Η ευχή του Star Trek και η κατάρα του Tούρινγκ

Πώς τα οφέλη της νέας τεχνολογίας μετατρέπονται από μεγάλη ελπίδα απελευθέρωσης της κοινωνίας σε αιτία αύξησης των κοινωνικών ανισοτήτων.

Στο διαστημόπλοιο Έντερπραϊζ μια εσοχή στον τοίχο δίνει στα μέλη του πληρώματος ό,τι χρειαστούν με μια απλή φραστική εντολή. Η προετοιμασία δείπνου, η παραγωγή εργαλείων, ο καθαρισμός, ακόμα και οι ιατρικές υπηρεσίες παρέχονται αυτόματα και με μηδενικό κόστος από μικρές, διακριτικές, αποτελεσματικές μηχανές. Οι αγγαρείες απλώς δεν βαραίνουν το πλήρωμα, με αποτέλεσμα εκείνοι να ασχολούνται με άλλα, πιο ενδιαφέροντα πράγματα (π.χ. την εξερεύνηση του Διαστήματος), χωρίς να χρειάζεται να συγκρούονται για τα «ποταπά» πράγματα που αποτελούν αντικείμενο τριβής στις δικές μας, τεχνολογικά υπανάπτυκτες κοινωνίες. Αν και η ανθρώπινη φύση πάντα θα βρίσκει λόγους να παραμένει ανικανοποίητη και σε διαρκή εσωτερική κι εξωτερική σύγκρουση, η εφεύρεση μηχανών-σκλάβων απελευθερώνει, τουλάχιστον στην κοινωνία του Star Trek, τους ανθρώπους από την καταπίεση της καθημερινής αγωνίας για την παραγωγή των προς το ζην.

Όταν πρωτοεμφανίστηκε στις οθόνες της τηλεόρασης, τη δεκαετία του '60, το Star Trek, χρειαζόταν αρκετή φαντασία για να οραματιστεί κανείς μια τέτοια κοινωνία. Ακόμα και ο HAL9000, ο δυστοπικός ομιλών υπολογιστής στην Οδύσσεια του Διαστήματος που σκηνοθέτησε ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ, ο οποίος αντιπροσώπευσε επάξια τον φόβο ενός σύγχρονου δρ. Φράνκενσταϊν, φάνταζε πολύ φουτουριστικός εν έτει 1968. Σήμερα όλα αυτά τα σενάρια επιστημονικής φαντασίας βρίσκονται μερικά χρόνια πριν από την εφαρμογή τους. Το πρόβλημα δεν είναι να «φανταστούμε» μηχανήματα που υποκαθιστούν την ανθρώπινη εργασία. (Πριν από μερικές μέρες παρακολούθησα ρομπότ να μπανιαρίζει ένα μωρό, ξεκινώντας από το γδύσιμό του και φτάνοντας έως την τοποθέτηση στεγνής πάνας, ενώ τραγουδούσε κι έλεγε ιστορίες στο χαμογελαστό μωρό, και με τους γονείς δίπλα ξεκούραστους να του χαμογελούν.) Το πρόβλημα έγκειται αλλού, στο πώς θα μοιάζει η κοινωνία μας στη μακρά μεταβατική περίοδο μεταξύ της σημερινής ταξικής κοινωνίας και μιας μελλοντικής κατάστασης που δυνητικά θα θυμίζει την κοινωνία του Star Trek. Μια κοινωνία που εξακολουθεί να διαχωρίζει όσους έχουν άμεση πρόσβαση στα πλεονασματικά αγαθά, που παρέχουν οι μηχανές, και στους υπόλοιπους, που ακόμα έχουν ανάγκη να μισθώνουν την εργασία τους για να ζουν.

Από την απαρχή της βιομηχανικής επανάστασης οι μηχανές αποτελούσαν δίκοπο μαχαίρι. Δεν ήταν μόνο οι λουδίτες που κάποια στιγμή τρομοκράτησαν τους Άγγλους εργοστασιάρχες εισβάλλοντας στα εργοστάσια για να καταστρέψουν τα μηχανήματα που θεωρούσαν ότι τους έκλεβαν τις θέσεις εργασίας. Ακόμα και σεβάσμιοι οικονομολόγοι, όπως ο Μάλθους και κάποια στιγμή ο Ρικάρντο, αναρωτιόντουσαν κατά πόσο η τεχνολογική πρόοδος θα δημιουργούσε περισσότερες, και καλύτερες, θέσεις εργασίας απ' ό,τι θα κατέστρεφε. Για πολύ καιρό φαινόταν πως το ισοζύγιο ήταν θετικό. Πως η καταστροφή των θέσεων εργασίας στους στάβλους και στα εργαστήρια παραγωγής ειδών ιππασίας, λόγω της ανακάλυψης των μηχανών εσωτερικής καύσης, αντισταθμιζόταν από τη δημιουργία νέων (και μάλιστα καλύτερων) θέσεων εργασίας στην αυτοκινητοβιομηχανία, στο χτίσιμο και στη διαχείριση βενζινάδικων κ.ο.κ. Μέχρι πρότινος μπορούσαμε να επαναπαυόμαστε σκεπτόμενοι ότι, μελλοντικά, η εργασία που θα απαιτείται για την παραγωγή παλαιών αγαθών (π.χ. αλουμίνιο) σε μεγαλύτερες ποσότητες, συν την εργασία που θα απαιτείται για την παραγωγή νέων αγαθών (π.χ. ηλεκτρονικών υπολογιστών, των ίδιων των ρομπότ), θα ακύρωνε τις απώλειες θέσεων εργασίας που καταργούνται λόγω της προόδου.

Όμως, εδώ και αρκετό καιρό, το «ισοζύγιο» αυτό φαίνεται να έχει ανατραπεί. Στην Αμερική, για παράδειγμα, η ανάπτυξη της πληροφορικής αλλά και η εξέλιξη νέων μορφών εξόρυξης πηγών ενέργειας (π.χ. η τεχνική της οριζόντιας εξόρυξης φυσικού αερίου και πετρελαίου) έχουν δημιουργήσει συνθήκες υπό τις οποίες η θεαματική αύξηση της παραγωγής επιτυγχάνεται χωρίς την ανάγκη για περισσότερη εργασία. Σε μια εποχή που οι απώλειες των θέσεων εργασίας από την περασμένη κρίση, του 2008, δεν έχουν ούτε κατά διάνοια αναπληρωθεί (με είκοσι εκατομμύρια Αμερικανούς και άλλα είκοσι εκατομμύρια Ευρωπαίους που θέλουν εργασία πλήρους απασχόλησης να μην μπορούν να τη βρουν) τα οφέλη της νέας τεχνολογίας απλώς φουντώνουν τις κοινωνικές ανισότητες, οι οποίες, με τη σειρά τους, ενισχύουν την αστάθεια των κοινωνιών μας.

Ήδη, το μερίδιο των εθνικών εισοδημάτων που προκύπτουν από περιουσιακά στοιχεία αυξάνεται ραγδαία εις βάρος των εισοδημάτων που προκύπτουν από την εργασία – ακόμα και από την εξειδικευμένη εργασία επιστημόνων, εφευρετών, τεχνολόγων. Παράλληλα, η κατανομή αυτών των περιουσιακών στοιχείων γίνεται όλο και πιο άνιση. Η απάντηση της «αγοράς» και της κατεστημένης άποψης για το πώς πρέπει να απαντήσουν οι κοινωνίες μας σε αυτή την υπερπροσφορά αμειβόμενης εργασίας είναι η μείωση των μισθών. Πράγματι, σε γενικές γραμμές οι πραγματικοί μισθοί συρρικνώνονται παγκοσμίως. Αυτό όμως, αντί να κλείνει την ψαλίδα μεταξύ ζήτησης και προσφοράς θέσεων εργασίας, απλώς αυξάνει τις αποσταθεροποιητικές ανισότητες και οδηγεί ορδές ολόκληρες σε θέσεις εργασίας που οσονούπω θα... καταργηθούν από τις τεχνολογικές εξελίξεις που βρίσκονται πολύ κοντά στο στάδιο της εφαρμογής τους.

Κάπου εδώ εισέρχεται στη «συζήτηση» ο Άλαν Τούρινγκ με το «τεστ»-πρόκληση (που σκαρφίστηκε το 1950) προς τους μελλοντικούς κατασκευαστές υπολογιστών: θα έχετε κατασκευάσει υπολογιστή που «σκέφτεται», όταν εμείς οι άνθρωποι μπορούμε να επικοινωνούμε μαζί του χωρίς να δυνάμεθα να διακρίνουμε αν ο «συνομιλητής» μας είναι άνθρωπος ή μηχάνημα. Προς το παρόν, το τεστ του Τούρινγκ δεν το περνούν οι μηχανές. Σήμερα το πρωί επικοινώνησα με τον πάροχο τηλεφώνου μου μέσω chat. Για λίγα λεπτά της ώρας με μπέρδεψε και νόμισα ότι συνομιλούσα με κάποιον υπάλληλο. Όμως σύντομα κατάλαβα ότι οι απαντήσεις που έπαιρνα δεν γράφονταν από άνθρωπο αλλά από κάποιον εκνευριστικά ανόητο αλγόριθμο. Σύντομα τα μηχανήματα θα «μάθουν» να περνούν το τεστ του Τούρινγκ. Και τότε θα παρατηρήσουμε πραγματικό εργασιακό Αρμαγεδδώνα. Όλες οι επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών, τηλεφωνικά, διαδικτυακά αλλά και «αυτοπροσώπως», θα επενδύσουν σε μηχανήματα που απαντούν στα ερωτήματά μας, καταγράφουν ευγενικά τις παραγγελίες μας, μας φέρνουν ακόμα και πίτσες στο σπίτι (στην Καλιφόρνια έχει ήδη δημιουργηθεί μια τέτοια υπηρεσία που χρησιμοποιεί ελικόπτερα-μινιατούρες τα οποία εξελίχθηκαν από τα πολεμικά ντρόουν που χρησιμοποιεί η CIA στο Αφγανιστάν). Παράλληλα, η παραγωγή θα γίνεται τοπικά από εκτυπωτές τριών διαστάσεων, καταργώντας έτσι ολόκληρα επαγγέλματα (μεταφορέων, οδηγών, εργατών παραγωγής). Από τη μια στιγμή στην άλλη θα καταργηθούν πολλά εκατομμύρια θέσεις εργασίας, οι οποίες έως τώρα αποτελούσαν την τελευταία «ευκαιρία» των μεγάλων μαζών. Την ίδια ώρα οι νέες θέσεις εργασίας που απαιτούνται για τον σχεδιασμό και την παραγωγή των μηχανημάτων που περνούν το τεστ του Τούρινγκ θα είναι, σχετικά, ελάχιστες.

Φυσικά, η τεχνολογία δεν είναι το πρόβλημα. Το όραμα μιας κοινωνίας τύπου Star Trek αποτελεί τη μεγάλη μας ελπίδα απελευθέρωσης από τις αγγαρείες και τις ανόητες κοινωνικές συγκρούσεις που δημιουργεί η ανέχεια. Το πρόβλημα προκύπτει λόγω της ανορθολογικής διανομής των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων επί των προϊόντων και των οφελών από την τεχνολογική πρόοδο.

___

  ~ Γιάννης Βαρουφάκης

antikleidi

    lifo

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ