Η Σταχτοπούτα, η Σφίγγα και η Μύηση της Αφροδίτης.

Παραμένουμε προσκολλημένοι στις εικόνες της παιδικής ηλικίας που δεν έχουμε ξορκίσει,  και επομένως απρόθυμοι μπροστά

στις διαβάσεις της ενηλικίωσής μας."

~Joseph Campbell, Ο Ήρωας με τα Χίλια Πρόσωπα

 Μία από τις ασυνήθιστες ιστορίες της Ελληνικής αρχαιότητας που σχετίζεται με την Αίγυπτο είναι αυτή που συνδέει την τρίτη πυραμίδα της Γκίζας με την περίφημη εταίρα Ροδώπη. Ο μύθος της Ροδώπης θυμίζει αρκετά τη "Σταχτοπούτα", το πιο διαδεδομένο ίσως παραμύθι του κόσμου με τις περισσότερες παραλλαγές. Αδιαμφισβήτητα, η συγκεκριμένη ιστορία συνδέεται έμμεσα με τελετουργικές διαβάσεις που αφορούν το πέρασμα από την παιδική στη γυναικεία ενηλικίωση-μεταμόρφωση. Μέσα από το μύθο της Ροδώπης, λοιπόν, θα εξετάσουμε το συμβολικό ρόλο που είχαν τα υποδήματα σε αυτές τις τελετές διάβασης, πώς η κατασκευή μίας πυραμίδας για χάρη της Ροδώπης αργότερα γίνεται το κάστρο της μεσαιωνικής Σταχτοπούτας, και πώς όλα αυτά συνδέονται αστρολογικά με τον αστερισμό του Αετού [Λατινικά, Aquila].

Ο Αφηγηματικός Κύκλος της Ροδώπης-Σταχτοπούτας.

Ο μύθος της Ροδώπης ακολουθεί πιστά την αφηγηματική πορεία της σύγχρονης Σταχτοπούτας στο τέλος της, όταν ο πρίγκιπας ψάχνει την κάτοχο του παπουτσιού και τελικά την παντρεύεται.

Η πιο ολοκληρωμένη εικόνα του μύθου βρίσκεται στο έργο του Στράβωνα, Γεωγραφικά [17.1.33] όπου αφηγείται την ιστορία της εταίρας με το όνομα Ροδώπη ή Δορίχη, αν και υπάρχουν τόσο προγενέστερες όσο και μεταγενέστερες αναφορές στη λογοτεχνική παράδοση. Ο Στράβωνας συζητώντας γενικά για τις πυραμίδες της Αιγύπτου αναφέρεται σε μία μικρή πυραμίδα που στοίχισε αρκετά χρήματα, κατασκευασμένη από μαύρο λίθο με προέλευση την Αιθιοπία.

Ο τάφος αυτός ήταν γνωστός ήδη από τότε σαν ο "Τάφος της Εταίρας", χτισμένος από το σύζυγο της. Διαβάζουμε: "Καθώς έκανε μπάνιο [η Ροδώπη], ένας αετός άρπαξε ένα από τα σανδάλια της από την ακόλουθό της και το μετέφερε στη Μέμφιδα. Και την ώρα που εκεί ο βασιλιάς απένειμε δικαιοσύνη έξω, όταν έφθασε ο αετός πάνω από το κεφάλι του, πέταξε το σανδάλι στα πόδια του. Και ο βασιλιάς παρακινημένος από το όμορφο σχήμα του σανδαλιού και από το περίεργο αυτό επεισόδιο, έστειλε άνδρες παντού μέσα στη χώρα για να βρουν τη γυναίκα στην οποία ανήκε το σανδάλι. Όταν αυτή βρέθηκε στη Ναύκρατη, την μετέφεραν στην Μέμφιδα, έγινε γυναίκα του βασιλιά και όταν πέθανε την τίμησε με την κατασκευή της πυραμίδας που αναφέρθηκε παραπάνω." 

Την ίδια ιστορία αφηγείται και ο Ρωμαίος Κλαύδιος Αιλιανός στο Ποικίλη Ιστορία [Varia Historia, 13.33] λέγοντας ότι ήταν ο φαραώ Ψαμμήτιχος, εκείνος που γοητεύτηκε από το χαμένο σανδάλι της Ροδώπης.  Πριν όμως από τις αφηγήσεις του Στράβωνα και του Αιλιανού, η σύνδεση της τρίτης πυραμίδας στο υψίπεδο της Γκίζας με το μύθο της Ροδώπης βρίσκεται στον Ηρόδοτο, ο οποίος μάλιστα θεωρεί ότι δεν υπάρχει καμία σύνδεση [Ιστορίαι, 2.124-135]. Ανεξάρτητα από την αφήγηση για το χαμένο σανδάλι, ο Διόδωρος Σικελιώτης, τέσσερις αιώνες μετά τον Ηρόδοτο επίσης αναφέρεται στη συγκεκριμένη πυραμίδα ως το δώρο από τους πρώην εραστές της Ροδώπης, οι οποίοι λόγω της αγάπης τους προς αυτήν ανέλαβαν την οικοδόμησή της. 

Ροδώπη: το ροδαλό πρόσωπο της Σφίγγας ;

Είναι προφανές ότι παραλλαγές της ιστορίας της Ροδώπης κυκλοφορούσαν από νωρίς στις ελληνικές κοινότητες της Αιγύπτου, όπου και ήταν περίφημη για τις υπηρεσίες της σαν εταίρα. Το αν όντως ήταν ένα υπαρκτό πρόσωπο είναι από μόνο του ένα άλλο θέμα προς συζήτηση καθώς σε διαφορετικές πηγές επιβεβαιώνεται χρονικά η ύπαρξή της, ήδη από τον 6ο αιώνα. Έχουμε να κάνουμε με μία διάσημη εταίρα που είτε η ίδια, είτε οι εραστές της, είτε ο μέλλοντας συζυγός της και φαραώ έχτισε την πυραμίδα προς τιμή της.

Ποια όμως είναι η σχέση της Ροδώπης με το υψίπεδο της Γκίζας; Γνωρίζουμε ότι  οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν το επίθετο "ροδώπις", δηλαδή αυτή που έχει ροδαλά μάγουλα για να αναφερθούν στη ροδομάγουλη επίσης Σφίγγα της Αιγύπτου. Ο συσχετισμός της Σφίγγας σαν μυθολογικό ον με γυναίκες αμφιβόλου ήθους επιβεβαιώνεται αργότερα και από το συγγραφέα Αθήναιο, αναφέροντας ότι κάθε πόρνη είναι σαν μία Θηβαϊκή Σφίγγα, η οποία μιλάει αινιγματικά για να ξελογιάσει όσους πλαγιάσουν μαζί της [Δειπνοσοφισταί, 13.558d]. Στη μεταγενέστερη αφηγηματική παράδοση φαίνεται πως το πνεύμα της νεκρής Ροδώπης εξακολουθούσε να συμπεριφέρεται σαν μία εταίρα που τριγυρνούσε ανάμεσα στις πυραμίδες και τη Σφίγγα με τη μορφή μίας εντελώς γυμνής γυναίκας.

Η παράδοση αυτή συναντάται και στην αφήγηση του περιηγητή του 17ου αιώνα, N.C. Radzivilius όταν αναφέρει ότι το κεφάλι της Αιγυπτιακής Σφίγγας απεικονίζει την περίφημη Ροδώπη "η οποία είναι θαμμένη στην τρίτη πυραμίδα και όπως λέγεται το πνεύμα της έχει στοιχειώσει τη Σφίγγα". Στο ίδιο ύφος κινείται και ο Άγγλος περιηγητής George Sandys, επιβεβαιώνοντας τη ζωντανή στις μέρες του σύνδεση που υπήρχε ανάμεσα στην Αιγυπτιακή Σφίγγα και την πόρνη. Μάλιστα, το γεγονός ότι αναφέρει πως το πρόσωπο της Σφίγγας κατασκευάστηκε σύμφωνα με τη μορφή μίας γυναίκας από τη Αιθιοπία, απηχεί την αναφορά του Στράβωνα ότι ο λίθος για την κατασκευή της πυραμίδας της Ροδώπης είχε την ίδια προέλευση. 

Συμπερασματικά, ο μύθος της Ροδώπης ανάμεσα στα άλλα φαίνεται πως συνδέεται με την εικόνας της ανεξάρτητης γυναίκας-πόρνης, η οποία δεν είναι μέλος κάποιας οικογένειας ή άλλης ομάδας, αλλά μία περιπλανώμενη μορφή που εν ζωή στοιχειώνει τις ζώες των ανδρών με την έντονη αινιγματική θηλυκότητά της, και σαν πνεύμα-φάντασμα στοιχειώνει το χώρο εκείνο που βρίσκεται υπό την αιγίδα της, τις πυραμίδες, αλλά και την ίδια τη Σφίγγα. Κάθε συνεύρεση μαζί της καταλήγει στην εξής ερώτηση: "Ποιος είμαι πραγματικά;"

Το χαμένο σανδάλι και η χαμένη παιδική ηλικία.

Το αίνιγμα κάθε σφίγγας δεν είναι τίποτα λιγότερο από ένα αίνιγμα που ζητά την απάντηση στην ερώτηση "ποιος άραγε είσαι και προς τα πού πηγαίνεις;" Ο μύθος της Ροδώπης-Σταχτοπούτας ιδωμένος υπό αυτό το πρίσμα συνδέεται με αφηγηματικούς κύκλους που αφορούν τελετές διάβασης, και στην προκειμένη περίπτωση τη μεταμόρφωση - μύηση του κοριτσιού σε γυναίκα, της παρθένας σε πόρνη, της κόρης σε σύζυγο.

Από ψυχολογική σκοπιά, σύμφωνα με το Φρόυντ το παπούτσι συμβολίζει το αιδοίο, συνδέεται με τη σεξουαλικότητα και η παρουσία του στο παραμύθι της Σταχτοπούτας υποδηλώνει ακριβώς τον τρόπο που αρχετυπικές ιδέες από το συλλογικό ασυνείδητο έχουν αποτυπωθεί στους αιώνες μέσα σε ετερόκλητες παραδόσεις και πολιτισμούς. 

Το "χαμένο σανδάλι, γοβάκι, παντόφλα" αποτελεί το συμβολο για την απώλεια της παιδικής ηλικίας, το πέρασμα στην εφηβεία προς την ενηλικίωση. Για τον ρόλο των υποδημάτων γενικότερα σαν το όχημα για το πέρασμα-μύηση από τη μία κατάσταση στην άλλη έχουμε μιλήσει και παλαιότερα [Δες, εδώ]. Είχαμε αναφέρει ότι στο αρχαίο νεκροταφείο του Κεραμεικού, στην Αθήνα πήλινα ομοιόματα παπουτσιών (μποτάκια) έχουν βρεθεί σε παιδικές ταφές σημειοδοτώντας αυτή ακριβώς τη διάβαση: από τη ζωή στο θάνατο, αλλά και την συμβολική διάβαση του παιδιού προς την ενηλικίωση που δυστυχώς δεν πρόλαβε να γευτεί. Ας θυμηθούμε ότι ακόμα και σήμερα ότι τόσο σε χαρούμενες όσο και σε θλιβερές περιστάσεις υπάρχει η παρουσία των υποδημάτων, πέρα από τους πρακτικούς λόγους: στις βαφτίσεις ο/η νεοφώτιστος λαμβάνει το πρώτο ζευγάρι παπούτσια σαν δώρο, αλλά και στο θάνατο ο νεκρός φοράει τα παπούτσια του στην ταφή του. 

Δεν θα πρεπει να παραλήψουμε ότι αν και δεν γνωρίζουμε το χρώμα από τα σανδάλια της Ροδώπης, σίγουρα το ροδαλό χρώμα στα μαγουλά της δεν είναι τυχαίο. Το χρώμα αυτό αρχετυπικά συνδέεται με το πάθος και τη σεξουαλικότητα της γυναίκας, το πέρασμα από την παιδική ηλικία στη σεξουαλική ωρίμανση μέσα από την έναρξη του έμμηνου κύκλου της και τη διάρρηξη του παρθενικού υμένα, καθώς εμφανίζεται συχνά σαν χρώμα σε παραμύθια που αφορούν ηρωΐδες: το κόκκινο μήλο της Χιονάτης και τα κόκκινα μάγουλά της, η Κοκκινοσκουφίτσα ή ακόμα και τα κόκκινα παπούτσια της Ντόροθυ από το "Μάγο του Οζ" του Λ.Φ. Μπάουμ. Τέλος, δεν είναι τυχαίο ότι στο παραμύθι της Σταχτοπούτας όπως καταγράφεται από τον Τ. Περρώ, στις 12 το βράδυ χάνει το "γοβάκι" της, υποδηλώνοντας τον τυπικό ετήσιο εμμηνοροϊκό κύκλο των γυναικών, δώδεκα φορές μέσα σε έναν χρόνο. 

Από την Πυραμίδα της Ροδώπης στο Κάστρο της Σταχτοπούτας

Η σύνδεση της ιστορίας της Ροδώπης με τις πυραμίδες σίγουρα δεν είναι συμπτωματικού χαρακτήρα επειδή ο χώρος δράσης της ήταν η Αίγυπτος. Η πυραμίδα αποτελεί από μόνη της ένα αρχετυπικό στερεό με ένα αρκετά πλούσιο συμβολικό περιεχόμενο. Το θέμα μας εδώ δεν ειναι η ανάλυση του περιεχομένου αυτού, όσο ο ρόλος που παίζει ένα οικοδόμημα στο χτίσιμο του μύθου. Τόσο η πυραμίδα, όσο και το μεσαιωνικό κάστρο είναι εκεί που η Ροδώπη-Σταχτοπούτα χρίζεται στην πρώτη περίπτωση η γυναίκα του φαραώ και στη δεύτερη περίπτωση η νέα συζυγος-βασίλισσα του πρίγκιππα που της φοράει το γοβάκι. 

Κατά κάποιο τρόπο, όπως η πυραμίδα αποτελεί το όχημα για τη μετάβαση της ψυχής στον άλλο κόσμο σύμφωνα με την αιγυπτιακή παράδοση, έτσι και το μεσαιωνικό κάστρο χάνει τον αμυντικό του χαρακτήρα σαν κτήριο και "πέφτει", όπως η Σταχτοπούτα ρίχνει τις δικές της "άμυνες" στην πορεία της προς την ενηλικίωση.

Στο Μεσαίωνα η κατασκευή κάστρων σηματοδοτούσε την οριοθέτηση και την κατάκτηση νέων και ξένων περιοχών. Ένα οικοδόμημα με καθαρά αρσενικές προεκτάσεις και συμβολισμούς που συνδέονται με εικόνες εξουσίας και εκφοβισμού μεταβάλλεται σε μία περιοχή κατεξοχήν γυναικεία για την τέλεση της θηλυκής διαβατήριας τελετής.

Δεν είναι τυχαίο ότι και σε άλλα παραμύθια, όπως αυτό της Ωραίας Κοιμωμένης, το κάστρο είναι ο χώρος όπου με ένα φιλί η ηρωΐδα ανασταίνεται από τον κόσμο των νεκρών. Φαίνεται έτσι, ξεκάθαρα πως για κάθε μεταμορφωτική-μυητική διάβαση παίζει πολύ σημαντικό ρόλο η σκηνογραφία του χώρου. Έως ένα βαθμό, ακόμα και σήμερα το κάστρο που δεσπόζει στο κέντρο κάθε πάρκου Ντίσνεϋλαντ στον κόσμο προσφέρει τη δυνατότητα σε όποια γυναίκα θέλει να μεταμορφωθεί σε πριγκίπισσα τη μέρα του γάμου της, προσφέροντας πακέτα γαμήλιων τελετών που είναι σκηνοθετημένα μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια πάνω σε αυτό το μοτίβο. 

Ροδώπη, μία ορκισμένη παρθένος.

Το μοιραίο, αναπόφευκτο και ενδεχομένως το βίαιο της μετάβασης από την εφηβεία στην ωρίμανση εκδηλώνεται στην Ελληνική μυθολογία και από μία άλλη Ροδώπη, και η συνωνυμία πιθανότατα δεν είναι καθόλου τυχαία.

Σύμφωνα με έναν άλλο μύθο, η Ροδώπη ήταν ένα νεαρό κορίτσι που αγαπούσε πολύ το κυνήγι και τα άγρια ζώα, ήταν πολύ καλή δρομέας και τοξότρια, και στην εμφάνιση έμοιαζε με αγόρι τόσο στα ρούχα όσο και στην κόμμωση. Για να σφραγίσει την αφοσίωσή της στη θεά Άρτεμη--τη θεά/σύμβολο της αιώνιας αγνότητας και παρθενίας--η Ροδώπη ορκίστηκε ότι θα παραμείνει για πάντα παρθένος, θα αποστρέφεται την παρέα των ανδρών και δεν θα παραδωθεί ποτέ στα βίαια πάθη της Αφροδίτης. Η θεά του έρωτα δεν θα μπορούσε να συγχωρέσει μία τέτοια προσβολή, και έτσι ενέπνευσε ασυγκράτητη ερωτική μανία στη Ροδώπη που εκδηλώθηκε στο πρόσωπο του Ευθύνικου [προσέξτε τη σημειολογία του ονόματος εδώ]. 

Η Άρτεμη εκδικητικά διέκοψε την συνεύρεση των δύο εραστών, και στο σημείο όπου η νεαρή κοπέλα έχασε την παρθενία της, τη μεταμόρφωσε σε μία πηγή που πήρε το όνομα Στυξ. Ίσως οι ομόηχες λέξεις Στυξ και Σφιγξ να σχετίζονται κατά κάποιο τρόπο με το μυθολογικό κύκλο αυτής της Ροδώπης και της αντίστοιχης Αιγυπτίας. Πρόκειται για άλλη μία αφήγηση που υποδηλώνει τη διάβαση από την εφηβεία στην ωρίμανση με χαρακτηριστική τη δήλωση του αμφίσημου παρουσιαστικού της Ροδώπης που πριν την μεταμόρφωσή της δεν ήταν ούτε ακριβώς άντρας, αλλά ούτε ακριβώς και γυναίκα. Σε αυτή την πηγή αργότερα επιβεβαιωνόταν και η εγκυρότητα όρκων που σχετίζονταν με ανάρμοστες σεξουαλικές συμπεριφορές και παραπτώματα. 

Από τη μύηση της Αφροδίτης στον αστερισμό του Αετού [Aquila].

 Το μοναδικό κείμενο που εξηγεί με έναν αστρολογικό τρόπο τη σύνδεση του αετού με την αρπαγή του σανδαλιού βρίσκεται στο έργο Poeticon Astronomicon [Ποιητική Αστρονομία] του Ρωμαίου συγγραφέα Γάιου Ιούλιου Υγίνου [Poet. Astron. 2.16]. Ο Υγίνος αναλύοντας το μυθολογικό υπόβαθρο για την προέλευση του αστερισμού του Αετού [Aquila] αναφέρει πως κάποτε ο Ερμής ερωτεύτηκε την Αφροδίτη, αλλά δεν μπορούσε να την πλησιάσει και για αυτό το λόγο είχε απαγοητευτεί.

Τότε ο Δίας τον λυπήθηκε, και όταν η Αφροδίτη λουζόταν στον ποταμό Αχελώο, έστειλε τον αετό του να της κλέψει το ένα της σανδάλι, το οποίο μετέφερε στην Αίγυπτο και το άφησε στα χέρια του Ερμή. Η Αφροδίτη ακολούθησε τον αετό και συνάντησε τον Ερμή. Μετά την ερωτική τους συνεύρεση, τοποθέτησε στον ουρανό τον αετό σαν αστερισμό για να εκδηλώσει την ευγνωμοσύνη του. Οι νοηματικές συνάφειες με το μύθο της Ροδώπης-Σταχτοπούτας είναι προφανείς. Εδώ πλέον η Αφροδίτη γίνεται το σύμβολο-αρχέτυπο της γυναικείας σεξουλικότητας και ολοκλήρωσης. 

Μυθολογικά, η Αφροδίτη με τον Ερμή συνδέονται με τον Ερμαφρόδιτο, όμως μία σειρά πήλινων πινάκων από τους Επιζεφύριους Λοκρούς, Ελληνική αποικία της Κάτω Ιταλίας ενώνει πολύ πιθανόν εικονογραφικά τους δύο θεούς σε ιερό-γάμο, επιβεβαίνοντας μία ζωντανή μυθολογική αφήγηση αρκέτα πριν την αναφορά στον Υγίνο.

Όπως φαίνεται και σε αντίστοιχη αρχαιοελληνική πλάξα που έχει βρεθεί, η Αφροδίτη είναι πάνω σε ένα άρμα που σέρνουν δύο φτερωτές μορφές, ένα αγόρι και ένα κορίτσι που κρατούν αντίστοιχα ένα αλάβαστρο και ένα περιστέρι--και τα δύο σύμβολα της θεάς, αλλά και της σεξουαλικότητας των δύο φύλων. Πίσω από την Αφροδίτη βρίσκεται ο Ερμής που ετοιμάζεται να ανεβεί στο άρμα, κάνοντας μία χαρακτηριστική χειρονομία που υποδηλώνει πρόκληση-πρόσκληση ερωτικού ενδιαφέροντος.

Είναι έτσι εξαιρετικά πιθανό να έχουμε εδώ τη σύνδεση κάποιας λατρείας-μύησης στο ιερό των Επιζεφ. Λοκρών που βρέθηκε ο πίνακας και που αφορά κάποια τελετή διάβασης των μεν αγοριών σε άντρες και των δε κοριτσιών σε γυναίκες. Παρατηρούμε ότι και ο Ερμής απεικονίζεται ως γενειοφόρος ώριμος άνδρας μια και η έναρξη της τριχοφυΐας στο πρόσωπο φέρνει τους νεαρούς εφήβους ένα βήμα πιο κοντά στην ενηλικίωση. Να σημειώσουμε ότι και στις μεσαιωνικές αφηγήσεις υπάρχουν αντίστοιχα παραμύθια στην Ιρλανδία της αρσενικής θα λέγαμε Σταχτοπούτας με το όνομα Becan [Cinderlad].

  

Το αιώνιο Αίνιγμα: ποιος είσαι;

Η εξαιρετική απήχηση του παραμυθιού της Σταχτοπούτας δηλώνει ακριβώς την απήχηση των συμβολισμών και των αρχετύπων που βρίσκονται εκτός χωρο-χρονικών περιορισμών καθώς και πέραν μίας και μοναδικής προσέγγισης, εφόσον επιδέχονται πολλαπλές ερμηνείες. Η μαγεία των διηγήσεων αυτών είναι ότι μπροστά τους ο άνθρωπος έχει την εξαιρετική ευκαιρία να παρατηρήσει τον εαυτό του φρακταλικά μέσα από μία δια βίου εμπειρία ωρίμανσης. Πρόκειται για μία διαχρονική διαδρομή ανάμεσα σε μία φανταστική οδό από Σφίγγες, οι οποίες ψιθυρίζουν στο αυτί μας τις αινιγματικές λέξεις-κλειδιά, κάθε φορά που σκύβουμε για να δοκιμάσουμε το κάθε χαμένο σανδάλι-γοβάκι που βρίσκεται στο δρόμο μας.

Αλιευθέν από εδώ

Επιλογές, επεξεργασία, επιμέλεια  αναδημοσιεύσεων Πλωτίνος

mythagogia

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ