Η τεχνολογική αναβάθμιση του ανθρώπινου σώματος

ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ Η γνωστική περιπέτεια τον 21ο αιώνα

Ολο και περισσότερες έρευνες εστιάζουν στη δημιουργία «ανθεκτικότερων», «παραγωγικότερων» και «τελειότερων» ανθρώπινων όντων. Αξιοποιώντας τις κατακτήσεις της τεχνητής νοημοσύνης, της ρομποτικής και της νευροτεχνολογίας, η προσθετική βιοϊατρική έχει σημειώσει εντυπωσιακή πρόοδο, κυρίως στον τομέα της αποκατάστασης της λειτουργίας των οργάνων ή της κίνησης των άκρων του σώματός μας. Και οι τεχνικές της έχουν τελειοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να επιτρέπουν ακόμη και σε άτομα με μεγάλες κινητικές αναπηρίες να συμμετέχουν σε απαιτητικά αθλητικά γεγονότα, όπως οι Παραολυμπιακοί Αγώνες. Η συγκεκριμένη βιοϊατρική πρακτική, χάρη σε ιδιαίτερα αποτελεσματικούς τεχνολογικούς νεωτερισμούς, έχει καταστήσει πολύ πιο εύκολη και δελεαστική την προσφυγή σε προσθετικά μέλη και εμφυτεύματα.

Πώς όμως ενσωματώνονται αυτά τα «ξένα σώματα» στον ανθρώπινο οργανισμό, πώς αισθάνεται αυτός ή αυτή που περπατά με προσθετικά πόδια και όσοι ζουν χάρη στη μεταμόσχευση της καρδιάς ενός άλλου ή στην εμφύτευση ενός ηλεκτρονικού καρδιακού βηματοδότη; Πέρα από την εμφανή ιατρική τους αξία, οι νέες κατακτήσεις της προσθετικής βιοϊατρικής θα μπορούσαν κάλλιστα να εφαρμοστούν τόσο για τη βελτίωση όσο και για την επιδείνωση της ζωής των ανθρώπων.

Cyborg II: Προσθετική βιοϊατρική ή η σωματική τελειότητα ως απειλή

Οι πρωτοφανείς βιοϊατρικές και βιοτεχνολογικές μας δυνατότητες θα μπορούσαν να εφαρμοστούν εξίσου τόσο για τη βελτίωση της κατάστασης των ανθρώπων που υποφέρουν όσο, δυστυχώς, και για τη δημιουργία αποτελεσματικότερων μεθόδων κοινωνικής χειραγώγησης του ανθρώπινου σώματος και νου. Η προοδευτική εκμηχάνιση του ανθρώπινου σώματος έχει ήδη ξεκινήσει. Και ενδεχομένως θα οδηγήσει στην πλήρη απανθρωποποίησή μας: στη μετεξέλιξή μας δηλαδή από Homo sapiens σε Homo cyborg

Γράφει ο Σπύρος Μανουσέλης

Η ιατρική επιστήμη, από αρχαιοτάτων χρόνων, προσπαθούσε να βελτιώσει τη ζωή των ατόμων που είχαν υποστεί ακρωτηριασμό έπειτα από ατύχημα, καθώς και των ατόμων που είχαν πληγεί από νευροεκφυλιστικές ασθένειες, από σοβαρά καρδιακά ή εγκεφαλικά επεισόδια. Παθήσεις που συχνά οδηγούν είτε σε απώλεια ζωτικών λειτουργιών (όραση, ακοή) είτε σε ολική ή μερική παράλυση.

Ομως, παρά τις φιλότιμες προσπάθειές τους για την αντιμετώπιση τέτοιων παθολογικών καταστάσεων, οι κλασικές θεραπευτικές προσεγγίσεις αποδεικνύονται συνήθως αναποτελεσματικές. Ισως γι’ αυτό, πριν από δυο-τρεις δεκαετίες, μια νέα γενιά ερευνητών γιατρών άρχισε να πειραματίζεται με τα νέα τεχνητά σωματικά υποκατάστατα ή, όπως συνήθως αποκαλούνται, με τα «προσθετικά μέλη».

Και οι πολυάριθμες επιτυχίες της προσθετικής ιατρικής γεννούν στα άτομα με κινητικές ή αισθητηριακές αναπηρίες (π.χ. τύφλωση, κώφωση) νέες ελπίδες για ανάκτηση των χαμένων ικανοτήτων τους. Ορισμένοι επιφανείς ειδικοί, μάλιστα, υποστηρίζουν πως, στο άμεσο και όχι στο απώτερο μέλλον, τα τεχνητά προσθετικά μέλη θα υπερβαίνουν κατά πολύ τις ικανότητες και τις επιδόσεις των «συνηθισμένων» βιολογικών μελών του ανθρώπινου σώματος.

Εκμηχάνιση της ακοής και της αφής

Τι ακριβώς μπορούν να κάνουν τα σημερινά προσθετικά «μέλη»; Καταφέρνουν, λίγο πολύ ικανοποιητικά, να παρακάμψουν το σωματικό ή το νευρολογικό πρόβλημα, αποκαθιστώντας την επικοινωνία και τη λειτουργία που, λόγω της ασθένειας ή του ακρωτηριασμού, έχει διακοπεί μεταξύ των περιφερικών οργάνων του σώματος και του εγκεφάλου.

Ενα παράδειγμα, ήδη επιτυχημένης και ευρέως δοκιμασμένης προσθετικής συσκευής είναι τα περιβόητα «βιονικά αυτιά»: τα κοχλιακά εμφυτεύματα, δηλαδή οι κοχλιακές προσθετικές μικροσυσκευές. Χάρη σε ένα πολύ μικρό εξωτερικό μικρόφωνο, αυτή η θαυματουργή μηχανή είναι ικανή να μετατρέπει τους ήχους που καταγράφει σε ηλεκτρικές ώσεις, οι οποίες μπορούν να ερεθίζουν κατευθείαν το ακουστικό νεύρο, επιτρέποντας έτσι σε περίπου ενάμισι εκατομμύριο ανθρώπους να ανακτήσουν την ικανότητα να ακούνε.

Μια διαφορετική βιοϊατρική εφαρμογή των προσθετικών μελών αφορά την αποκατάσταση της κίνησης στα ακρωτηριασμένα άνω ή κάτω άκρα. Διάσημο παράδειγμα είναι το «Smart Hand», το βιονικό χέρι που πρωτοεμφανίστηκε το 2008 και έκτοτε έχει εξελιχθεί εντυπωσιακά. Καρπός συνεργασίας πλειάδας επιστημόνων από τη Σουηδία, τη Δανία, την Ιρλανδία, την Ισλανδία και την Ιταλία, ήταν το «προϊόν» ενός ερευνητικού προγράμματος που κόστισε πάνω από 1,8 εκατομμύρια ευρώ.

Σε αντίθεση με τα ρομποτικά χέρια, τα οποία απλώς εκτελούν μηχανικά κάποιες στοιχειώδεις κινήσεις των δακτύλων, ήταν το πρώτο τεχνητό χέρι που έδινε στον (ακρωτηριασμένο!) κάτοχό του κάποια ρεαλιστική αίσθηση της κίνησης και της αφής. Η αρχή λειτουργίας του όλου μηχανισμού στηρίχθηκε σε ένα αινιγματικό, αλλά πολλαπλώς επιβεβαιωμένο, νευροψυχολογικό φαινόμενο.

Τα περισσότερα άτομα που έχουν υποστεί ακρωτηριασμό κάποιου άκρου τους υποφέρουν από το λεγόμενο σύνδρομο του «μέλους-φαντάσματος» (Phantom Limb Syndrome): εξακολουθούν να «αισθάνονται» το ακρωτηριασμένο μέλος μολονότι αυτό δεν υπάρχει πια, ένα αίσθημα που συχνά είναι ιδιαίτερα επώδυνο, τόσο σωματικά όσο και ψυχολογικά. Σύμφωνα με τους νευροεπιστήμονες, αυτή η «ψευδαίσθηση» οφείλεται στο γεγονός ότι στον εγκέφαλο του ασθενούς οι αισθητηριακοί δίαυλοι μεταξύ του εγκεφάλου και του ακρωτηριασμένου μέλους εξακολουθούν να παραμένουν ενεργοί και «ανοιχτοί» σε ερεθίσματα, μολονότι έχουν αποκοπεί οι νευρικές απολήξεις ή τα περιφερειακά νεύρα του «μέλους-φαντάσματος».

Το Smart Hand αξιοποιεί αυτό το σύνδρομο, διεγείροντας επιφανειακά το ακρωτηριασμένο μέλος χάρη στους σαράντα ευαίσθητους ηλεκτρονικούς «αισθητήρες» που διαθέτει. Τοποθετώντας τους «αισθητήρες» του προσθετικού χεριού πάνω στην επιφάνεια του ακρωτηριασμένου βραχίονα, τα σήματα που συλλέγουν οι αισθητήρες του βιονικού χεριού μπορούν να μεταδίδονται, μέσω των νευρικών απολήξεων, στον εγκέφαλο του ατόμου. Ταυτόχρονα, αυτή η ηλεκτρική διέγερση απαλύνει τον πόνο που προκαλείται από το σύνδρομο του μέλους-φαντάσματος. Το επόμενο βήμα αυτού του προγράμματος ήταν να εγκαταστήσουν μια απευθείας και μόνιμη επικοινωνία του τεχνητού χεριού με τον εγκέφαλο, δηλαδή να συνδέσουν χειρουργικά τα ηλεκτρόδια με τα εναπομείναντα περιφερειακά νεύρα του ακρωτηριασμένου μέλους.

Αυτό ακριβώς πέτυχε στη γειτονική Ιταλία με το πρόγραμμα «LifeHand», η πρωτοποριακή διεθνώς ομάδα του Βιοϊατρικού Κέντρου της Ρώμης. Εμφύτευσαν χειρουργικά τα λεπτότατα καλώδια του πρώτου πραγματικού βιονικού χεριού στις νευρικές απολήξεις του ακρωτηριασμένου βραχίονα ενός 27χρoνου, ο οποίος ήταν σε θέση να το μετακινεί κατά βούληση. Επιπλέον, η επικοινωνία του προσθετικού χεριού με τον εγκέφαλο ήταν αμφίδρομη: χάρη σε λίγους αισθητήρες που υπήρχαν στα άκρα των δακτύλων, το βιονικό χέρι ήταν σε θέση να στέλνει ανάδρομες πληροφορίες στον εγκέφαλο σχετικά με τις κινήσεις που εκτελούσε!

Μια κάπως πιο εξελιγμένη εκδοχή αυτής της προσθετικής μεθόδου δοκιμάστηκε με σχετική επιτυχία πρόσφατα στο Σικάγο. Η προσθετική τεχνική ονομάζεται «στοχευμένη μυϊκή εννεύρωση» και εκμεταλλεύεται τις μυϊκές και νευρικές απολήξεις για τη μόνιμη εγκατάσταση του προσθετικού μέλους.

Βλέποντας με… άλλα μάτια

Ομως, η πραγματική πρόκληση για τη βιοϊατρική προσθετική είναι η αποκατάσταση της λειτουργίας της όρασης, η οποία είναι πολύ πιο πολύπλοκη από αυτή της ακοής ή της αφής. Σε αυτό αποβλέπουν οι πολυάριθμες έρευνες για την κατασκευή βιοτεχνολογικών ματιών.

Αυτά τα υβριδικά βιο-τεχνήματα θυμίζουν έντονα τα βιονικά μάτια που έχουμε δει σε ταινίες επιστημονικής φαντασίας και μερικά από αυτά μπορούν ήδη να επαναφέρουν, εν μέρει και ατελώς, την ικανότητα όρασης σε ανθρώπους που τυφλώθηκαν σταδιακά επειδή προσβλήθηκαν από μελαγχρωστική αμφιβληστροειδίτιδα, μια γενετική ασθένεια η οποία προκαλεί τον προοδευτικό εκφυλισμό των φωτοϋποδοχέων, των ειδικών κυττάρων που επεξεργάζονται τα φωτεινά σήματα που δέχεται το μάτι.

Το «Argus ΙΙ Retinal Stimulation System» δημιουργήθηκε από την αμερικανική εταιρεία Second Sight και αποτελείται από ένα οφθαλμικό εμφύτευμα, ένα ζευγάρι τροποποιημένα γυαλιά ηλίου, μια μικροκάμερα, έναν πομπό και έναν επεξεργαστή εικόνας (βλ. φωτ.).

Η μικροκάμερα που είναι προσαρτημένη πάνω στα γυαλιά καταγράφει εικόνες και τις στέλνει στον επεξεργαστή που είναι τοποθετημένος στη ζώνη του ασθενούς. Ο επεξεργαστής τις μετατρέπει σε ηλεκτρονικά σήματα τα οποία στέλνει στον πομπό που βρίσκεται πάνω στα γυαλιά. Ο πομπός με τη σειρά του στέλνει το σήμα σε έναν ηλεκτρονικό δέκτη που είναι εμφυτευμένος στο μάτι, όπου μέσω ενός μικροσκοπικού καλωδίου μεταφέρεται σε μία συστοιχία μικροηλεκτροδίων που απολήγουν στον αμφιβληστροειδή χιτώνα του ματιού, ο οποίος συνδέεται με το οπτικό νεύρο.

Ετσι, οι ηλεκτρικές ώσεις που μεταφέρονται από τα ηλεκτρόδια αποστέλλονται στον εγκέφαλο, όπου «αποκωδικεύονται», δηλαδή «μεταφράζονται» σε σκοτεινές κηλίδες και φωτεινά σχήματα. Το επόμενο στάδιο απαιτεί την επίπονη εξάσκηση του ασθενούς ώστε να μάθει να ερμηνεύει τα σχήματα αυτά σε εικόνες με νόημα!

Οπως παραδέχονται οι κατασκευαστές της, στην παρούσα μορφή της η συσκευή αυτή δεν αποκαθιστά πλήρως την οπτική λειτουργία, ούτε βέβαια μπορεί να χαρίσει την όραση σε άτομα εκ γενετής τυφλά. Ωστόσο, μειώνει αρκετά την τύφλωση που προκαλείται από τις εκφυλιστικές παθήσεις του οπτικού μας συστήματος.

Αλλα ερευνητικά προγράμματα στις ΗΠΑ στοχεύουν στην υλοποίηση οπτικών συσκευών που παρακάμπτουν εντελώς το μάτι και μπορούν, μέσω ενός μικροτσίπ, να συνδέονται κατευθείαν με τα οπτικά κέντρα του εγκεφάλου (που βρίσκονται στον ινιακό λοβό). Συνεπώς, όπως όλα δείχνουν, η πραγμάτωση της βιοτεχνολογικής όρασης είναι απλώς θέμα χρόνου!

Η cyborg αλλοτρίωση

Τι ακριβώς συμβαίνει στο μυαλό ενός ατόμου που βλέπει με βιονικά μάτια, που περπατά με προσθετικά πόδια, που έχει μόνο μηχανικά χέρια; Πώς βιώνει την παρουσία αυτών των προσθετικών υποκατάστατων του σώματός του; Kαι πώς η ενσωμάτωσή τους μεταβάλλει την αυτοεικόνα αυτού του «υβριδικού» αλλά ακόμη ανθρώπινου όντος;

Σε αυτά τα πρωτόγνωρα ερωτήματα δεν υπάρχουν ούτε απλές ούτε και προφανείς απαντήσεις. Και η δυσκολία μας να απαντήσουμε δεν εξαρτάται τόσο από το ασυνήθιστο και το καινοφανές αυτών των βιοϊατρικών προσθετικών τεχνημάτων, όσο κυρίως από τη μοναδικότητα και την ιδιαίτερη ιστορία της κάθε ανθρώπινης «περίπτωσης».

Τυπικό παράδειγμα, η «ηρωική» και άκρως μυθοποιητική ιστορία του Οσκαρ Πιστόριους (Oscar Pistorius), του διάσημου και πολυβραβευμένου Νοτιοαφρικανού δρομέα χωρίς… πόδια. Μολονότι έχει ακρωτηριασμένα και τα δύο κάτω άκρα, ο Πιστόριους μπορεί να τρέχει και να διαπρέπει σε αγώνες αποκλειστικά χάρη στα υπερτεχνολογικά προσθετικά κάτω άκρα του, που, για ευνόητους εμπορικούς λόγους, ονομάστηκαν από την εταιρεία που τα κατασκευάζει, «cheetah» (γατόπαρδος). Δυστυχώς, όμως, ακόμη και αυτός ο βιοτεχνολογικός θρύλος έμελλε να καταρρεύσει: ο Πιστόριους κατηγορείται για τη δολοφονία της γοητευτικής (και αρτιμελούς!) συντρόφου του.

Συνήθως οι ιστορίες των ακρωτηριασμένων ατόμων που καταφεύγουν σε προσθετικές «λύσεις» δεν είναι ένα «success story». Κάθε ριζική τροποποίηση ή απώλεια είτε των εξωτερικών μελών είτε των εσωτερικών οργάνων του σώματος μεταβάλλει δραματικά την αυτοεικόνα του ατόμου και συχνά βιώνεται ως καταστροφή. Και όπως υποστηρίζει εύστοχα ο Bruce Rybarcyk, Αμερικανός καθηγητής ψυχολογίας και ειδικός στα προβλήματα που προκύπτουν από την εφαρμογή της προσθετικής βιοϊατρικής: «Τον ίδιο τον ακρωτηριασμό μπορούμε ουσιαστικά να τον βιώνουμε, να τον ερμηνεύουμε και να τον διαχειριζόμαστε με εντελώς διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με το ποια ήταν η αιτία που τον προκάλεσε». Αν ο ακρωτηριασμός ενός ποδιού ή ενός χεριού είναι το αποτέλεσμα ενός ατυχήματος που δεν εξαρτάται από εμάς, τότε όλα γίνονται πιο δύσκολα: μας είναι εξαιρετικά δύσκολο -και ενίοτε αδύνατο- να αποδεχτούμε τη νέα κολοβή αυτοεικόνα μας, καθώς και την όποια προσθετική «θεραπεία».

Πριν από τρία χρόνια κυκλοφόρησε στα αγγλικά ένα πολύ αξιόλογο επιστημονικό βιβλίο με τον αξιοπερίεργο τίτλο «Psyhoprosthetics», δηλαδή Ψυχοπροσθετική. Πρόκειται για μια ανθολογία μελετών που διερευνούν όλες τις πτυχές και τις συνέπειες των εφαρμογών της προσθετικής βιοϊατρικής στην ανθρώπινη ψυχολογία. Το βιβλίο αποτελεί ήδη το βασικό εγχειρίδιο αναφοράς για όσους ασχολούνται με τα πολύ σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα της προσθετικής ιατρικής (παθολόγους, ψυχιάτρους, ψυχοθεραπευτές, παιδαγωγούς κ.ά.). Και δεδομένης της εντυπωσιακής διάδοσης τέτοιων εμβιομηχανικών πρακτικών, δεν θα μας εξέπληττε καθόλου αν, πολύ σύντομα, δούμε να θεσμοθετείται και επίσημα ένας νέος επιστημονικός κλάδος που θα έχει ως αντικείμενο τη μελέτη των κοινωνικών και ψυχολογικών επιπτώσεων από τη μαζική υιοθέτηση προσθετικών προϊόντων.

Είναι πλέον φανερό πως τα όντως εντυπωσιακά τεχνολογικά επιτεύγματα και κυρίως οι δυνατότητες της προσθετικής βιοϊατρικής υποκρύπτουν κάποιους ηθικά αδιαφανείς και κοινωνικά σκοτεινούς σχεδιασμούς (των εταιρειών, των κρατών ή και των δύο;) που δεν συμβαδίζουν πάντα με τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων. Τις οποίες, εντούτοις, θα όφειλαν να λαμβάνουν σοβαρά υπόψη, τόσο κατά τον σχεδιασμό αυτών των «μαγικών» προσθετικών μηχανών όσο και στο στάδιο της εφαρμογής αυτών των προϊόντων, όπου θεωρούνται επιβεβλημένες (μόνο με ιατρικά κριτήρια;) τέτοιου τύπου δραστικές αλλαγές στα ανθρώπινα σώματα.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….

Μαξ Μπάρυ

«Ο άνθρωπος-μηχανή»

μτφρ: Αύγουστος Κορτώ

εκδ. Καστανιώτη, σελ. 314

Από τις εκδόσεις Καστανιώτη κυκλοφόρησε, άψογα μεταφρασμένο, το εντυπωσιακό και πολυσυζητημένο μυθιστόρημα «Ο άνθρωπος-μηχανή», που γράφτηκε το 2011 από τον σαραντάχρονο Αυστραλό Μαξ Μπάρι.

Πρόκειται για μια διεισδυτική ψυχολογική ανασυγκρότηση της ζωής ενός cyborg, και του, εν πολλοίς, ανεξερεύνητου σύμπαντος της εμβιομηχανικής.

Ο πρωταγωνιστής αυτού του βιβλίου, ο ιδιοφυής μηχανολόγος Τσαρλς Νιούμαν, μας περιγράφει βήμα προς βήμα πώς και κυρίως γιατί, μετά από ένα ατύχημα κατά το οποίο έχασε το πόδι του, κατέληξε «οικειοθελώς» να το υποκαταστήσει με ένα προσθετικό άκρο, και κατόπιν να μετατρέψει μεγάλο μέρος του φυσιολογικού σώματός του σε βιοκυβερνητική μηχανή.

Ένα από τα πολλά προτερήματα αυτού του μυθιστορήματος είναι η εξονυχιστική παρουσίαση των ιδιωτικών-ψυχολογικών αλλά και πολιτισμικών-κοινωνικών κινήτρων που οδηγούν έναν σύγχρονο ακρωτηριασμένο άνθρωπο στο να «επιλέξει» να καταφύγει στην εμβιομηχανική προσθετική «λύση» των προβλημάτων του.

Στις σελίδες του περιγράφονται λεπτομερώς και με ευαισθησία οι καταστροφικές συνέπειες της εφαρμογής των νέων βιοκυβερνητικών τεχνολογιών στο ανθρώπινο σώμα. Και αποκαλύπτεται γιατί η βιοκυβερνητική μετάλλαξη του σώματος οδηγεί αναπόφευκτα στις νέες μορφές αλλοτρίωσης και χειραγώγησης του ανθρώπινου νου.

 efsyn

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ