Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΕΙΡΗΝΕΣ

Ο Didier Anzieu αναφέρει στην εργασία του «περί της ψυχαναλυτικής ερμηνείας των μύθων» τα εξής: 

«Δύο τουλάχιστον από τις βασικές έννοιες της ψυχανάλυσης το Οιδιπόδειον σύμπλεγμα και ο Ναρκισσισμός, οφείλουν την ονομασία τους στην Ελληνική μυθολογία. 

Ο Freud συγκρότησε την ψυχανάλυση σε ξεχωριστή επιστήμη, διαφορετική από τη βιολογία και την ψυχολογία, διαπιστώνοντας ότι η νεύρωση, καθώς επίσης και το ανθρώπινο ψυχικό γίγνεσθαι, διαδραματίζονται στο χώρο του μύθου του Οιδίποδα. Για να το ανακαλύψει κανείς έπρεπε, όπως ο Freud, να είναι γνώστης όλης της αρχαίας Ελληνικής μυθολογίας και τούτο αδιάκοπα συνιστούσε στους ψυχαναλυτές».

Οι μύθοι σύμφωνα με τον Freud εκφράζουν τις συλλογικές επιθυμίες των λαών και προέρχονται, όπως οι ιεροτελεστίες, τα παραμύθια και τα όνειρα, από τις θεμελιώδεις φαντασιώσεις του ανθρώπου.

Το θέμα της ομιλίας είναι το επεισόδιο από την Οδύσσεια του Ομήρου, τον οποίο περιγράφεται στη Ραψωδία Μ. Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του φεύγοντας από το νησί της Κίρκης, για να συνεχίσουν το ταξίδι της επιστροφής στην Ιθάκη, επήρε οδηγίες από την Κίρκη.


«Πρώτα-πρώτα θα πας στις Σειρήνες που όλους τους ανθρώπους τους γοητεύουν, όποιους φτάσουν εκεί πέρα. Εκείνος που ανόητα θα πάει κοντά και θα ακούσει τη φωνή των Σειρήνων, αυτός ποτέ του δεν γυρίζει στην πατρίδα για να σταθούν κοντά του και να τον χαρούν η γυναίκα και τα μικρά του παιδιά, παρά οι Σειρήνες καθισμένες σε λιβάδι με το δυνατό τους τραγούδι τον μαγεύουν, ενώ γύρω υπάρχει μεγάλος σωρός από ανθρώπινα κόκαλα που σαπίζουν και οι σάρκες λιώνουν ολόγυρα. 

Μα εσύ διάβαινε από κει, κι αφού μαλακώσεις κερί γλυκομελάτο, άλειψε των συντρόφων σου τ’ αυτιά, ώστε κανένας απ’ αυτούς να μην ακούσει, εσύ μονάχα αν θέλεις ν’ ακούσεις. Μα να σε δέσουν όρθιο χέρια και πόδια, εκεί που στεριώνουν τη βάση του καταρτιού, κι απ’ αυτό να δέσουν τα παλαμάρια για ν’ ακούσεις με ευχαρίστηση τη φωνή των Σειρήνων. Κι όταν παρακαλείς τους συντρόφους ή τους προστάζεις να σε λύσουν, αυτοί ας σε δέσουν τότε με ποιο πολλά σχοινιά».

Αλλά τι συμβολίζουν οι Σειρήνες για τον Οδυσσέα;

Ο ήρωας Οδυσσέας, όπως και ο απλός άνθρωπος, όταν ευρίσκεται αντιμέτωπος με καταστάσεις εκπλήρωσης επιθυμιών και ικανοποίησης των βασικών ενστίκτων, πάντοτε κατέχεται από αμφιθυμία, δηλαδή από αντιφατικά συναισθήματα. Η ικανοποίηση των ερωτικών και επιθετικών ενορμήσεων άλλοτε προκαλεί εκτόνωση και ανακούφιση και άλλοτε η ικανοποίηση συνδυάζεται με καταστροφικές συνέπειες.

Έτσι, ο άνθρωπος πάντοτε στέκεται διστακτικός, αμφιθυμικός, μπροστά στο αιώνιο δίλημμα. Να ικανοποιήσει την πρωτόγονη επιθυμία του, να την αναστείλει, να τη ματαιώσει, να την μετατρέψει, να την απωθήσει, να την μετουσιώσει;

Ο ήρωας όμως, ο Οδυσσέας, δεν είναι ένας συνηθισμένος άνθρωπος, είναι η εξιδανικευμένη ανθρώπινη φιγούρα και γι’ αυτό εκφράζει τις συλλογικές επιθυμίες του λαού. Ναι μεν είναι και αυτός άνθρωπος, με τις ατέλειες, τις αδυναμίες, τα ελαττώματά του, αλλά συγχρόνως είναι και ήρωας. Δείχνει με το παράδειγμά του το δρόμο στους κοινούς ανθρώπους, γιατί εξ ορισμού εκφράζει τις επιθυμίες τους και τις ικανοποιήσεις αυτών των επιθυμιών, αλλά σε μία άλλη διάσταση, ηρωική.

Ο άνθρωπος από τη γέννηση μέχρι το θάνατό του, είναι συνεχώς σε ένα αδιάκοπο ταξίδι με προορισμό τη συμβολική Ιθάκη. Ο στόχος του ταξιδιού είναι η τελείωσή του, ή κατά τον όρο του JUNG η εξατομίκευσή του. Το ταξίδι όμως δεν είναι ποτέ ομαλό, έχει περιπέτειες, κινδύνους, χαρές, λύπες, γνώσεις, αλλά και πάθη.

Ο ταξιδευτής έχει να αντιμετωπίσει τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωνες, το θυμωμένο άγριο Ποσειδώνα, τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, την Κίρκη, την Καλυψώ, τους Μνηστήρες. Και όλα αυτά τα εμπόδια που συμβολίζουν τις θύελλες και συγχρόνως τις σειρήνες της ψυχής του, πρέπει να τα υπερβεί.

Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού ο άνθρωπος έχει ανάγκη να επικοινωνεί με τα βαθύτερα στρώματα της ψυχής του, με το ασυνείδητό του, γιατί από αυτήν την επικοινωνία μεταξύ του ΕΓΩ και του ΑΥΤΟ, εξαρτάται η ψυχική του ισορροπία. Η επικοινωνία όμως αυτή δεν μπορεί να γίνει ανεξέλεγκτη, γίνεται με ορισμένες προϋποθέσεις, αλλιώς ο άνθρωπος μπορεί να ευρεθεί σε επικίνδυνες καταστάσεις και τότε για να αποφύγει τις καταστροφικές σειρήνες της ψυχής του, πρέπει να δεθεί στο συμβολικό κατάρτι του πλοίου του.

Για να μπορεί ο άνθρωπος να αντιστέκεται στα περιεχόμενα του ασυνειδήτου, τα οποία κατακλύζουν το ΕΓΩ, πρέπει να έχει στηρίγματα στη συνειδητή πραγματικότητα. Και ο Οδυσσέας, πάντα, παρόλες τις θύελλες της ψυχής του και τις απατηλές, μαγευτικές, καταστροφικές σειρήνες, δεν επέτρεπε στο εαυτό του να χάσει την επαφή με την πραγματικότητα. 

Τα στηρίγματά του ήταν πάντα καθόλη τη διάρκεια του ταξιδιού, η γυναίκα του η Πηνελόπη, ο γιος του Τηλέμαχος, ο πατέρας του ο Λαέρτης, η μητέρα του Αντίκλεια, η τροφός του Ευρύκλεια, το παλάτι του, η πατρίδα του η Ιθάκη.

Ο JUNG χαρακτηρίζει αυτό το ωκεάνιο ταξίδι το Οδυσσέα, τη Νέκυια, σαν πρωτογενές μοτίβο της ανθρωπότητας, δηλαδή αρχέτυπο. Προσπάθησε να αναπαραστήσει ο ίδιος, μιμούμενος τον Οδυσσέα, αυτό το ταξίδι, αντιμετωπίζοντας, όπως κι ο Οδυσσέας, τις δικές του σειρήνες, της εσωτερικές του συγκρούσεις, τα ταραγμένα όνειρα, τις φαντασιώσεις του. 

Αυτή την κρίση την πέρασε ο JUNG σε ηλικία 39 ετών και τη χαρακτήρισε σαν κρίση της μέσης ηλικίας. Αυτή περίπου ήταν και η ηλικία του Οδυσσέα, όταν έκανε τη δικά του Νέκυια. 

Κατά τη διάρκεια αυτού του ταξιδιού ο ήρωας πηγαίνει και στον Άδη και συναντάει μεταξύ άλλων τη μητέρα του Αντίκλεια.

Σύμφωνα με τον JUNG κάθε άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με αυτό το πρόβλημα. Λίγοι όμως είναι πλασμένοι για να βιώσουν με πλήρη συνείδηση τις αλλαγές της μέσης ηλικίας.

 Μα μόνο εκείνος που δέχθηκε τη διαδικασία του μυστικού θανάτου, που ταξίδεψε η ψυχή του στην άλλη πλευρά και άντεξε το αρμένισμα στη νυκτερινή θάλασσα, που καταδύθηκε στο βασίλειο των νεκρών, μπορεί να σταθεί μπροστά στους συνανθρώπους του με αυτή την εμπειρία, ως κάποιος αλλαγμένος, ακόμη και σαν καινούργιος άνθρωπος και να τους φέρει τη γνώση της νέας ζωής.

Σε κάθε περίπτωση η πορεία της ατομικής ωρίμανσης ξεκινά μετά την εμπειρία του μηδενικού σημείου της μέσης ηλικίας. Η αυτοπραγμάτωση ή η εξατομίκευση είναι προορισμός του ανθρώπου. Ο NIETZSCHE είπε «Πρέπει να γίνεις αυτός που είσαι».

Λέγεται γενικά, αλλά και η ψυχανάλυση το τεκμηριώνει, ότι ο άνθρωπος όταν βρεθεί μπροστά σε ένα μεγάλο κίνδυνο φαντασιώνεται παραστάσεις και φαντασιώσεις απωθημένες από τη μικρή παιδική του ηλικία. Ο Οδυσσέας αναβιώνει με τις σειρήνες, φαντασιωσικά και ασυνείδητα, την Πρωταρχική Σκηνή, δεμένος στο κατάρτι του πλοίου.

Η Πρωταρχική Σκηνή, η οποία σημαίνει τη σεξουαλική συνεύρεση των γονέων είναι μία σκηνή, η οποία ανήκει στο παρελθόν του ατόμου, οντογενετικό ή φυλογενετικό και συνιστά ένα γεγονός που, ακόμη και αν ανήκει στις τάξεις του μύθου, είναι ήδη παρόν στα ψυχικά του περιεχόμενα. Το άτομο θα δώσει σημασία στο γεγονός εκ των υστέρων.

Το κατάρτι συμβολίζει τον πατρικό φαλλό, την πατρική δύναμη και το πλοίο συμβολίζει τον μητρικό κόλπο, την Καλή Μητέρα. Δεμένος ο ήρωας βιώνει την ηδονή οπτικά και ακουστικά. Τα κακά μητρικά μορφοείδωλα, οι σειρήνες, είναι πολύ κοντά του, αλλά άπιαστα και επικίνδυνα. 

Ο Οδυσσέας ψυχικά παλινδρομημένος σε προγενέστερα στάδια ανάπτυξης, βλέπει, ακούει, φαντασιώνεται, αισθάνεται την ηδονή, αλλά και τον τρόμο ευνουχισμού, αφανισμού. Όντα δεμένος πάνω στο κατάρτι που συμβολίζει τον πατρικό φαλλό, την πατρική δύναμη την ενσωματώνει, αλλ’ όμως δεν μπορεί να τη χρησιμοποιήσει.

Αποδεχόμενος όμως ο Οδυσσέας το άγχος ευνουχισμού, συμβολοποιεί τον ευνουχισμό του, απαρτιώνεται ο ψυχισμός του και συγχρόνως βγάζει την επιθετικότητά του προς τα κακά μητρικά μορφοείδωλα, προκαλώντας τον αφανισμό τους.

Ο Οδυσσέας ενσωματώνοντας τον πατρικό φαλλό και συγχρόνως συμβολοποιώντας τον ευνουχισμό του, κατορθώνει να νικήσει την αιμομικτική του επιθυμία, έχει νικήσει τον εσωτερικό κίνδυνο να αγαπήσει τη μητέρα και έχει αντιμετωπίσει τις ενοχές του.

Τώρα είναι δυνατός κατακτητής της γνώσης, είναι έτοιμος να συνεχίσει το ταξίδι προς την Ιθάκη.

Διάφοροι καλλιτέχνες αρχαίοι, αλλά και νεώτεροι, έχουν ζωγραφίσει την σκηνή του Οδυσσέα με τις Σειρήνες. 

Μεταξύ αυτών ο ζωγράφος Herbert James Draper ζωγράφισε το 1909 έναν πίνακα. Στον πίνακα αυτόν ο Οδυσσέας φαίνεται να μην κοιτάζει, να μην βλέπει ούτε να ακούει τις Σειρήνες. Από το ύφος του όμως, συμπεραίνουμε ότι κάτι άλλο βλέπει και ακούει με μάτια και τα αυτιά της ψυχής του, κάτι άλλο φαντασιώνεται. 

Στον πίνακα αυτόν οι Σειρήνες δεν τραγουδούν, δεν υπάρχουν, έχουν αντικατασταθεί με άλλες απωθημένες φαντασιώσεις και παραστάσεις.

Αλλά είτε τις Σειρήνες βλέπει και ακούει, είτε φαντασιώνεται την Πρωταρχική Σκηνή, δύο πράγματα επιδιώκει, την ηδονή και τη γνώση.

Οι σειρήνες του Οδυσσέα, οι σειρήνες του ήρωα, οι σειρήνες του απλού ανθρώπου, εμφανίζονται ηδονικές και τρομακτικές συγχρόνως, από την Πρωταρχική Σκηνή της παιδικής ηλικίας και συντροφεύουν τον άνθρωπο καθόλη τη διάρκεια της ζωής του. 

Ο σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να μετουσιώνει το ηδονικό τραγούδι σε γνώση και ιδιαίτερα σε γνώση του εαυτού του, αλλιώς οι σειρήνες θα τραγουδούν ακόμη, αλλά κανείς πλέον δεν θα τις ακούει.

 Είναι καλύτερα ο άνθρωπος να ερευνά τα βαθύτερα, άγνωστα, σκοτεινά, απωθημένα στο ασυνείδητο στοιχεία της ψυχής του, παρά να τα αγνοεί. 

Η επαναστροφή στη συνείδηση των απωθημένων στο ασυνείδητο ψυχικών συγκρούσεων, με τη συμβολική μορφή σαν τραγούδι των σειρήνων, είναι ωφέλιμος, γιατί συμβάλλει στο γνώθι σ’ εαυτόν, προάγει τη βελτίωση της προσωπικότητας και βελτιώνει την ψυχική ισορροπία.

Γι’ αυτό, αυτός ο οποίος δεν ακούει τις σειρήνες της ψυχής του, αυτός που έχει βουλώσει τα αυτιά του, αυτός που εμποδίζει το πνεύμα του να σκεφτεί, που βλέπει χωρίς να θέλει να καταλάβει, που εθελοτυφλεί μπροστά στις ψυχικές του συγκρούσεις, αυτός κινδυνεύει να καταστραφεί.

 Έτσι, η σιωπή των σειρήνων είναι πολύ πιο επικίνδυνη από το τραγούδι τους.
Μα οι Σειρήνες, είτε τραγουδούν, είτε ομιλούν, είτε είναι σιωπηλές, δεν παύουν παρά να είναι δομικό στοιχείο της προσωπικότητάς μας.

sykiotis

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ