ΕΡΜΑΦΡΟΔΙΤΟΣ

Βάσω Δενδροπούλου

Ο Ερμαφρόδιτος ήταν γιος του Ερμή και της Αφροδίτης τον οποίο ανέθρεψαν οι νύμφες στις σπηλιές του όρους Ίδη της Φρυγίας. 

Στο πρόσωπό του αντιφέγγιζε η χάρη και η ομορφιά και των δύο γονέων του, από τους οποίους πήρε και το όνομά του. 

Όταν έγινε δεκαπέντε χρόνων, εγκατέλειψε το βουνό όπου μεγάλωσε για να περιπλανηθεί στη Μικρά Ασία και να γνωρίσει καινούργια μέρη. 

Πέρασε από πόλεις της Λυκίας, καθώς και από την Καρία, όπου σταμάτησε να ξεκουραστεί σε μια πηγή που ονομαζόταν Σαλμακίς, τα νερά της οποίας σχημάτιζαν λίμνη.5 

Η ομώνυμη νύμφη της πηγής, η φιλάρεσκη Σαλμακίς, μαγεύτηκε από την ομορφιά του νέου και τον ερωτεύτηκε παράφορα. 

Ο Ερμαφρόδιτος όμως έμεινε ασυγκίνητος και αδιάφορος μπροστά στο ερωτικό πάθος της. 

Όταν εκείνη ένιωσε πως οι προσπάθειές της να τον κατακτήσει απέβαιναν μάταιες, προσποιήθηκε την αδιάφορη και απομακρύνθηκε από την πηγή. 

Ο Ερμαφρόδιτος, νομίζοντας ότι έμεινε μόνος, βούτηξε στο νερό της πηγής. 

Η Σαλμακίς όμως, που είχε κρυφτεί σε ένα γειτονικό θάμνο και παρακολουθούσε τις κινήσεις του νέου, βλέποντάς τον ανυπεράσπιστο μέσα στο βασίλειό της, βούτηξε και αυτή στην πηγή. 

Ο Ερμαφρόδιτος, όσο και αν προσπάθησε, δεν κατάφερε να ξεφύγει από την αγκαλιά της νύμφης, που τυφλωμένη από το πάθος παρακάλεσε τους θεούς να μη χωρίσουν ποτέ οι δυο τους. 

Οι θεοί πραγματοποίησαν την επιθυμία της και συνένωσαν τα δύο σώματα σε ένα, δημιουργώντας ένα καινούργιο ον με διττή φύση, ούτε ξεκάθαρα γυναικεία ούτε ξεκάθαρα ανδρική. 

Ο Ερμαφρόδιτος, καθώς ένιωθε το σώμα του να αφομοιώνεται με το θηλυκό, καταράστηκε την πηγή και παρακάλεσε τους γονείς του όποιος άντρας πέφτει στα νερά της να χάνει τον ανδρισμό του και να εκθηλύνεται. 

Ο Ερμής και η Αφροδίτη εισάκουσαν την παράκληση του γιου τους και έδωσαν στην πηγή τη μυστηριώδη αυτή δύναμη.

Ο μύθος που παραδίδεται από τον Οβίδιο είναι αιτιολογικός και έχει πιθανώς ελληνική καταγωγή.

 Ο ποιητής ξεκινά τη μυθική διήγηση προσπαθώντας να αιτιολογήσει την κακή φήμη που είχε η πηγή Σαλμακίς, για την οποία κάνουν λόγο τόσο ο Στράβων όσο και ο Βιτρούβιος.

Παράλληλα ο Οβίδιος αιτιολογεί την ιδιόμορφη φυσιολογία και το ασυνήθιστο όνομα του Ερμαφρόδιτου. 

Η παράδοξη διττή υπόσταση του Ερμαφρόδιτου προκάλεσε το ενδιαφέρον πολλών συγγραφέων της όψιμης περιόδου, όπως του Λουκιανού, του Μαρτιάλη και του Αυσονίου. 

Mνεία στον Ερμαφρόδιτο γίνεται και στην Παλατινή Ανθολογία και αφορά μια παράδοση πιθανής ερωτικής συνεύρεσής του με το Σειληνό, που απηχείται στην τέχνη.

Η θεοποίηση των ερμαφροδιτικών όντων ξεκινά από την Ανατολή. 

Οι Ανατολίτες ύψωσαν αυτή την ιδιομορφία της φύσης σε θεότητα εκφράζοντας έτσι την ιδέα του τελειότατου όντος, το οποίο έχει αυτάρκεια αφού έχει και τα δύο φύλα και είναι σε θέση να αυτογονιμοποιηθεί. 

Οι θεότητες αυτές εντάσσονται στα πλαίσια μιας μητριαρχικής κοινωνίας και έχουν θηλυκό χαρακτήρα, που διαφοροποιείται όμως με την προσθήκη ορισμένων ανδρικών χαρακτηριστικών όπως αντρικά γεννητικά μόρια, γενειάδα ή με τη συμπλήρωσή τους με ένα αρσενικό πρόσωπο που τελικά ταυτίζεται μαζί τους (Κυβέλη, Άτις). 

Και στο ρωμαϊκό πάνθεο, επίσης, οι "γηγενείς" θεοί των Ρωμαίων ή δεν είχαν σχεδόν γένος ή διέθεταν δυο υποστάσεις μιαν αρσενική και μία θηλυκή. Tellurus και Tellus, Romo και Romona.

Αντίθετα οι Έλληνες τον αντιμετώπισαν ως διαστρέβλωση της ανθρώπινης φύσης που οφειλόταν, φυσικά, στην οργή κάποιας θεότητας. 

Ακόμη και στον 4ο αι, όταν ο ερμαφροδιτισμός καταξιώνεται και καλλιτεχνικά και φιλοσοφικά από τον Πλάτωνα (ο έρωτας σύμφωνα με τη θεωρία του Αριστοφάνη στο "Συμπόσιο" δεν είναι παρά η τάση που νιώθουν οι άνθρωποι να συζευχθούν αρμονικά. 

Οι Έλληνες, ωστόσο, τα παιδιά που γεννιόντουσαν με ερμαφροδιτικά χαρακτηριστικά τα έριχναν στον Καιάδα ή στη θάλασσα ή τα άφηναν έκθετα.

Η ιδέα του ερμαφροδιτισμού μπορεί να θεωρηθεί ως ο κοινός παρονομαστής ενός πλήθους από έθιμα, θρησκευτικές δοξασίες, δεισιδαιμονίες και μυθικές διηγήσεις μεταμορφώσεων. 

Κατά τη διάρκεια ορισμένων γιορτών (κρητικά Ενδύσια, αργίτικα Υβριστικά, Οσχοφόρια και Σκιροφόρια), ή τελετών γάμου (Σπάρτη, Κως) οι άντρες, ή ο γαμπρός αντίστοιχα, άλλαζαν τα ρούχα τους με γυναικεία και οι γυναίκες με ανδρικά. 

Έτσι το καθένα από τα δυο φύλα έπαιρνε κάτι από τη δύναμη του άλλου. Επίσης μυθικοί ήρωες, όπως ο Ηρακλής, ο Θησέας, ο Αχιλλέας, ντύνονται με γυναικεία ρούχα.

Στην πρώιμη μυθική παράδοση υπάρχουν περιπτώσεις ατόμων που άλλαξαν περιστασιακά, ή και μόνιμα φύλο: Τειρεσίας, Καινέας, Σιπροίτης, Ίφις. 

Ερμαφροδιτικά χαρακτηριστικά εμφανίζουν κάποτε και μεγάλες θεότητες: Διόνυσος, Ζευς Μητροπάτωρ, Ζευς Λαβρανδεύς, Ηρακλής, Πρίαπος, η Αφροδίτη που στην Πάφο και στην Αμαθούντα της Κύπρου λατρευόταν και ως Αφρόδιτος και παριστανόταν ως θηλυκή οντότητα με γενειάδα και φαλλό. 

Η συνένωση των δύο φύλλων οδήγησε μοιραία και στην αλληλοεξουδετέρωσή τους και έτσι στη συνέχεια οι χριστιανοί καλλιτέχνες όταν καταπιάστηκαν με το πρόβλημα της απόδοσης των αγγέλων, μπορούσαν να βασιστούν όχι μόνο στην ισοπεδωτική δυνατότητα του όμοιου ενδύματος, αλλά και στις ερμαφροδιτικές παραστάσεις για να βρουν μια ικανοποιητική λύση ιδίως στην περίπτωση του προσώπου.

ΠΗΓΕΣ: Ι. ΚΑΚΡΙΔΗΣ "Ελληνική Μυθολογία", Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού.

The Mythologists

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ