Πώς οι άνθρωποι πασχίζουν να αποκτήσουν την ευτυχία και να κρατήσουν μακριά τον πόνο | Μέρος Α’ (S. FREUD)

Η ζωή, όπως μας έχει επιβληθεί, είναι πολύ δύσκολη για εμάς, μας φέρνει πολύ πόνο, πολλές απογοητεύσεις και πολλά άλυτα προβλήματα. Για να την αντέχουμε, δεν μπορούμε να στερηθούμε κάποια μέσα ανακούφισης («Δε γίνεται χωρίς βοηθητικές κατασκευές» μας λέει ο Theodor Fontane). Υπάρχουν ίσως τριών ειδών τέτοια μέσα: ισχυροί περισπασμοί, που μας κάνουν να υποτιμούμε την αθλιότητά μας, υποκατάστατες ικανοποιήσεις, που τη μειώνουν, και ναρκωτικές ουσίες, που μας κάνουν να μην την αντιλαμβανόμαστε. Κάποιο από αυτά τα είδη μάς γίνεται απαραίτητο. Ο Βολταίρος εννοεί τους περισπασμούς, όταν βάζει τον Candide του να δίνει στο τέλος τη συμβουλή να καλλιεργούμε τον κήπο μας. Ένας τέτοιος περισπασμός είναι και η επιστημονική δραστηριότητα. Οι υποκατάστατες ικανοποιήσεις, όπως τις προσφέρει η τέχνη, είναι απέναντι στην πραγματικότητα αυταπάτες, δε δρουν όμως σε λιγότερο βαθμό ψυχικά χάρις στο ρόλο που έχει η φαντασία στην ψυχική ζωή. Οι ναρκωτικές ουσίες επηρεάζουν το σώμα μας, αλλάζουν το χημισμό του.

Το ερώτημα σχετικά με το σκοπό της ανθρώπινης ζωής έχει τεθεί αμέτρητες φορές· δεν έχει ποτέ έως τώρα δοθεί μία ικανοποιητική απάντηση, ίσως και να μην επιδέχεται καθόλου κάτι τέτοιο. Κάποιοι από αυτούς που έθεσαν το ερώτημα πρόσθεσαν: εάν αποδεικνυόταν ότι η ζωή δεν έχει κανέναν σκοπό, τότε θα έχανε κάθε αξία. Αλλά αυτή η απειλή δεν αλλάζει τίποτε. Μοιάζει μάλλον να έχει κάποιος το δικαίωμα να απορρίψει την ερώτηση.

Η προϋπόθεσή της φαίνεται να είναι εκείνη η ανθρώπινη αλαζονεία, από την οποία έχουμε ήδη δει τόσες άλλες εκδηλώσεις. Για το σκοπό της ζωής των ζώων δε συζητούμε, όταν ο προορισμός τους δεν είναι να υπηρετούν τους ανθρώπους. Μόνο που ούτε αυτό είναι βάσιμο, διότι πολλά ζώα ο άνθρωπος δεν μπορεί να τα αξιοποιήσει αλλιώς πέρα από το να τα περιγράφει, να τα ταξινομεί και να τα μελετά, και αμέτρητα είδη ζώων δεν έχουν ούτε και αυτή τη χρήση, καθώς έζησαν και εξαφανίσθηκαν προτού τα δει ο άνθρωπος.

Στρεφόμαστε έτσι σε ένα λιγότερο απαιτητικό ερώτημα: τι αφήνουν οι ίδιοι οι άνθρωποι μέσω της συμπεριφοράς τους να φανεί ως σκοπός και πρόθεση της ζωής τους, τι απαιτούν από τη ζωή και τι θέλουν να επιτύχουν σε αυτή. Η απάντηση εδώ είναι εύκολη: επιδιώκουν την ευτυχία, θέλουν να γίνουν και να παραμείνουν ευτυχισμένοι. Αυτή η επιδίωξη έχει δύο πλευρές, ένα θετικό και έναν αρνητικό στόχο: θέλει από τη μία πλευρά την απουσία πόνου και δυσαρέσκειας και από την άλλη πλευρά την εμβίωση δυνατών αισθημάτων ηδονής. Υπό στενότερη έννοια, η λέξη «ευτυχία» αναφέρεται μόνο στη δεύτερη πλευρά. Αντίστοιχα με αυτόν το διαχωρισμό των στόχων ξεδιπλώνεται και η δραστηριότητα των ανθρώπων προς δύο κατευθύνσεις, ανάλογα με το αν προσπαθεί να πραγματοποιήσει τον ένα ή τον άλλο στόχο κυρίως ή και αποκλειστικά.

Το σκοπό της ζωής τον θέτει, όπως παρατηρούμε, απλώς ,το πρόγραμμα της αρχής της ηδονής. Αυτή η αρχή κυριαρχεί στην επίδοση του ψυχικού μηχανισμού από τnv αρχή- η σκοπιμότητα της είναι αδιαμφισβήτητη και όμως, το πρόγραμμά της βρίσκεται σε διχόνοια με όλο τον Κόσμο, τόσο με το μακρόκοσμο όσο και με τον μικρόκοσμο. Είναι εντελώς ανέφικτη, κάθε θεσμός του σύμπαντος της αντίκειται- θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πρόθεση να είναι ο άνθρωπος ευτυχισμένος δε συμπεριλαμβάνεται στο πλάνο της «δημιουργίας». Αυτό που με τη στενότερη έννοια ορίζουμε ως ευτυχία πηγάζει μάλλον από την ξαφνική ικανοποίηση έντονα συσσωρευμένων αναγκών και είναι από τη φύση του δυνατό μόνο ως επεισοδιακό φαινόμενο. Κάθε διάρκεια μίας κατάποσης πoυ επιδιώκεται από την αρχή της ηδονής δημιουργεί απλώς ένα αίσθημα χλιαρής ευχαρίστησης – είμαστε πλασμένοι ώστε να μπορούμε να απολαμβάνουμε, μόνο την αντίθεση, την κατάσταση μόνο λίγο. Έτσι οι δυνατότητες μας για ευτυχία είναι περιορισμένη ήδη από την ιδιοσυστασία μας.

Ο πόνος μάς απειλεί από τρεις πλευρές: από το ίδιο μας το σώμα, που προορισμένο για την παρακμή και τη διάλυση μας προσφέρει και πόνο και άγχος ως προειδοποιητικά σημάδια, από τον εξωτερικό κόσμο, ο οποίος μπορεί να στραφεί εναντίον μας με ισχυρές, αδυσώπητες, καταστρεπτικές δυνάμεις και, τέλος, από τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους. Τον πόνο που προέρχεται από αυτή την πηγή τον αισθανόμαστε ίσως πιο οδυνηρά από όλους τους άλλους.

Δεν είναι να απορούμε που υπό την πίεση αυτών των πιθανών πόνων οι άνθρωποι μετριάζουν την αξίωσή τους για ευτυχία. Καθώς θεωρούμε εαυτόν ήδη ευτυχή όταν έχουμε αποφύγει τη δυστυχία, έχουμε αντέξει τον πόνο, όταν γενικότερα το έργο της αποφυγής του πόνου παραμερίζει το έργο της απόκτησης ηδονής. Η σκέψη μάς διδάσκει ότι μπορούμε να επιδιώξουμε την επίλυση αυτού του προβλήματος από πολύ διαφορετικούς δρόμους. Όλοι αυτοί οι δρόμοι έχουν προταθεί από τις μεμονωμένες σχολές της σοφίας της ζωής και έχουν εφαρμοσθεί από τους ανθρώπους. Η απεριόριστη ικανοποίηση κάθε ανάγκης προέχει ως ο πιο δελεαστικός τρόπος ζωής, αλλά αυτό σημαίνει να βάλει κανείς την απόλαυση πριν από τη σύνεση και σύντομα έρχεται η τιμωρία. Οι άλλες μέθοδοι, στις οποίες η κύρια πρόθεση συνιστά την αποφυγή της δυσαρέσκειας, διαφέρουν ανάλογα με την πηγή της δυσαρέσκειας προς την οποία στρέφουν ως επί το πλείστον την προσοχή τους. Υπάρχουν ακραίες και μετριοπαθείς διαδικασίες, μονόπλευρες και διαδικασίες που επιτίθενται ταυτόχρονα σε αρκετά σημεία. Η ηθελημένη απομόνωση, η απομάκρυνση από τους άλλους, είναι η πιο εύκολη προστασία έναντι του πόνου που μπορεί να αναπτυχθεί από τις ανθρώπινες σχέσεις. Είναι ευνόητο ότι η ευτυχία που μπορεί να επιτευχθεί μέσω αυτού του δρόμου είναι αυτή της ηρεμίας. Έναντι του τρομακτικού εξωτερικού κόσμου μπορούμε μόνο να αμυνθούμε μέσω κάποιου είδους απόκρουσης, εάν θέλουμε να λύσουμε αυτό το πρόβλημα για εμάς τους ίδιους και μόνο. Υπάρχει βέβαια ένας άλλος και καλύτερος δρόμος, αυτός της συμμετοχής σε μία ανθρώπινη κοινότητα και της επίθεσης στη φύση με τη βοήθεια της τεχνικής που εισάγει η επιστήμη, ώστε να την υποτάξουμε στην ανθρώπινη βούληση. Τότε εργαζόμαστε μαζί με όλους για την ευτυχία όλων. Οι πιο ενδιαφέρουσες μέθοδοι για την προστασία από τον πόνο είναι όμως αυτές που προσπαθούν να επηρεάσουν τον ίδιο μας τον οργανισμό. Σε τελική ανάλυση κάθε πόνος είναι μόνο αίσθηση, υπάρχει μόνο στο βαθμό που τον αισθανόμαστε και τον αισθανόμαστε μόνο ως συνέπεια συγκεκριμένων διατάξεων του οργανισμού μας.

Η πιο ακατέργαστη αλλά και δραστικότερη μέθοδος τέτοιου επηρεασμού είναι η χημική, η μέθη. Δεν πιστεύω ότι μπορεί κανείς να καταλάβει το μηχανισμό της, αλλά γεγονός είναι ότι υπάρχουν ουσίες ξένες στο σώμα, των οποίων η παρουσία στο αίμα και στα κύτταρά μας εξασφαλίζει άμεσες αισθήσεις ηδονής, αλλά αλλάζουν και τις συνθήκες της αισθητηριακής ζωής μας τόσο πολύ, που γινόμαστε ανίκανοι για την πρόσληψη δυσάρεστων αισθημάτων. Οι δύο επιδράσεις δε συμβαίνουν μόνο ταυτόχρονα, αλλά φαίνεται να είναι και στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους. Θα πρέπει όμως να υπάρχουν ουσίες και στον ίδιο μας το χημισμό που να προσφέρουν παρόμοια αποτελέσματα, διότι γνωρίζουμε τουλάχιστον μια νοσηρή κατάσταση, τη μανία, όπου πραγματοποιείται αυτή η συμπεριφορά που μοιάζει με μέθη χωρίς έχει ληφθεί κάποιο ναρκωτική ουσία. Εξάλλου η φυσιολογική ψυχική μας ζωή παρουσιάζει διακυμάνσεις εύκολης ή δύσκολης αποδέσμευσης της ηδονής, με τις οποίες υπάρχει παράλληλα μία μειωμένη ή αυξημένη ευαισθησία απέναντι στη δυσαρέσκεια. Είναι πολύ λυπηρό που αυτή η τοξική πλευρά των ψυχικών διεργασιών διέφυγε μέχρι τώρα της επιστημονικής διερεύνησης. Η επίδραση των ναρκωτικών ουσιών στον αγώνα για την ευτυχία και την απομάκρυνση της αθλιότητας εκτιμάται τόσο πολύ σαν ευεργεσία, που άτομα και Λαοί τής έχουν χαρίσει μία σταθερή θέση στη λιμπιντική οικονομία τους. Δεν τους χρωστάμε μόνο το άμεσο κέρδος οπό ηδονή αλλά και ένα πολυπόθητο κομμάτι ανεξαρτησίας από τον εξωτερικό κόσμο. Γνωρίζουμε ότι με τη βοήθεια του «παυσίλυπου» μπορεί ο καθένας ανά πάσα στιγμή να φύγει από την πίεση της πραγματικότητας και να βρει καταφύγιο σε ένα δικό του κόσμο με καλύτερες συνθήκες αίσθησης. Είναι γνωστό ότι ακριβώς αυτή η ιδιότητα των ναρκωτικών τα καθιστά επικίνδυνα και βλαβερά. Φέρουν σε μερικές περιπτώσεις την ευθύνη για την άσκοπη απώλεια μεγάλων ποσών ενέργειας, που θα μπορούσαν να έχουν χρησιμοποιηθεί για τη βελτίωση της ανθρώπινης μοίρας.

Το πολύπλοκο κτίσμα του ψυχικού μας μηχανισμού επιτρέπει όμως και μια ολόκληρη σειρά άλλων επηρεασμών.

Ακολουθεί β’ μέρος

Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας
S. FREUD
EΚΔΟΣΕΙΣ ΝΙΚΑΣ

lecturesbureau

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ