Foreign Policy: «Αναπαύσου εν ειρήνη Τουρκία, 1921-2017»

Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δεν κέρδισε μόνο το συνταγματικό δημοψήφισμα: έκλεισε οριστικά το κεφάλαιο της σύγχρονης ιστορίας της χώρας του, σχολιάζει ο Steven A. Cook.

Στις 20 Ιανουαρίου 1921, η Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση πέρασε τον Teşkilât-ı Esasîye kanunu, ή το Νόμο για τη Θεμελιώδη Οργάνωση. Σχεδόν τρία χρόνια μετά ο Μουσταφά Κεμάλ - ευρύτερα γνωστός ως Ατατούρκ, ή "Πατέρας των Τούρκων"- διακήρυξε τη Δημοκρατία της Τουρκίας, αλλά η νομοθεσία ήταν ένας κρίσιμος δείκτης της νέας τάξης που διαμορφώνονταν στην Ανατολία.

Η νέα χώρα που ονομάστηκε Τουρκία, σε αντίθεση αρκετά με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ήταν διαρθρωμένη σε μοντέρνες γραμμές. Θα διοικούνταν από εκτελεστικούς και νομοθετικούς κλάδους, καθώς και το Υπουργικό Συμβούλιο που αποτελούνταν από εκλεγμένους εκπροσώπους του κοινοβουλίου. Αυτό που κάποτε ήταν η αρχή του σουλτάνου, ο οποίος κυβέρνησε μόνος του με την πολιτική και την εκκλησιαστική νομιμότητα, πέρασε στα χέρια των βουλευτών, οι οποίοι εκπροσωπούσαν την κυριαρχία του λαού.

Περισσότερο από κάθε άλλη μεταρρύθμιση, ο Νόμος για τη Θεμελιώδη Οργάνωση αντιπροσώπευε μια διαδρομή από τη δυναστική ηγεμονία στη σύγχρονη εποχή. Και ήταν αυτή η αλλαγή που διακυβεύθηκε στο δημοψήφισμα της Τουρκίας. Ένα μεγάλο μέρος της προσοχής στις εκλογές της Κυριακής επικεντρώθηκε στο γεγονός ότι ήταν ένα δημοψήφισμα σχετικά με την ισχύ της τουρκικής προεδρίας και τον πολωτικό πολιτικό που καταλαμβάνει αυτό το αξίωμα, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Ωστόσο, ήταν στην πραγματικότητα πολύ περισσότερα.

Είτε το κατάλαβαν είτε όχι, όταν οι Τούρκοι ψήφισαν "ναι" έδωσαν την εγγραφή αντίθεσή τους στον Νόμο για τη Θεμελιώδη Οργάνωση και την έκδοση της νεωτερικότητας που φαντάστηκε και εκπροσώπησε ο Ατατούρκ. Αν και η αντιπολίτευση συνεχίζει να αμφισβητεί την τελική ψηφοφορία, ο τουρκικός λαός φαίνεται να έδωσε στον Ερντογάν και το ΑΚΡ άδεια για να αναδιοργανώσει το τουρκικό κράτος και στη διαδικασία να ισοπεδώσει τις αξίες πάνω στις οποίες χτίστηκε. Παρότι η ήττα τους αποθάρρυνε, το έργο του Ερντογάν θα προκαλέσει σημαντική αντίσταση μεταξύ των διαφόρων στρατοπέδων του "όχι". Το προβλέψιμο αποτέλεσμα θα είναι η συνέχιση της κάθαρσης που έχει αρχίσει πολύ πριν το αποτυχημένο πραξικόπημα του περασμένου Ιουλίου, συμπεριλαμβανομένων περισσοτέρων συλλήψεων και της επιπλέον απονομιμοποίησης της κοινοβουλευτικής αντιπολίτευσης του Ερντογάν. Όλα αυτά θα αποσταθεροποιήσουν περαιτέρω την τουρκική πολιτική.

Οι Ισλαμιστές της Τουρκίας εδώ και καιρό τιμούσαν την οθωμανική περίοδο. Με αυτό τον τρόπο, εξέφρασαν σιωπηρά την ελαφρώς καλυμμένη περιφρόνηση για την Τουρκική Δημοκρατία. Για τον Νετσμετίν Ερμπακάν, ο οποίος ηγήθηκε του κινήματος από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 ως την εμφάνιση του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) τον Αύγουστο του 2001, η Δημοκρατία εκπροσωπεί την πολιτιστική αυταπάρνηση και την κατασταλτική εκκοσμίκευση στην υπηρεσία αυτού που πίστευε ότι ήταν κακοσχεδιασμένες ιδέες του Ατατούρκ, σχετικά με το ότι η χώρα θα μπορούσε να γίνει Δυτική και η Δύση να την αποδεχθεί. Αντίθετα, είδε τη φυσική θέση της Τουρκίας όχι στην έδρα του ΝΑΤΟ στις Βρυξέλλες, αλλά ως ηγέτιδα του μουσουλμανικού κόσμου, της οποίας οι εταίροι θα πρέπει να είναι το Πακιστάν, η Μαλαισία, η Αίγυπτος, το Ιράν και η Ινδονησία.
Όταν οι προστατευόμενοι του Ερμπακάν -μεταξύ των οποίων ο Ερντογάν και ο πρώην πρόεδρος Αμπντουλάχ Γκιουλ- μάλωσαν μαζί του και δημιούργησαν το ΑΚΡ, αποχωρίστηκαν την αντι-δυτική ρητορική της παλιάς φρουράς, δεσμεύτηκαν για την προώθηση της υποψηφιότητας της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και συνειδητά δημιούργησαν μια εικόνα του εαυτού τους ως το μουσουλμανικό ανάλογο των Χριστιανοδημοκρατών της Ευρώπης. Ακόμα κι έτσι, διατήρησαν τις παραδοσιακές ισλαμιστικές ιδέες για το ρόλο της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή και τον ευρύτερο μουσουλμανικό κόσμο.

Οι στοχαστές εντός του ΑΚΡ - κυρίως ο πρώην πρωθυπουργός Αχμέτ Νταβούτογλου- έτρεφαν επιφυλάξεις σχετικά με τη συμβατότητα των δυτικών πολιτικών και κοινωνικών θεσμών με την κατά κύριο λόγο μουσουλμανική κοινωνία τους. Αλλά η ηγεσία του AKP ποτέ δεν ενήργησε βάσει αυτής της ιδέας, επιλέγοντας αντ' αυτού να υπονομεύσει τις πτυχές της κληρονομιάς του Ατατούρκ στο πλαίσιο της δημοκρατίας. Αυτό δεν ισχύει πλέον.

Το ΑΚΡ και οι υποστηρικτές του "ναι" υποστηρίζουν ότι η κριτική στις συνταγματικές τροποποιήσεις ήταν άδικη. Επισημαίνουν ότι οι αλλαγές δεν υπονομεύουν το εκλεγμένο από το λαό κοινοβούλιο και τον πρόεδρο, καθώς και το ανεξάρτητο (τουλάχιστον επισήμως) δικαστικό σώμα. Αυτό είναι αλήθεια, αλλά είναι επίσης μία εξαιρετικά περιορισμένη περιγραφή του πολιτικού συστήματος που οραματίζεται ο Ερντογάν. Αντίθετα, οι εξουσίες που θα προστεθούν στην εκτελεστική προεδρία είναι τεράστιες, όπως είναι η ικανότητα να διορίζει δικαστές χωρίς εμπλοκή του κοινοβουλίου, να επιβάλει διατάγματα με ισχύ νόμου, και να διαλύσει το κοινοβούλιο. Ο πρόεδρος θα έχει επίσης το αποκλειστικό δικαίωμα σε όλους τους διορισμούς της γραφειοκρατίας και θα ασκεί τον αποκλειστικό έλεγχο των ενόπλων δυνάμεων. Οι τροποποιήσεις καθιστούν περιττή την ανάγκη για τη θέση του πρωθυπουργού, η οποία θα πρέπει να καταργηθεί. Η Εθνοσυνέλευση δεν διατηρεί κάποια εποπτεία και νομοθετική εξουσία, αλλά αν ο πρόεδρος και η πλειοψηφία είναι από το ίδιο πολιτικό κόμμα, η δύναμη της Προεδρίας θα είναι χωρίς περιορισμούς.

Με μαζικές ανισορροπίες και σχεδόν καθόλου ελέγχους στον αρχηγό του κράτους, ο οποίος θα πρέπει τώρα να είναι ο επικεφαλής της κυβέρνησης, οι συνταγματικές τροποποιήσεις καθιστούν το Νόμο για τη Θεμελιώδη Οργάνωση και όλες τις επόμενες προσπάθειες να μιμηθούν τις οργανωτικές αρχές ενός σύγχρονου κράτους αμφισβητήσιμες. Αποδεικνύεται ότι ο Ερντογάν, ο οποίος θα ασκεί εξουσία όπως κανένας άλλος τούρκος ηγέτης στο παρελθόν, από την εποχή των σουλτάνων, είναι στην πραγματικότητα νεο-οθωμανός.
Η φιλοδοξία του Ερντογάν βοήθησε την Τουρκία να φτάσει σε αυτό το σημείο. Αλλά σε αντίθεση με την καρικατούρα ενός ανθρώπου που αναζητά εξουσία για χάρη της εξουσίας, ο Τούρκος ηγέτης έχει στην πραγματικότητα ένα όραμα για την μετατροπή της Τουρκίας στο οποίο η χώρα είναι πιο ευημερούσα, πιο ισχυρή και πιο μουσουλμανική, που σημαίνει συντηρητικές και θρησκευτικές αξίες θα διαμορφώσουν τη συμπεριφορά και τις προσδοκίες των Τούρκων, καθώς προχωρούν στην καθημερινότητά τους. Το πρόβλημα είναι ότι ο Ερντογάν είναι πεπεισμένος ότι αυτός είναι ο μόνος με τις πολιτικές ικανότητες, την ηθική πειθώ και το ανάστημα να το πραγματοποιήσει. Κατά συνέπεια, χρειάζεται να διοικήσει το κράτος και την πολιτική σκηνή με τρόπους που οι τούρκοι πρόεδροι, οι οποίοι υποτίθεται ότι είναι ουδέτεροι και παραδοσιακά αναμένεται να εκτελούν τις περιορισμένες αλλά σημαντικές εξουσίες τους, με εξουσίες που οι άλλοι ηγέτες δεν είχαν ποτέ. Επειδή όλες οι πολιτικές επιτυχίες του Ερντογάν, που σφυρηλατούσαν την "εκτελεστική προεδρία" που επιδιώκει, ήταν άχρηστες μέχρι τώρα.

Τον Οκτώβριο του 2011, ανακοίνωσε ότι η Τουρκία θα έχει ένα νέο σύνταγμα μέσα σε ένα χρόνο. Μέχρι το 2013, η διακομματική κοινοβουλευτική επιτροπή που επιφορτίστηκε με την σύνταξη του νέου εγγράφου βρέθηκε σε αδιέξοδο, οπότε ο Ερντογάν παρουσίασε τις θέσεις του σε ένα Σύνταγμα που γράφτηκε από το ΑΚΡ. Για να το περάσει, ωστόσο, χρειαζόταν να ενισχυθεί η κοινοβουλευτική πλειοψηφία του. Όταν, σε δύο γενικές εκλογές το 2015, δεν έλαβε τις 367 έδρες (από τις 550) που απαιτούνται για να γράψει και να επικυρώσει ένα σύνταγμα χωρίς τη συμβολή του λαού, ο πρόεδρος της Τουρκίας αναγκάστηκε να συμβιβαστεί με τις συνταγματικές τροποποιήσεις και το δημοψήφισμα της Κυριακής.

Για να ενισχύσει την υποστήριξη στην εκτελεστική προεδρία, ο Ερντογάν έθεσε το φάσμα της πολιτικής και οικονομικής αστάθειας της δεκαετίας του 1990 και των αρχών της δεκαετίας του 2000, όταν μια σειρά από κυβερνήσεις συνασπισμού αποδείχθηκαν αρκετά ανίκανες και διεφθαρμένες για να διαχειριστούν τις προκλήσεις της Τουρκίας. Πολλοί Τούρκοι δικαίως θεωρούν εκείνη την εποχή, μια εποχή χαμένων ευκαιριών και θα προτιμούσαν να μην επαναληφθεί. Το κύμα των τρομοκρατικών επιθέσεων από Κούρδους αντάρτες που σκότωσαν πολλούς μεταξύ του καλοκαιριού του 2015 και του τέλους του 2016 πρόσθεσαν έναν επείγοντα χαρακτήρα στο μήνυμα του Ερντογάν σχετικά με τη σοφία ενός αμιγώς προεδρικού συστήματος.

Ο αυταρχικός πρόεδρος της Τουρκίας προσπάθησε επίσης να καθαρίσει το πεδίο από πραγματικούς και θεωρητικούς αντιπάλους, με την καθοδήγηση και την εμβάθυνση του αυταρχισμού της Τουρκίας. Το σύστημα γραφειοκρατίας έχει εκκαθαριστεί, μια διαδικασία που ξεκίνησε πριν ακόμα από το αποτυχημένο πραξικόπημα του περασμένου Ιουλίου, το κίνημα του Γκιουλέν έχει διαλυθεί, οι δημοσιογράφοι έχουν σιωπήσει περνώντας χρόνο στη φυλακή και δεχόμενοι απειλές για τη ζωή τους και οι υπερασπιστές της εκστρατείας του "όχι" έχουν διωχθεί. Για να χτίσει την υποστήριξη στο "ναι", ο Ερντογάν εκμεταλλεύθηκε το εθνικιστικό συναίσθημα και κατασκεύασε κρίσεις με τις ολλανδικές και γερμανικές κυβερνήσεις σχετικά με τις φιλοκυβερνητικές συγκεντρώσεις στις χώρες τους.
Δεν θα πρέπει να αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Ερντογάν αφαίρεσε όλα τα εμπόδια για την άσκηση των συνταγματικών τροποποιήσεων. Εξάλλου, αλλάζουν την οργάνωση του τουρκικού κράτους με θεμελιώδεις τρόπους και στη διαδικασία καταργούν τους ελέγχους και τις ισορροπίες στο σύστημα. Κατ' αρχάς, οι εν λόγω περιορισμοί στην εκτελεστική εξουσία δεν ήταν ποτέ ισχυροί και ο Ερντογάν ήδη τους απείλησε στην πράξη. Τώρα, ο ίδιος επιδιώκει να νομιμοποιήσει αυτή την αλλαγή με συνταγματικές αρχές. Γιατί;
Εκτός από το γεγονός ότι οι αυταρχικοί θέλουν να τοποθετούν τις μη δημοκρατικές πρακτικές τους σε νομικά συστήματα, έτσι ώστε να μπορούν να διεκδικήσουν ένα "κράτος δικαίου", ο Ερντογάν χρειάζεται και την νομική κάλυψη για να ακολουθήσει την ευρύτερη μετασχηματιστική ατζέντα του. Και ο μόνος τρόπος που φαίνεται ότι μπορεί να το επιτύχει αυτό είναι κάνοντας τον εαυτό του κάτι που μοιάζει με σουλτάνο.

Ο Ερντογάν είναι ένας αυταρχικός, όπως εκείνοι που συναντάμε σε όλο τον κόσμο. Αλλά εμπνέεται επίσης από την οθωμανική ιστορία, και υπάρχουν πτυχές της διακυβέρνησής του που θυμίζουν αυτή την εποχή. Καθώς ο πρόεδρος της Τουρκίας έχει φτάσει να βασίζεται σε μία ολοένα και μικρότερη ομάδα συμβούλων, συμπεριλαμβανομένων και των μελών της οικογένειάς του, το Λευκό Παλάτι - το προεδρικό μέγαρο στην Άγκυρα το οποίο έχτισε σε γη που κάποτε ανήκε στον Ατατούρκ- κατέληξε να μοιάζει, όχι μόνο σε μεγαλείο, στα παλάτια των Οθωμανών σουλτάνων.

Ωστόσο, η προσπάθειά του να εξασφαλίσει την εκτελεστική προεδρία πηγαίνει πολύ βαθύτερα. Ο Ερντογάν θέλει να γκρεμίσει την δημοκρατία, επειδή τόσο ο ίδιος όσο και οι άνθρωποι που εκπροσωπεί έχουν υποφέρει στα χέρια εκείνων που την οδήγησαν σε αυτή και την υπερασπίστηκαν. Θα ήταν ανέφικτο και αδύνατο να δημιουργήσει εκ νέου τις διοικητικές δομές του οθωμανικού κράτους, αλλά στην τουρκικο-ισλαμική φαντασία, η εποχή των Οθωμανών δεν ήταν μόνο η αποθέωση του τουρκικού πολιτισμού και η δύναμη, αλλά και μια ανεκτική και προοδευτική εποχή. Για τη βάση των ψηφοφόρων του Ερντογάν, ιδίως, η εποχή του ΑΚΡ ήταν μια χρυσή εποχή, μια σύγχρονη εποχή ανάλογη με αυτή του κατασκευασμένου παρελθόντος. Αυτοί οι κυρίως ευσεβείς Τούρκοι της μεσαίας τάξης απολαμβάνουν προσωπικές και πολιτικές ελευθερίες που κάποτε τους τις αρνήθηκαν. Απολαμβάνουν, επίσης, ανοδική οικονομική και κοινωνική κινητικότητα. Χορηγώντας στον Ερντογάν την πολυπόθητη εκτελεστική προεδρία, προσβλέπουν σε ακόμη μεγαλύτερα επιτεύγματα. Φυσικά, υπάρχουν και τα εκατομμύρια των Τούρκων που ψήφισαν "όχι" και φοβούνται την εδραίωση του αυταρχισμού και που θεωρούν ότι το κράτος και οι κεμαλικές ιδέες που αντιπροσωπεύει είναι ιερές και απαραβίαστες.

Η Τουρκική Δημοκρατία έχει αναμφισβήτητα μια περίπλοκη ιστορία. Πρόκειται για ένα τεράστιο επίτευγμα. Σε διάστημα σχεδόν ενός αιώνα, ένα μεγάλο μέρος της αγροτικής κοινωνίας που είχε καταστραφεί από τον πόλεμο μετατράπηκε σε μια ευημερούσα δύναμη που ασκεί επιρροή στη δική της περιοχή και όχι μόνο. Την ίδια στιγμή, η ιστορία της σύγχρονης Τουρκίας υπήρξε επίσης αντιδημοκρατική, κατασταλτική και μερικές φορές βίαιη. Έτσι, είναι απολύτως κατανοητό πολιτικά ο Ερντογάν να θέλει να αλλάξει την Τουρκία ενδυναμώνοντας την προεδρία και με αυτόν τον τρόπο να κλείνει το ενδεχόμενο μια για πάντα ότι άνθρωποι σαν αυτόν θα είναι θύματα της δημοκρατίας.

Τελικά, ο Ερντογάν απλά αντικαθιστά μία μορφή αυταρχισμού με μία άλλη. Ο Νόμος για τη Θεμελιώδη Οργάνωση και η δημοκρατία που ακολούθησε ήταν εκφράσεις της νεωτερικότητας. Η Τουρκική Δημοκρατία υπήρξε πάντα ατελής, αλλά περιείχε πάντα την προσδοκία ότι -ενάντια στο σκηνικό των αρχών στις οποίες διαδοχικά συντάγματα απαίτησαν πίστη- θα μπορούσε να γίνει μια δημοκρατία. Η νέα Τουρκία του Ερντογάν έδωσε τέλος σε αυτήν την προοπτική.

foreignpolicy.com

antinews + geopolitics

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ