Ένας ξεχασμένος Γενάρης του 1947

Σπίτι στην Καστέλλα, έργο του Αντώνη Κανά

του Στέφανου Μίλεση

Ένας ακόμα Ιανουάριος, αυτός του 2018, ήρθε να προστεθεί στους τόσους άλλους που πέρασαν από τη ζωή της πόλη μας, που τη σημάδεψαν άλλοτε με δραματικά περιστατικά, άλλοτε με μικρά κι ασήμαντα γεγονότα. Υπήρξαν πολλοί Γενάρηδες που σημάδεψαν για πάντα την ιστορία του Πειραιά κι έμειναν ανεξίτηλα χαραγμένοι στη συλλογική μνήμη, όπως ο Γενάρης του 1944 όταν στις έντεκα του μήνα, ο Πειραιάς αποτέλεσε το κέντρο ενός δραματικού βομβαρδισμού που προκάλεσε εκατόμβες θυμάτων στους κατοίκους του. 

Πέρα όμως από τέτοια σημαντικά γεγονότα, που λίγο πολύ είναι γνωστά, υπήρξαν στην ιστορία της πόλης και κάποιοι Γενάρηδες που έχουν τη δική τους αξία, από πλευράς ιστορικής αναφοράς. Για παράδειγμα ένας τέτοιος Γενάρης υπήρξε εκείνος του 1947, όταν δεκαεπτά Πειραιώτες ζωγράφοι και γλύπτες, ύστερα από τα μαύρα χρόνια του πολέμου και της κατοχής που μεσολάβησαν, αποφάσισαν να διοργανώσουν την πρώτη μεγάλη μεταπολεμική εικαστική έκθεση στον Πειραιά. 

Ήθελαν να αποδείξουν ότι ο Πειραιάς συνέχιζε να κλείνει μέσα του, αξιόλογες πνευματικές και καλλιτεχνικές δυνάμεις κι ότι εξακολουθεί να αποτελεί το πρώτο παραγωγικό κέντρο στην μακρά πνευματική του παράδοση. Έτσι την πρώτη κιόλας μέρα του έτους, στις 1 Ιανουαρίου, εγκαινίασαν την ομαδική έκθεσή τους. Τα  εγκαίνια αυτά όμως δεν έγιναν στο Δημοτικό Θέατρο, όπως κάποιος θα υπέθετε. Επιθυμία των ίδιων των εικαστικών βέβαια, ήταν να διοργανώσουν αυτή την πρώτη ομαδική μεταπολεμική έκθεση, στο φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου, να συνεχίσουν δηλαδή την παράδοση που επικρατούσε για τις μεγάλες εκθέσεις, την προπολεμική περίοδο. Δυστυχώς όμως το φουαγιέ του Δημοτικού θεάτρου δεν παραχωρήθηκε, με την αιτιολογία ότι όλοι οι χώροι του χρησιμοποιούνταν από τις υπηρεσίες του Δήμου, κατά συνέπεια το σημαντικό δεν μπορούσε να δώσει χώρο στο ασήμαντο. 

Τότε μεσολάβησε η «Ελληνογαλλική Ένωση Νέων» και η έκθεση φιλοξενήθηκε στις αίθουσες του παραρτήματος του Γαλλικού ινστιτούτου, στην οδό Κολοκοτρώνη 66 πίσω περίπου από το Δημοτικό Θέατρο. Εβδομήντα πίνακες, λάδι ακουαρέλες, ξυλογραφίες, σκίτσα και οκτώ γλυπτά αποτέλεσαν το αντικείμενο της έκθεσης. 

Ίσως μέχρι στιγμής όλα αυτά να ακούγονται κάπως αδιάφορα. Και τι έγινε που μια έκθεση ζωγραφικής έγινε τον Ιανουάριο του 1947, πιθανόν να είναι το ερώτημα. 

Η απάντηση δίνεται από τα ίδια τα ονόματα εκείνων που τη διοργάνωσαν, πολλοί από τους οποίους απέστειλαν έργα χωρίς να μπορούν να παρευρίσκονται οι ίδιοι για λόγους που θα εξηγήσουμε. Ποτέ ξανά τόσα πολλά έργα μεγάλων ζωγράφων, χαρακτών και γλυπτών δεν συγκεντρώθηκαν στον Πειραιά για μια εικαστική έκθεση! 

Αναφέρω μερικά ονόματα που απέστειλαν έργα. Στρατής Αξιώτης, Αντώνιος Κανάς, Ερρίκος Λεκκός, Γιώργος Συρίγος, Δημήτρης Τηνιακός, Κώστας Βαλσάμης, Κ. Μουλός, Νέστωρ Βαρβέρης κ.α. 

Δεκαεπτά καλλιτέχνες, που είχαν ταυτίσει την παρουσία τους με την πόλη, αποφάσισαν μέσα από σκληρές περιστάσεις να κάνουν αισθητή την τέχνη σε έναν Πειραιά που είχε πλήρως ισοπεδωθεί από τους βομβαρδισμούς. Ας δούμε από κοντά μερικούς από τους καλλιτέχνες αυτούς που συμμετείχαν με έργα τους. 

Ο Στρατής Αξιώτης έχει καταγραφεί ως ένας από τους μεγάλους Πειραιώτες ζωγράφους με θέματα που αναφέρονται στη δουλειά του λιμανιού, στα ναυπηγεία και στα καράβια. Τα έργα του σήμερα είναι περιζήτητα, κοσμούν την εθνική μας πινακοθήκη, σπίτια φιλότεχνων, τη πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων και τη δική μας ευτυχώς στον Πειραιά. 

Ο Νέστωρ Βαρβέρης φίλος και συμφοιτητής του Ροϊλού και φίλος του Αιμίλιου Ζολά, είχε εγκατασταθεί σε κάποια περίοδο της ζωής του στον Πειραιά. Τα έργα του βρίσκονται στο Λούβρο και είναι περιζήτητα. Ο Αντώνης Κανάς με τη σειρά του, θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους του 20^ου αιώνα στην Ελλάδα. Γνωστές οι θαλασσογραφίες του, οι γεμάτες καράβια και καρνάγια, έργα του οποίου υπάρχουν στο Εμπορικό Επιμελητήριο Πειραιώς και στον Ο.Λ.Π. 

Ο Ερρίκος Λεκκός που από καθηγητής Σχεδίου στο Δεύτερο Γυμνάσιο Αρρένων Πειραιώς βρέθηκε χάρη στο ταλέντο του να διδάσκει στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών.  

Ο Γεώργιος Συρίγος γεννημένος στον Πειραιά από γονείς Σαντορινιούς υπήρξε εξίσου ένας σπουδαίος ζωγράφος στην αξία του οποίου είχε αναφερθεί πολλές φορές και ο Παναγιώτης Τέτσης. 

Ο ζωγράφος και χαράκτης Δημήτρης Τηνιακός ήταν μόνιμος κάτοικος Κορυδαλλού, υπήρξε μαθητής του Παρθένη και τα έργα του είναι επίσης περιζήτητα. 

Η Καστέλλα, από τον Δημήτρη Τηνιακό

Τι να πει κανείς αλήθεια για τον γλύπτη Κώστα Βαλσάμη; Σπούδασε με υποτροφία της γαλλικής κυβέρνησης στο Παρίσι. Το 1980 το Υπουργείο Πολιτισμού της Γαλλίας του απένειμε τον τίτλο του Τάγματος Τεχνών και Γραμμάτων και το 1987 έγινε μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών. Κι όμως έργο αυτού του παγκόσμιου σε εμβέλεια Βαλσάμη φιλοξενούμε στον Πειραιά και ουδείς του δίνει την πρέπουσα σημασία. Πρόκειται για τον «Ποντοπόρο έφηβο» (γνωστό και ως γυμνό έφηβο) που βρίσκεται στο κέντρο του Τινάνειου Κήπου. Το έργο αυτό μένει άγνωστο στην παγκόσμια καλλιτεχνική κοινότητα λόγω μακροχρόνιας αδιαφορίας όλων των δημοτικών αρχών να αναγράψουν στη βάση του τον καλλιτέχνη δημιουργό του. Ακόμα και σήμερα αξίζει να πάτε να δείτε από κοντά και να διαπιστώσετε από μόνοι σας ότι απλά βρίσκεται τοποθετημένο πάνω σε μια τσιμεντένια κολόνα! 

Η απρέπεια αυτή έγινε το 1994, όταν έγινε προσπάθεια στο κέντρο του Τινάνειου Κήπου να μπει το Μνημείο Εθνικής Αντίστασης. Ο τεράστιος όγκος του μνημείου της αντίστασης κάλυπτε όλο τον κήπο και ο εξόριστος στην άκρη έφηβος του Βαλσάμη, τοποθετήθηκε ξανά στο κέντρο με κατεστραμμένη όμως τη βάση. Από το 1994 μέχρι σήμερα, ο έφηβος του Βαλσάμη, 24 σχεδόν χρόνια, στέκει πάνω σε μια τσιμεντένια κολόνα! Αυτό που αποτελεί παγκόσμια καλλιτεχνική αναγνώριση, εμείς το έχουμε απλά πάνω σε μια τσιμεντένια κολόνα. 

Για να επιστρέψουμε λοιπόν στην έκθεση του Γενάρη του 1947, αξίζει να αναφέρουμε ότι τα εβδομήντα έργα που εκτέθηκαν τότε φιλοξενούμενα στην οδό Κολοκοτρώνη 66, αν πωλούνταν σήμερα στους διεθνείς οίκους δημοπρασιών θα προσπόριζαν χρηματικά ποσά αδιανόητα στην εποχή μας. Δυστυχώς στην Ελλάδα έχουμε εκπαιδευτεί άριστα να αποδεχόμαστε τα ανούσια γεγονότα ως σημαντικά, ενώ τα πραγματικά σημαντικά γεγονότα μένουν στην αφάνεια και στο περιθώριο. 

Πρόγραμμα εικαστικής έκθεσης από τη  Φιλολογική Στέγη Πειραιώς επί προεδρίας Γρηγόρη Θεοχάρη, στο Φουαγιέ του Δημοτικού Θεάτρου το 1953. Ανάμεσα στα μέλη της επιτροπής διαβάζουμε και τον Δήμαρχο Πειραιά Γ. Ανδριανόπουλο  

Τελειώνοντας να πούμε ότι ο λόγος για τον οποίο κάποιοι καλλιτέχνες δεν θα μπορούσαν να παραστούν οι ίδιοι στην έκθεση - μάλλον απέστειλαν μόνο έργα τους-  είναι ότι είχαν φυγαδευτεί στο εξωτερικό!  

Δεκατρείς μήνες πριν την έκθεση του Πειραιά, τον Δεκέμβριο του 1945, είχαν επιβιβαστεί στο πλοίο «Ματαρόα» προκειμένου να γλιτώσουν τις διώξεις του εμφυλίου. Η φυγάδευση είχε οργανωθεί από τον φιλέλληνα Οκτάβιο Μερλιέ διευθυντή του Γαλλικού ινστιτούτου Αθηνών και τον Ροζέ Μιλλιέξ. 

Για το ταξίδι του «Ματαρόα» γράφτηκαν βιβλία, γυρίστηκαν ταινίες ντοκιμαντέρ και έμεινε η περιπέτειά του καταγράφηκε στην ιστορία με τον τίτλο «το πλοίο της μεγάλης φυγής». Μερικοί από τους διάσημους επιβάτες του «Ματαρόα» υπήρξαν και οι Κώστας Αξελός, Νίκος Βυζάντιος, Εμμανουήλ Κριαράς, Άδωνις Κύρου, Νίκος Σβορώνος, αλλά και ο Κώστας Βαλσάμης που το 1949 στη Γαλλία θα φιλοτεχνήσει τον γυμνό έφηβο του Τινάνειου Κήπου, αυτόν με την τσιμεντένια κολόνα. 

Στην Ελλάδα όταν κάποιος αρρωσταίνει δέχεται αδιαμαρτύρητα τη συνταγή του ιατρού και ακολουθεί τις οδηγίες του όποιες κι αν είναι. Διότι απλά ο ιατρός είναι ο ειδικός! Δυστυχώς στα θέματα του πολιτισμού και της ιστορίας, ουδείς αναγνωρίζεται ως ειδικός, έστω και για μια απλή λήψη γνώμης ή άποψης. Όλοι πιστεύουν ότι ο πολιτισμός και η ιστορία είναι τα στοιχεία εκείνα που οι ίδιοι αντιλαμβάνονται. Η νοοτροπία αυτή είναι που κάνει μέχρι σήμερα τον έφηβο του Βαλσάμη να στέκεται πάνω σε μια τσιμεντένια κολόνα…

pireorama

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ