Ο φόβος της επιτυχίας (α’ μέρος)

|

από τη Φαίη Γρίβα

Σε μια κοινωνία εστιασμένη στην επιτυχία ξεχνάμε ίσως πως η επιτυχία μπορεί να είναι εξίσου τρομακτική με την αποτυχία. Άλλωστε δεν θα ακούσει κανείς ποτέ κάποιον να λεει "φοβάμαι να επιτύχω". Κι όμως συχνά η συμπεριφορά μερικών ατόμων δείχνει το αντίθετο. Εργασίες που μένουν στη μέση ή αναβάλλονται, δυσκολία στη συγκέντρωση για την ολοκλήρωσή τους, αίσθημα οτι δεν είναι αρκετά καλές και θέλουν επιπλέον δουλειά, παράλληλη ενασχόληση με πολλά έργα χωρίς εστίαση ή εμβάθυνση σε κάποιο συγκεκριμένο. Όμως  το πιο σημαντικό είναι πως εκεί όπου όλα οδεύουν προς την επιτυχή ολοκλήρωση τότε είναι που όλα αρχίζουν να πηγαίνουν στραβά, σε βαθμό που θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για αυτοσαμποτάρισμα. Γιατί όμως κάποιοι  φοβούνται να επιτύχουν;

Ο Freud (1916) παρατήρησε πρώτος πως κάποιοι ξεκινούν να νοσούν την στιγμή ακριβώς που κάποια βαθιά και πολυ-αναμενόμενη επιθυμία φαίνεται να εκπληρώνεται. Ο ίδιος γράφει: «το Εγώ μπορεί να αντέξει να διατηρεί μια επιθυμία όσο αυτή βρίσκεται στην φαντασία, ωστόσο το ίδιο το Εγώ θα αντισταθεί στην εκπλήρωση αυτής της επιθυμίας όταν πλησιάσει η στιγμή να γίνει πραγματικότητα» (σελ. 317-18). Έντονο άγχος αλλά και ενοχή φαίνεται να σχετίζονται με την επιτυχία. Σύμφωνα με τον Fenichel (1945), οι οιδιποδιακές συγκρούσεις και το σύμπλεγμα ευνουχισμού φαίνονται να ευθύνονται για αυτό. Πρόκειται για έννοιες που δεν χρειάζεται απαραίτητα να ειδωθούν από το πρίσμα της σεξουαλικότητας. Οι οιδιποδιακές συγκρούσεις αναπαραστούν την αντίληψη που έχει το παιδί για τη σχέση αγάπης-μίσους με τους γονείς του. Ταυτόχρονα, ο ευνουχισμός αναπαριστά τους φόβους του για τιμωρία, όταν αντιτίθεται σε έναν παντοδύναμο γονιό.

Ο Schuster (1955) τόνισε τον φόβο και το δέος που ένας γιος μπορεί να αισθάνεται για τον πατέρα του. Προφανώς, το αγόρι είναι πολύ πιο αδύναμο από τον πατέρα και αυτή η ανισότητα μπορεί να μεταφερθεί και στην ενήλικη ζωή, όπου ο γιός ενδέχεται να νιώθει ανεπαρκής ή μικρός κατά κάποιο τρόπο.

Συνεπώς, η δομή του χαρακτήρα ενός ενήλικα άνδρα βασίζεται στο γεγονός πως ο πατέρας του ήταν μια δύναμη που αντιτασσόταν στις επιθυμίες του και από τον οποίο το παιδί φοβόταν αντεκδίκηση και τιμωρία. Ο φόβος για αυτό που μπορεί να συμβεί οδήγησε σε άμυνες, που βασίζονται στην παθητικότητα και στην συστολή. Για να αποφύγει την δυσαρέσκεια των άλλων, στην ενήλικη ζωή ο άντρας αυτός θα συνεχίσει να είναι ντροπαλός ή απρόθυμος να διεκδικήσει πράγματα για τον εαυτό του. Επομένως, οι προσπάθειες των ενηλίκων να ξεπεράσουν τον παιδικό φαντασιακό (ή αληθινό) αντίπαλό τους μπλοκάρονται από την ενοχή και το φόβο αντεπίθεσης.

Μια άλλη οπτική εξετάζει την πιθανότητα ο γιος ή η κόρη να μη θέλει να ξεπεράσει τον πατέρα ή την μητέρα. Να φοβάται πως θα χάσει, συνειδητά ή και ασυνείδητα τη σχέση με τον γονέα τον οποίο θεωρεί αποτυχημένο ή αδύναμο (Hendin, 1972). Σαμποτάροντας τον εαυτό του το άτομο εξασφαλίζει μια κάποιου είδους υποταγή και αφοσίωση στο πρόσωπο αυτό καθώς το να εξελιχθεί μπορεί να συνιστά προδοσία με επακόλουθα την αβάσταχτη ενοχή και τον φόβο τιμωρίας. Η τιμωρία ενδέχεται να είναι  το αίσθημα πως αν οι ίδιοι αναπτύξουν μια επιτυχημένη ξεχωριστή ζωή αυτό θα καταστρέψει είτε την σχέση τους με το αγαπημένο πρόσωπο, είτε ακόμα και το ίδιο το πρόσωπο που δεν θα αντέξει τον αποχωρισμό ή την εγκατάλειψη.

Άλλωστε για κάποια άτομα η επιτυχία ή η δύναμη που αυτή ενδέχεται να τους επιφέρει τους φέρνει σε επαφή με μια φαντασίωση παντοδυναμίας και τον ασυνείδητο φόβο πως δεν θα μπορέσουν να ελέγξουν καταστροφικές πλευρές του εαυτού τους, και πως θα καταλήξουν να πληγώσουν ή να «καταβροχθήσουν» τα αγαπημένα τους πρόσωπα με την ασυγκράτητη απληστία τους και τον φθόνο για αυτά που οι άλλοι κατέχουν (Klein, 1959). Η αποτυχία λειτουργεί σε αυτές τις περιπτώσεις σαν ένα σύστημα ασφαλείας που προστατεύει το άτομο και αποτρέπει να συμβεί αυτό που εκείνο φοβάται πως θα συμβεί, μια ακόμα μεγαλύτερη καταστροφή συγκριτικά με την δική του υπονόμευση.

Ο Freud (1914) αναφέρθηκε στον καταναγκασμό της επανάληψης, σε αυτή την ασυνείδητη δύναμη που μας βάζει τρικλοποδιές. Πρόκειται για μια προσπάθεια του ατόμου να κυριαρχήσει πάνω σε τραυματικές καταστάσεις του παρελθόντος αναβιώνοντας τες ωστόσο στο παρόν χωρίς αυτό να του είναι συνειδητό. Όπως όταν ένας νεαρός επαγγελματίας που μεγαλώνει με έναν απαιτητικό και με υπερβολικά υψηλές προσδοκίες πατέρα, βρίσκει δουλειά σε μια εταιρεία της οποίας το αφεντικό πιστεύει πως ο έπαινος δεν είναι ποτέ παραγωγικός. Οι επίπονες καταστάσεις που ελκύουν το άτομο γιατί είναι οικείες, είναι μια απόπειρα να ελεγχεί ο ψυχικός πόνος που αρχικά προκάλεσαν και συνεχίζουν να προκαλούν. Θυμίζει όπως όταν κάποιος διακόπτει μια σχέση για να μην εγκαταληφθεί ή απατά πρώτος πριν απατηθεί. Το αποτέλεσμα του αγώνα παραμένει το ίδιο, όμως η ήττα μοιάζει πιο διαχειρίσιμη στα μάτια του ηττημένου. Επομένως, το να σαμποτάρει κανείς τον εαυτό του είναι μεν καταστροφικό, είναι όμως παράλληλα και ένα μέσο άμυνας και προστασίας.

Στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου θα εξετάσουμε το φαινόμενο του φόβου της επιτυχίας μέσα από μια κοινωνικοπολιτισμική σκοπιά αλλά και επιπρόσθετες ψυχοδυναμικές τοποθετήσεις.

Βιβλιογραφία

Fenichel, O. (1945). The psychoanalytic theory of neurosis. New York: Norton

Freud, S. (1914). Remembering, repeating and working-through. SE, 12: 147-156.

Freud, S. (1916). Some character types me within psychoanalytic work. S.E., 14: 309-333.

Hendin, H. (1972). The psychodynamics of flunking out. The Journal of Mental and Mental Disease, 155: 131-143.

Klein, M. (1959). Our adult world and its roots in infancy. Human Relations, 12: 291-303

Schuster, D. B. (1955). On the fear of success. Psychiatric Quarterly, 29: 412-420.

lapsus

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ