ΕΛΕΝΗ

Φωτογραφία: Η Ελένη στην Τροία, Evelyn de Morgan, 1898.

Βάσω Δενδροπούλου

 Η σημερινή δημοσίευση, αφορά στην Ελένη την προελληνική, όμως, θεϊκή βασίλισσα κι όχι την Ελένη του Τρωϊκού πολέμου για την οποία πολλά έχουν γραφτεί.

Η μυθική ηρωίδα Ελένη, σύμφωνα με την έρευνα, είναι η προελληνική θεά της βλάστησης. 

Στην τέχνη μέχρι το 600 π.χ, παριστάνεται γυμνή ανάμεσα σε δυο αντρικές μορφές που την κρατούν από τα χέρια, έτσι που είναι αδύνατον να ξεχωρίσει κανείς πού τελειώνει το πανάρχαιο θέμα της θεάς της φύσης και πού αρχίζει η αρπαγή ή η απελευθέρωση της μυθικής ηρωϊδας. Και στη Σπάρτη, όπου ποτέ δεν έπαψε να είναι θεά, εικονίζεται ανάμεσα στους Διόσκουρους με τη μορφή ξόανου με τα λατρευτικά της σύμβολα στο κεφάλι και στα χέρια. 

Δεν είναι γνωστό σε ποιο από τα δυο ιερά της λατρευόταν στο περίφημο της Θεράπνης ή στον Πλατανιστά. Οι Σπαρτιάτες, πάντως, γιόρταζαν τα "Ελένεια" κι η γιορτή ως την ύστερη αρχαιότητα διατήρησε κατάλοιπα δεντρολατρείας. 

Η σχέση αυτή με την προστασία της βλάστησης είναι πρωταρχική. Επιβεβαιπώνεται από το φυτό που ονόμαζαν "ελένειον", από τη λατρεία κάποιου ιερού πλατανιού, σύμφωνα με τον Θεόκριτο, με την επιγραφή "σέβου μ΄ Ελένας φυτόν ειμί", από την λατρεία της Ελένης Δενδρίτιδος στην αργολική αποικία της Ρόδου , από τον "Μενελαϊς Πλάτανο" που τιμούσαν στης Καρυές της Αρκαδίας, κατά τον Παυσανία, και τέλος από την αγριαχλαδιά των Διόσκουρων στη Μεσσηνία. Σαν πανάρχαιη θεά η Ελένη είχε τιμηθεί σε πολλά μέρη. 

Για δυο τουλάχιστον θέσεις στη βόρεια Αττική, τον Ραμνούντα και τις Αφίδνες, μας το επιβεβαιώνουν οι μύθοι της "Ραμνουσιδος" Ελένης και του Θησέα. Στα "Κύπρια", που περιείχαν ουσιαστικά στοιχεία για τη γέννηση του μύθου της Ελένης, φυσική μητέρα της είναι η θεά Νέμεση με κατεξοχήν τόπο λατρείας της τον Ραμνούντα. Μ΄ αυτή την παράδοση σχετίζεται, ίσως, και η ονομασία "του νησιού της Ελένης" (Μακρόνησης), στην ίδια ακτή κοντά στο Σούνιο. Μπορεί δηλαδή να υπήρχε μια λιγότερο γνωστή αττική παραλλαγή του μύθου, σύμφωνα με την οποία η θεά Νέμεση θα είχε γεννήσει την κόρη της στο ομώνυμο νησί, όπως η Λήδα τους Διόσκουρους στην Πέφνο. 

Η πλούσια μυθολογική παράδοση, η σχετική με τις απαγωγές και επιστροφές της Ελένης, αφορά στην προελληνική θεά της βλάστησης. Βασική ιδιότητα αυτής της θεάς είναι να απάγεται από το θεό του πλούτου, όπως ακριβώς η Κόρη ελευσινιακής λατρείας απάγεται από τον Πλούτωνα. Είναι ένας ιερατικός μύθος με μυκηναϊκή προέλευση, που προϋποθέτει λατρευτικό δρώμενο, συμβολικό της σποράς, (ή της φύλαξης των καρπών μετά τη συγκομιδή σε υπόγειες αποθήκες "θησαυρούς", ως τη νέα σπορά). 

Τα αναθήματα στο ιερό της Ελένης αρη Θεράπνη (Μενελάϊο), μας δείχνουν ότι η Ελένη ήταν όχι μόνο προστάτιδα της βλάστησης, αλλά και της ανθρώπινης γονιμότητας και αύξησης, όπως η Ορθία και η Κουροτρόφος. Επί πλέον λατρεύεται με "ξένια", όπως οι χθόνιες θεότητες (Ευρυπίδης, Ελένη), ενώ αλλού (Κεγχρεές Χίος), το όνομά της συνδέεται με ιαματικές πηγές. Τη μεγάλη αυτή γυναικεία θεότητα συνοδεύουν ένας ή δύο άρρενες πάρεδροι θεοί, ο άντρας της και τα δυο αδέρφια της, όπως τα ερμηνεύει ο μύθος, οι οποίοι, παρά την κοινή λατρεία τους, δεν παύουν να την υπηρετούν και να είναι υποδεέστεροι της. Και αυτό πάλι ερμηνεύει καθαρά ο μύθος, θέλοντας τα μεν αδέρφια της να μετέχουν στο θάνατο, τον δε άντρα της να βασιλεύει χάρη σ΄ αυτήν. Χάρη στην Ελένη, τονίζει ο Ισοκράτης, υψώθηκαν σε θεούς και ο Μενέλαος και οι Τυνδαρίδες. 

Η Ελένη που απάγει ο Θησέας δεν είναι η λακωνική θεά της προαρχαϊκής μυκηναϊκής τάξης. Είναι νεότερη κι έχει τις ρίζες της στην Αττική των μυκηναϊκών χρόνων. Η έρευνα μας λέει πως από τον προελληνικό μύθο που μιλούσε για την αρπαγή της θεάς Ελένης οι τελευταίοι Έλληνες εισβολής έθεσαν ένα οικείο σ΄ αυτούς στοιχείο: την απαγωγή μιας γυναίκας που λεγόταν Ελένη. Κλοπές γυναικών και κοπαδιών ήταν συνηθισμένη αφορμή για πόλεμο στην ηρωική εποχή κι έτσι, όταν ο επικός ποιητής είπε πως ο Τρωικός είχε αφορμή την αρπαγή μιας ωραίας γυναίκας , αυτή πήρε το όνομα της θεάς για ην οποία οι παλιοί κάτοικοι του τόπου πίστευαν πως είχε απαχθεί και της οποίας η λατρεία είχε σε πολλά μέρη ατονίσει ή αντικατασταθεί από τη λατρεία της Κόρης. Έτσι ξέπεσε η Ελένη όχι μόνο στην τάξη των θνητών, αλλά ακόμη πιο χαμηλά, στην τάξη της γυναίκας-κτήματος, λάφυρου ενός ξένου άρπαγα. 

ΠΗΓΕΣ: ΡΟΜΠΕΡΤΟ ΚΑΛΑΣΣΟ " Οι Γάμοι του Κάδμου και της Αρμονίας", ΑΜΑΛΙΑ ΜΕΓΑΠΑΝΟΥ " Πρόσωπα και Άλλα Κύρια Ονόματα", Ι. ΚΑΚΡΙΔΗΣ "Ελληνική Μυθολογία".

The Mythologists

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ