Μιλάμε στον ενικό ή στον πληθυντικό;

Γιατί σήμερα, χρησιμοποιούμε τόσο πολύ τον πληθυντικό αριθμό; Από ευγένεια και σεβασμό ή από συνήθεια; Συχνά, απευθυνόμαστε σε "έναν" άνθρωπο που η γλώσσα τον μετατρέπει σε "πολλούς". Ισχύει πως ο ενικός αριθμός προϋποθέτει συναναστροφή, τριβή και οικειότητα;

Παρατηρώντας διάφορα είδη συζητήσεων, δεν είναι λίγες οι φορές, που ακόμα και μεγάλοι άνθρωποι απευθύνονται σήμερα, στον πληθυντικό αριθμό, σε άτομα που είναι ηλικιακά μικρότερά τους. Στο μυαλό των περισσότερων από εμάς, ο ενικός έχει συνδεθεί με την αγένεια, ενώ ο πληθυντικός με την ευπρέπεια. Κάθε φορά που γνωρίζουμε έναν άνθρωπο, ανεξάρτητα από το εάν αποπνέει από το πρώτο λεπτό εμπιστοσύνη και οικειότητα, πρέπει για τους "τύπους" να του μιλήσουμε στον πληθυντικό για να μην παρεξηγηθούμε. 

Αυτό συμβαίνει κυρίως, γιατί η χρήση του πληθυντικού θεωρείται πως τηρεί τον σεβασμό, κρατάει αποστάσεις "ασφαλείας" και ακολουθεί τους κανόνες “σωστής” συμπεριφοράς. Ο ενικός από την άλλη, απαιτεί εξοικείωση για να χρησιμοποιηθεί. Το ερώτημα που προκύπτει είναι πότε πρέπει να χρησιμοποιούμε τον ενικό και πότε τον πληθυντικό; Και αν "πρέπει", τότε ποια είναι τα όρια ανάμεσά τους και γιατί δεν γίνεται να είμαστε το ίδιο ευγενικοί, επιλέγοντας τον ενικό; 

Η χρήση του "πληθυντικού ευγενείας" συναντάται στην ελληνική και γαλλική γλώσσα έντονα. Κάποιες γλώσσες κινούνται σε παρόμοια λογική, όπως τα ισπανικά και τα ιταλικά, που αναφέρονται στην "χάρη" κάποιου, αλλά σε τρίτο πρόσωπο. Για παράδειγμα, ενώ εμείς ρωτάμε: "Πώς σας λένε;", οι Ιταλοί λένε: "Πώς λένε την χάρη σας;". Σε άλλες γλώσσες, όπως τα ιαπωνικά, χρησιμοποιούνται ειδικοί τιμητικοί τίτλοι, ή ακόμη και διαφορετική "διάλεκτος" προς κάποιον άγνωστο ή πρεσβύτερο. 

Ψάχνοντας τις ρίζες της "ευγένειας", ο πληθυντικός είναι ένα γλωσσικό φαινόμενο της νεότερης Ελλάδας. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν χρησιμοποιούσαν πληθυντικό ευγενείας, σεβασμού, μη οικειότητας, ή ακόμα και ειρωνείας. Ο λεγόμενος “πληθυντικός ευγενείας” απουσίαζε παντελώς από την αρχαία ελληνική τραγωδία και κωμωδία. Οι αρχαίοι δεν αποχωρίζονταν τον ενικό, ακόμα κι όταν βρίσκονταν στα πρόθυρα του Άδη, ενώ υποστηρίζεται ότι ήταν "αφοσιωμένοι σε αυτόν μέχρι θανάτου".  Πώς μπήκε στ' αλήθεια, στη ζωή μας ο πληθυντικός; 

Οι Γάλλοι ευγενείς και αριστοκράτες ήθελαν πάντα ένα ιδιαίτερο γλωσσικό ιδίωμα, που θα τους ξεχώριζε από τον “απλοϊκό” λαό. Με βάση αυτή την ιδέα, έπλασαν τον πληθυντικό ευγενείας (pluriel de politesse) και τον επέβαλαν στις άλλες κοινωνικές τάξεις. Ο πληθυντικός πέρασε στην ελληνική γλώσσα από εξέχουσες αριστοκρατικές οικογένειες της Αθήνας στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και στις αρχές του εικοστού. Οι οικογένειες αυτές ήθελαν να “το παίξουν”, σύμφωνα με τον λαό “αριστοκράτες”. Μιλώντας μισά ελληνικά και μισά γαλλικά, άρχισαν να μιμούνται τους γαλλικούς τρόπους καλής συμπεριφοράς.

Στα χωριά, ο πληθυντικός ευγενείας είναι πλεονασμός. Τα κεράσματα είναι εκείνα που προσφέρονται στον πληθυντικό οπότε ένα ουσιαστικό ίσως, γίνεται πιο ισχυρό σε αυτό τον αριθμό απ' ότι ένα πρόσωπο. Η χρήση του αριθμού του "ενός" και των "πολλών" επιλέγεται σίγουρα, με βάση την περίσταση και τον βαθμό οικειότητας που αναπτύσσεται ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα άτομα. Η επιλογή προκύπτει κάθε φορά από το πρόσωπο που έχουμε απέναντί μας και από τον τρόπο που μας κάνει να νιώθουμε. Σημασία ίσως, δεν έχει τόσο η χρήση των δύο αριθμών όταν απευθυνόμαστε σε κάποιον.  

Ο πληθυντικός είθισται να συνδέεται εκτός από την ευγένεια, και με ένα είδος απόστασης, ενώ ο ενικός πιστεύεται ότι εκφράζει μία μεγαλύτερη οικειότητα, πέρα από την αγένεια που πολλοί προσδίδουν στο νόημά του. Ίσως, και όχι. Εκείνο που έχει σημασία είναι η χρήση και η σημασία των λέξεων στους δύο αυτούς αριθμούς. Αποκτούν βαθύτερη σημασία τότε, και αυτό αποτυπώνεται με πολύ εύστοχο τρόπο, στο ποίημα της Κικής Δημουλά. Γιατί όταν ο "φόβος" μετατρέπεται σε "φόβους" τότε όλα αλλάζουν και τα νοήματα γίνονται πολλαπλά. 

"Ο ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ"

Ο έρωτας, όνομα ουσιαστικόν,
πολύ ουσιαστικόν,
ενικού αριθμού,
γένους ούτε θηλυκού ούτε αρσενικού,
γένους ανυπεράσπιστου.
Πληθυντικός αριθμός
οι ανυπεράσπιστοι έρωτες.

Ο φόβος,
όνομα ουσιαστικόν,
στην αρχή ενικός αριθμός
και μετά πληθυντικός:
οι φόβοι.
Οι φόβοι
για όλα από δω και πέρα.

Η μνήμη,
κύριο όνομα των θλίψεων,
ενικού αριθμού,
μόνον ενικού αριθμού
και άκλιτη.
η μνήμη, η μνήμη, η μνήμη.

Η νύχτα,
όνομα ουσιαστικόν,
γένους θηλυκού,
ενικός αριθμός.
πληθυντικός αριθμός
οι νύχτες.
οι νύχτες από δω και πέρα

(Το λίγο του κόσμου, 1971) 

pathfinder

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ