Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ - ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η γλώσσα του σώµατος αποτελεί ένα πανάρχαιο φαινόµενο. ∆ηλώνει το πόσο επικοινωνεί ο καθένας µε το σώµα του, τι «θέλει να πει» και τι «θέλει να κρύψει» µε το σώµα του. Αν και πολλές κινήσεις είναι κοινές ανά τον κόσµο, υπάρχει τελικά µια παγκόσµια γλώσσα του σώµατος;

Με την έκφραση «µιλάµε µε το σώµα», µια έκφραση που όλοι έχουµε χρησιµοποιήσει, εννοούµε το πώς επικοινωνούµε µεταξύ µας, τις κινήσεις µας, την στάση του σώµατος µας και τις εκφράσεις του προσώπου µας. Έχει παρατηρηθεί από επιστήµονες, ψυχολόγους και γιατρούς (κυρίως νευρολόγους) πως µε το σώµα εκφραζόµαστε περισσότερο και καλύτερα απ’ ότι µε τον γραπτό ή προφορικό λόγο. Την επικοινωνία αυτή την έχουν ονοµάσει «Γλώσσα του Σώµατος».

Η Γλώσσα του Σώµατος φαίνεται να είναι γνωστή από τα αρχαία χρόνια. Στην Αρχαία Ελλάδα φιλόσοφοι και σοφιστές όπως ο Θαλής, ο Αριστοτέλης, ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας έκρυβαν τα χέρια τους κάτω από βαρύς τηβέννους διότι πίστευαν ότι η κίνηση των χεριών σε µια συζήτηση ή οµιλία υποδήλωνε έλλειψη ευφράδειας και επιχειρηµάτων, ενώ ο «απλός» λαός φαινόταν να χρησιµοποιεί τα χέρια του ιδιαίτερα έντονα στις συζητήσεις, κάτι που το παρατηρούµε και σήµερα. Αυτή η άποψη βασίζεται στο ότι όσο πιο έντονα µιλάµε µε το σώµα µας, τόσο πιο «φτωχό» είναι το έναρθρο λεξιλόγιό µας. 

Ο άνθρωπος δεν γεννήθηκε γνωρίζοντας να µιλάει, εποµένως το µόνο µέσω επικοινωνίας από την γέννησή του είναι το σώµα του. Μεγαλώνοντας και µαθαίνοντας να µιλάει, η επικοινωνία µέσω του σώµατος υποβαθµίζεται και όσο πιο σαφέστερα µπορεί να εκφραστεί µε τον λόγο, τόσο περισσότερο περιορίζεται η ανάγκη του να επικοινωνήσει µέσω του σώµατός του. Η Γλώσσα του Σώµατος όµως, αυτή η µορφή επικοινωνίας, είναι πολύ βαθιά ριζωµένη στο υποσυνείδητο για να µπορέσουµε να πούµε πως είναι δυνατόν κάποια στιγµή να µην την χρησιµοποιούµε καθόλου.

Πριν από περίπου 400.000 χρόνια τοποθετούµε την ύπαρξη του Ηomo erectus (τον άνθρωπο τον όρθιο), ενώ η εµφάνιση του Νεάντερνταλ έγινε πριν 130.000 χρόνια και υπήρχε µέχρι 35.000 χρόνια πριν. Ο Άνθρωπος του Νεάντερνταλ θεωρείται το πρώτος είδος sapiens. Ξεχωρίζει από τον σύγχρονο άνθρωπο για την ιδιαίτερη κατασκευή του κεφαλιού του. Έχει βέβαια αποδειχθεί ότι 5 είχε θρησκευτική συνείδηση, ότι δηµιουργούσε µια υποτυπώδη µορφή τέχνης (έχουν ανακαλυφθεί ζωγραφιές σε σπηλιές) και ίσως χρησιµοποιούσε οστέινα µουσικά όργανα. Το σηµαντικότερο όµως, που αφορά και την παρούσα εργασία, είναι πως είχε αναπτυγµένο προφορικό λόγο. Αξιοσηµείωτα είναι και τα ευρήµατα που αφορούν τις συχνότητες στις οποίες ήταν συντονισµένο το αφτί του. Οι συχνότητες της φυσιολογικής οµιλίας µας είναι 2-4 KHz, παρόµοιες µε αυτές του προγόνου του Άνθρωπος του Νεάντερνταλ, Ηomo Heidelbergensis, που είχαν παρόµοια λειτουργία αφτιών, γεγονός που ερµηνεύεται ως ένδειξη ότι οι εν λόγω Homo από τότε (ίσως 500.000 χρόνια πριν) έβγαζαν νοήµονες φωνητικούς ήχους που θα µπορούσαν να θεωρηθούν ως µια πρωτογλώσσα, µια πρώτη µορφή οµιλίας. (Μιχαηλίδης, 2005)

Φαίνεται σχεδόν απίστευτο ότι, µέσα στα χιλιάδες χρόνια της εξέλιξής µας, η γλώσσα του σώµατος δεν είχε µελετηθεί σε οποιαδήποτε κλίµακα µέχρι τη δεκαετία του 1960. Οι περισσότεροι από µας πιστεύουν ακόµα ότι η κυριότερη µορφή επικοινωνίας είναι η οµιλία. Όµως η οµιλία έγινε τµήµα των επικοινωνιακών µας εργαλείων πολύ πρόσφατα, αναφορικά µε την εξέλιξη του ανθρώπου και χρησιµοποιείται κυρίως για να µεταφέρει γεγονότα και δεδοµένα. Η γλώσσα του σώµατος και οι λαρυγγισµοί ήταν οι κύριοι τρόποι έκφρασης αισθηµάτων και συναισθηµάτων µέχρι ο άνθρωπος να µάθει να χρησιµοποιεί τον προφορικό λόγο µε την µορφή που τον χρησιµοποιούµε εµείς σήµερα. Όµως επειδή εστιάζουµε την προσοχή µας στα λόγια που λένε οι άνθρωποι, οι περισσότεροι είµαστε αδαείς σε σχέση µε τη γλώσσα του σώµατος, πολύ περισσότερο δε, σε σχέση µε τη σηµασία που έχει στη ζωή µας.(Pease, 2006)

Η γλώσσα σώµατος είναι η πιο ήρεµη, µυστική και ίσως η πιο ισχυρή γλώσσα. Τα σώµατα µας στέλνουν µηνύµατα συνεχώς και συχνά δεν αντιλαµβανόµαστε ότι βγάζουµε περισσότερα νοήµατα προς τα έξω από αυτά που συνειδητοποιούµε. Με το να εξοικειωνόµαστε µε µερικά βασικά µη-λεκτικά σηµάδια, µπορούµε να βελτιώσουµε την δυνατότητα µας να αντιληφθούµε τι πράγµατι εννοούν οι γύρω µας και τι προβάλλουµε εµείς προς αυτούς. Η στάση, η θέση και η κίνηση ενός ατόµου, συχνά µας λένε περισσότερα από αυτά που λέει το ίδιο το άτοµο (ίσως µάλιστα και το ακριβώς αντίθετο).

 Η γλώσα του σώµατος είναι µια πολύ δύσκολη, περίεργη και ενδιαφέρουσα επιστήµη. ∆υστυχώς οι επιστήµονες που ασχολούνται µε αυτήν, ιδίως στην Ελλάδα, είναι ελάχιστοι αλλά ακόµα και αυτοί την χρησιµοποιούν ως έναν ακόµη τοµέα πάνω στον οποίο κατέχουν τις βασικές γνώσεις, δεν είναι ειδήµονες και συνεπώς δεν θεωρείται η κύρια ειδικότητά τους.

Όλοι µας γνωρίζουµε κάποια βασικά στοιχεία της «γλώσσας του σώµατος» είτε γιατί τα µάθαµε από κάποιο βιβλίο, κάποιο ντοκιµαντέρ ή κάποιον που µας τα έµαθε, είτε γιατί τα παρατηρήσαµε µόνοι µας σε πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους οπότε δηµιουργήσαµε κάποια µοτίβα βάση εµπειρίας. Ωστόσο δεν είµαστε όλοι σε θέση να καταλάβουµε τα αισθήµατα του άλλου από τον τρόπο που κινεί και στήνει το σώµα και τα διάφορα µέλη του.

“Για τη σωστή ερµηνεία της “γλώσσας του σώµατος” απαιτείται η ικανότητα για “παρατήρηση” και “αντίληψη”. Η παρατήρηση είναι ένας τύπος αποκωδικοποίησης και η ικανότητα παρατήρησης µπορεί να αυξηθεί µε τρείς τρόπους: µε την εκπαίδευση, την γνώση και την ανάγκη. Η εκπαίδευση και η γνώση είναι αλληλοσχετιζόµενες έννοιες. ∆ια µέσου της εκπαίδευσης το άτοµο γίνεται γνώστης πολλών πραγµάτων. Αλλά και η ανάγκη για κάτι, κάνει το άτοµο έτοιµο και ανυπόµονο να το αποκτήσει. Όταν προσπαθείς π.χ. να βρεις τον αριθµό ενός συγκεκριµένου σπιτιού σε µια άγνωστη γειτονιά, γίνεσαι περισσότερο προσεκτικός απ' ότι συνήθως και παρατηρείς πράγµατα τα οποία δεν είχες δει προηγουµένως και αυτό, γιατί έχεις ανάγκη να ψάξεις και να βρεις το νούµερο του σπιτιού.

Η αντίληψη είναι σχετική µε την ικανότητα να παρατηρείς, να παραµένεις έτοιµος και να εξάγεις από µία δεδοµένη επικοινωνία τις “πραγµατικότητες” της κατάστασης, αναγνωρίζοντας βέβαια ότι η πραγµατικότητα είναι διαφορετική για τον καθένα µας. Η εξαγωγή συµπερασµάτων πρέπει να προέρχεται από τα “λεκτικά” και από τα “ µη λεκτικά µηνύµατα”, τα οποία είναι όµοια και γι' αυτόν που κωδικοποιεί και γι' αυτόν που αποκωδικοποιεί. Κατά τη διάρκεια της κωδικοποίησης του µηνύµατος, θα πρέπει να αποκωδικοποιείς τη “γλώσσα του σώµατος” του δέκτη. Η επικοινωνία είναι στην πραγµατικότητα µια συνεχής διαδικασία. Όσο πιο γρήγορα εσύ, ως κωδικοποιητής (encoder) λαµβάνεις την αναπληροφόρηση (feedback) µε τη µορφή της “γλώσσας του σώµατος”, τόσο πιο γρήγορα µπορείς να χρησιµοποιήσεις µια περισσότερο αποτελεσµατική τεχνική κωδικοποίησης, όταν αυτό είναι απαραίτητο.” (Μπόγκα-Καρτέρη, 1997)

Συνήθως όµως, µόνο οι ειδικοί µπορούν να έχουν πλήρη αντίληψη των σηµάτων που δίνουµε και παίρνουµε µέσα σε έναν χώρο και σε ένα στάδιο επικοινωνίας. Μόνο αυτοί µπορούν να πουν µε σιγουριά αν κάποιος αισθάνεται φόβο ή λέει ψέµατα επειδή απλά κάνει ορισµένες συγκεκριµένες κινήσεις. Αυτό συµβαίνει γιατί εµείς δεν γνωρίζουµε τα σήµατα αυτά για να µπορέσουµε να τα επισηµάνουµε, να τα αποµονώσουµε και να τα ερµηνεύσουµε. Παρ' όλα αυτά, συγκεκριµένα σήµατα του σώµατος είναι τόσο κοινά σε όλους που, αν µπορέσει κάποιος να τα αντιληφθεί, θα µπορέσει και να τα ερµηνεύσει.

Από τεχνική άποψη όταν λέµε ότι κάποιος έχει «αντίληψη» ή «διαίσθηση» αναφερόµαστε στην ικανότητά του να διαβάζει τα µη-προφορικά σήµατα του άλλου και να τα συγκρίνει µε τα προφορικά του µηνύµατα. Με άλλα λόγια όταν λέµε ότι έχουµε την προαίσθηση ή την αίσθηση ότι ο άλλος µας λέει ψέµατα, στην πραγµατικότητα εννοούµε ότι τα λόγια του και η γλώσσα του σώµατός του δεν συµφωνούν. Αυτό είναι εξάλλου που οι οµιλητές ονοµάζουν συνείδηση του ακροατηρίου ή συνάφεια µε µια οµάδα. Αν για παράδειγµα ο κόσµος κάθονταν γερµένος πίσω στα καθίσµατα του µε το κεφάλι τους γερµένο προς τα κάτω και τα χέρια διπλωµένα στο στήθος, ο «διαισθητικός» οµιλητής θα αντιλαµβανόταν ή θα είχε την «αίσθηση» ότι ο τρόπος του δεν γινόταν κατανοητός. Θα συνειδητοποιούσε τότε ότι χρειάζονταν µια καινούρια προσέγγιση του θέµατος για να κερδίσει τη συµµετοχή του ακροατηρίου του. Όµοια ο «µη-διαισθητικός» οµιλητής δεν θα αντιλαµβανόταν τίποτα και θα έκανε από απροσεξία του πολλά λάθη.

Οι γυναίκες είναι πιο διαισθητικές από τους άντρες και σε αυτό αναφέρεται και η λεγόµενη «γυναικεία διαίσθηση». Οι γυναίκες έχουν µια έµφυτη ικανότητα να συλλαµβάνουν και να αποκρυπτογραφούν τα µη-προφορικά σήµατα και να διακρίνουν µε ακρίβεια τις µικρές λεπτοµέρειες. Αυτός είναι ο λόγος που ελάχιστοι άντρες µπορούν να πουν ψέµατα στη γυναίκα τους και να µην αποκαλυφθούν, ενώ αντίθετα, οι περισσότερες γυναίκες µπορούν να κάνουν πολλά πράγµατα µπροστά στα µάτια των ανδρών και αυτοί να µη καταλάβουν τίποτα. 

Αυτή η γυναικεία διαίσθηση είναι ιδιαίτερα φανερή σε γυναίκες που έχουν αναθρέψει µικρά παιδιά. Τα πρώτα χρόνια η µητέρα για να επικοινωνήσει µε το παιδί στηρίζεται αποκλειστικά στο µη-προφορικό κανάλι επικοινωνίας. Είναι κατάλληλα εφοδιασµένη για να µπορεί να επικοινωνήσει µε το βρέφος στηριζόµενη στη µη λεκτική επικοινωνία. Συγκεκριµένα, οι γυναίκες έχουν 14-16 περιοχές στον 8 εγκέφαλο για την αξιολόγηση των άλλων και έτσι µπορούν να κάνουν πιο αναλυτικές και ακριβείς παρατηρήσεις. Αντίθετα, οι άνδρες έχουν µόνο 4-6 τέτοιες περιοχές στον εγκέφαλο, γι αυτό και συχνά οι γυναίκες παραπονιούνται επειδή οι άνδρες δεν προσέχουν τις αλλαγές που εκείνες κάνουν πάνω τους. Ο παραπάνω πιστεύεται ότι είναι ο λόγος που οι γυναίκες γίνονται πιο συχνά διαπραγµατευτές από τους άντρες. (Σαµαράκη Χ., 2008)

Όταν σταυρώνεται τα χέρια σας στο στήθος, βάζετε το δεξί πάνω στο αριστερό ή το αντίθετο; Οι περισσότεροι δεν µπορούν να απαντήσουν µέχρι να δοκιµάσουν. Εκεί που ο ένας τρόπος φαίνεται βολικός, ο άλλος φαίνεται εσφαλµένος. Τα αποδεικτικά στοιχεία που έχουµε υποδεικνύουν ότι και αυτή µπορεί να είναι µια έµφυτη χειρονοµία που δεν µπορεί να αλλάξει. Το θέµα αυτό µπορεί να επεκταθεί κατά πολύ µε παρόµοια παραδείγµατα που δηµιουργούν εύλογα µια απορία για το αν µερικές χειρονοµίες είναι επίκτητες από τον πολιτισµό και γίνονται από συνήθεια ή είναι γενετικές. Ένα ακόµη παράδειγµα είναι ότι οι περισσότεροι άντρες όταν φοράνε το παλτό τους βάζουν πρώτα το δεξί τους χέρι, ενώ οι γυναίκες βάζουν πρώτα το αριστερό. Όταν ένας άντρας προσπερνάει µια γυναίκα σ’ ένα δρόµο γεµάτο κόσµο, συνήθως γυρίζει µετά προς το µέρος της, ενώ η γυναίκα γυρίζει προς την αντίθετη πλευρά. Το κάνει αυτό ενστικτωδώς ή ίσως για να προστατέψει τα στήθη της; Είναι µήπως αυτή µια έµφυτη γυναικεία αντίδραση ή έµαθε να την κάνει παρατηρώντας ασυνείδητα τις άλλες γυναίκες;

Οι άνθρωποι που εκφράζουν άποψη για την γλώσσα του σώµατος έχουν χωριστεί σε δύο αντίθετα µέτωπα. Υπάρχουν αυτοί που θεωρούν την γλώσσα του σώµατος ως µια λανθάνουσα γλώσσα, που δεν µπορεί να αποδειχθεί και που δεν παρουσιάζει σε καµία περίπτωση οικουµενικά στοιχεία. Πως κάθε άνθρωπος, κάθε κράτος ή κάθε διαφορετική φυλή παρουσιάζει διαφορετικά στοιχεία σχετικά µε τις κινήσεις του σώµατος και τις εκφράσεις του προσώπου και για τον λόγο αυτό δεν µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε τέτοια στοιχεία για να κρίνουµε ή να δικάσουµε ανθρώπους διότι δεν θεωρούνται σίγουρα. Από την άλλη όµως µεριά έχουµε τους επιστήµονες εκείνους που έχουν αποδείξει την οικουµενικότητα της γλώσσα του σώµατος. Είναι οι επιστήµονες που έχουν µελετήσει τους µύες του προσώπου και παρατήρησαν πως σε ίδιες εκφράσεις, υπάρχει ίδια κίνηση των ίδιων µυών σε άνδρες και γυναίκες, σε ανθρώπους διαφορετικών κρατών, φυλών και γενικά πολιτισµών. Το ίδιο ακριβώς συµβαίνει και µε ορισµένες κινήσεις και στάσεις του σώµατος. Οι επιστήµονες αυτοί έχουν φτάσει πλέον σε στάδιο να µπορέσουν να κρίνουν αν κάποιος λέει ψέµατα, αν υποκρίνεται, αν νιώθει αµηχανία και πολλά άλλα συναισθήµατα, από τον τρόπο που εκφράζεται µε µη λεκτικούς κώδικες επικοινωνίας. Υποστηρίζουν ακόµη πως η γλώσσα του σώµατος κυριαρχείται από το υποσυνείδητο οπότε δεν µπορεί να την ελέγξει απόλυτα κανένας άνθρωπος όπως τον προφορικό λόγο.

Σκοπός της εργασίας αυτής είναι να αποδείξει πως η Γλώσσα του Σώµατος είναι όντως παγκόσµια, µη ελεγχόµενη και πιο αληθινή από τον προφορικό λόγο. Μετά από διεξοδική µελέτη που έγινε για τον σκοπό της εργασίας αυτής και λαµβάνοντας υπόψη µας πολλούς µελετητές και ερευνητές που ασχολούνται αποκλειστικά µε την γλώσσα του σώµατος και τις εκφράσεις του προσώπου καταλήξαµε στο συµπέρασµα πως ένα µεγάλο µέρος από την βασική µη- προφορική µας συµπεριφορά είναι επίκτητη και η σηµασία πολλών κινήσεων και χειρονοµιών προσδιορίζεται από τον πολιτισµό. 

Ένα από τα πιο σοβαρά λάθη που µπορεί να κάνει ένας αρχάριος στη γλώσσα του σώµατος είναι να ερµηνεύσει µια µοναχική χειρονοµία αποµονωµένη από άλλες εκφράσεις ή συνθήκες. Για παράδειγµα, το ξύσιµο του κεφαλιού µπορεί να σηµαίνει ένα σωρό πράγµατα όπως πιτυρίαση, έλλειψη µνήµης ή ψέµατα, ανάλογα µε τις άλλες χειρονοµίες που συµβαίνουν συγχρόνως µε αυτή. Έτσι, αν θέλουµε να έχουµε µια σωστή ερµηνεία πρέπει να κοιτάµε τις εκφράσεις οµαδικά. 

Όπως κάθε γλώσσα, έτσι και η γλώσσα του σώµατος αποτελείται από λέξεις, προτάσεις και σηµεία στίξης. Κάθε χειρονοµία είναι σαν µία ξεχωριστή λέξη και µια λέξη µπορεί από µόνη της να έχει πολλές διαφορετικές έννοιες. Μόνο όταν µπούνε µέσα σε µια πρόταση µαζί µε άλλες λέξεις µπορούµε να καταλάβουµε πλήρως το νόηµά της. Οι χειρονοµίες έρχονται σε «προτάσεις» και λένε συνεχώς την αλήθεια για τα συναισθήµατα ή τη διάθεση του ατόµου. Το «διαισθητικό» άτοµο είναι εκείνο που µπορεί να διαβάζει τις σιωπηλές προτάσεις και να τις συγκρίνει µε ακρίβεια µε τις προφορικές προτάσεις του άλλου ατόµου. Αυτό που λένε οι άνθρωποι είναι συχνά πολύ διαφορετικό από αυτό που σκέπτονται ή αισθάνονται. Χρησιµοποιώντας τους κατάλληλους εξωλεκτικούς κώδικες (µέσω των οποίων µεταφράζουµε τα σηµεία της γλώσσας του σώµατος σε «λέξεις» ή συναισθήµατα) µπορούµε να περνάµε και να δεχόµαστε µηνύµατα, παρακάµπτοντας το επιφανειακό επίπεδο των λέξεων. (Ekman, 2004)

Ο άνθρωπος υποκινούµενος από το υποσυνείδητο χρησιµοποιεί πολλές φορές το σώµα του, κυρίως τα άκρα του, για να υποδηλώσει την συναισθηµατική του κατάσταση. Όταν νιώθει απειλούµενος συσπειρώνεται σε εµβρυακή στάση, όταν νιώθει κούραση συνηθίζει να περπατάει καµπουριαστός, όταν θέλει να υποδηλώσει έντονο θαυµασµό κινεί τα χέρια του µε ανοιχτές τις παλάµες και στήνει τον κορµό του, είτε καθιστός είτε όρθιος. Αυτά είναι ελάχιστα παραδείγµατα ενός πολύ µεγάλου πεδίου µελέτης. Όµως το σώµα, πέρα από την στιγµιαία συναισθηµατική φόρτιση, µπορεί να µας δείξει και την γενικότερη στάση κάποιου και τις ιδιαίτερες πτυχές του χαρακτήρα του, (γεγονός που αναλύεται περαιτέρω στην ενότητα 2.2 ΚΙΝΗΣΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ) κάτι που πολύ δύσκολα µπορεί να κρύψει από τον παρατηρητή της επικοινωνίας του σώµατος. Πολλά µπορούµε να αποκαλύψουµε κατά την διάρκεια διάφορων δραστηριοτήτων όπως για παράδειγµα ο χορός, µιας και ο άνθρωπος χορεύοντας, συχνά αποκαλύπτει µια τελείως διαφορετική εικόνα του από εκείνη που συνήθως εµφανίζει, καθώς µέσω του χορού εκδηλώνεται ο βαθύτερος συναισθηµατισµός του, οι ανησυχίες και ελπίδες του, ακόµα και ο αισθησιασµός του, ιδιαίτερα εάν ο χορός είναι ελεύθερος και αβίαστος.

Η Εισαγωγή

από την

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

της

ΜΑΣΤΕΛΛΟΥ ΒΙΡΓΙΝΙΑΣ

με τίτλο

Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

φωτογραφία LouisBlanc

kerentzis

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ