Το στρες ως παράγοντας ανάπτυξης

Κάθε βιολογικός οργανισμός, ως ένα αυτορρυθμιζόμενο σύστημα σε αλληλεξάρτηση με το περιβάλλον με το οποίο ανταλλάσσει συνεχώς πληροφορίες και αλληλεπιδράσεις, έχει μάθει να διαχειρίζεται το μεγαλύτερο μέρος αυτών των επιδράσεων μέσα από μαθημένες λύσεις, συστήματα αυτορρύθμισης, συμπεριφορές κλπ. 

Ένα μέρος αυτών των επιδράσεων συνιστούν μια μικρότερη ή μεγαλύτερη δοκιμασία για τον οργανισμό είτε επειδή αποτελούν ή εκλαμβάνονται ως κίνδυνος για την ύπαρξή του είτε επειδή απαιτούν γενικότερες αναδιατάξεις που πρέπει να γίνουν ώστε ο οργανισμός να προσαρμοσθεί επιτυχώς στη προκύπτουσα πρόκληση.

 Στα θηλαστικά αυτή η αντίδραση σηματοδοτείται ως αντίδραση αντιμετώπισης κινδύνων και εξυπηρετείται με τη διέγερση του συμπαθητικού συστήματος.

 Όταν το θηλαστικό θεωρήσει ότι ο κίνδυνος που το απειλεί υπερβαίνει τις δυνατότητές του να τον αντιμετωπίσει, εντύπωση πραγματική ή εσφαλμένη δεν έχει σημασία, και ταυτόχρονα δεν μπορεί να τον αποφύγει, τότε αυτό βιώνεται ως κατάσταση στρες που προκύπτει από τον φόβο.

 Στη βάση δηλαδή του στρες βρίσκεται ο φόβος ότι ο εαυτός δεν θα μπορέσει να ανταποκριθεί στον συγκεκριμένο κίνδυνο. Στον άνθρωπο που έχει αναπτύξει την ικανότητα της δημιουργίας ερμηνειών για τη σχέση του με το περιβάλλον, ιστοριών αλλά και της λογικής σκέψης, δημιουργήθηκε ένα νέο εργαλείο διαχείρισης των κρίσεων, το οποίο μπορεί να δράσει είτε βρίσκοντας νέες λύσεις είτε όμως χειροτερεύοντας τα πράγματα. 

Δηλαδή για παράδειγμα οι ερμηνείες που θα δώσει μπορεί να μεγιστοποιούν το πρόβλημα και να το διαιωνίζουν, χωρίς αυτό ανταποκρίνεται στα αντικειμενικά δεδομένα. Σ' αυτή την περίπτωση η σκέψη αποτελεί παράγοντα δημιουργίας ή επιδείνωσης του άγχους και του στρες. Ή αντίθετα να αναγκασθεί να βρει νέες λύσεις ή να αναδιατάξει γενικότερα τον εαυτό και τις μέχρι τότε ερμηνείες, ώστε να αντιμετωπίσει την πρόκληση, αναπτύσσοντας με αυτό τον τρόπο τις δυνατότητες του εαυτού.

Με μια ευρεία έννοια η ίδια η εξέλιξη των βιολογικών οργανισμών είναι αποτέλεσμα των συνεχών περιβαλλοντικών προκλήσεων και των αλλαγών που ενσωματώνουν ώστε να συνεχίσουν να υπάρχουν.

Η ίδια η εξέλιξη της συνείδησης με την έννοια της εγρήγορσης, σε αντίθεση με την κατάσταση του ύπνου για παράδειγμα, βασίζεται στην ύπαρξη και τη διέγερση του συμπαθητικού συστήματος, που ο ρόλος του είναι ακριβώς αυτός, η αυξημένη ικανότητα για τον εντοπισμό και την αντιμετώπιση των κινδύνων.

 Οι ορμόνες του στρες που παράγονται στη διάρκειά της συσσωρεύουν τοξικούς μεταβολίτες, ελεύθερες τοξικές ρίζες, οι οποίες για να εξουδετερωθούν χρειάζονται την πτώση του τόνου του συμπαθητικού και αύξηση του τόνου του παρασυμπαθητικού συστήματος, που συμβαίνει στη διάρκεια του ύπνου, όπου και αποκαθίστανται οι βλάβες που έχουν δημιουργηθεί και γίνονται οι αναβολικές λειτουργίες του οργανισμού. 

Οι προκλήσεις από τις ελεύθερες τοξικές ρίζες που παράγονται από αυτή την δραστηριότητα αποτέλεσαν ταυτόχρονα και το αίτιο για να δημιουργηθούν συνθήκες διαχείρισής τους αλλά χρησιμοποιούνται και ως σήματα ανάπτυξης των ιστών όπως και του ίδιου του εγκεφάλου. Αν το στρες είναι μεγάλο μπορεί να καταστρέψει μεγάλο μέρος νευρικού ιστού. Αν είναι ή γίνει διαχειρίσιμο μπορεί να οδηγήσει σε ανάπτυξη και επωφελή για τον εαυτό αναδιάταξη των προτεραιοτήτων στα πρότυπα συμπεριφοράς.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι η σωματική άσκηση, όπου στη διάρκειά της λόγω της αύξησης της κατανάλωσης οξυγόνου και του μεταβολισμού του οργανισμού, έχουμε αύξηση της παραγωγής ελεύθερων τοξικών ριζών οξυγόνου αλλά ταυτόχρονα, εφόσον αυτή την αύξησή τους μπορεί και την διαχειρίζεται ο οργανισμός με τα αντιοξειδωτικά του συστήματα, λειτουργεί προς όφελός του επειδή σ' αυτή διαδικασία δημιουργούνται ερεθίσματα για την αύξηση των ιστών και την καλύτερη λειτουργία τους αλλά και την αύξηση των αντιοξειδωτικών του συστημάτων.

Η χρησιμοποίηση του οξυγόνου ως βασικού συστατικού για την παραγωγή ενέργειας από τα ευκαρυωτικά κύτταρα και στη συνέχεια από τους πολυκύτταρους οργανισμούς, αποτέλεσε τη μεγάλη περιβαλλοντική πρόκληση για την ανάπτυξή τους, αποτελώντας ταυτόχρονα και το κύριο αίτιο του θανάτου τους παράλληλα με την διαφοροποίηση και εξειδίκευσή τους. Οι αναερόβιοι οργανισμοί όπως οι διάφορες ζύμες για παράδειγμα, είναι στην πράξη αθάνατα, πολλαπλασιαζόμενοι συνεχώς, αλλά έχουν παραμείνει αδιαφοροποίητοι εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια.

Η ζωή δηλαδή στο επίπεδο των βιοχημικών της διεργασιών, κινείται μέσα στα όρια που καθορίζονται από αντίρροπες διαδικασίες, σε πλαίσια που με την πάροδο της ηλικίας

διαρκώς στενεύουν.

Με ανάλογο τρόπο λειτουργούν και οι διαδικασίες στο επίπεδο των ατομικών και κοινωνικών συμπεριφορών. 

Το στρες, όπως λειτουργεί στους ανθρώπους, έχει τη βάση του στην αίσθηση κάποιου κινδύνου που μας απειλεί, συνήθως συνειδητοποιημένου και του φόβου ότι ο εαυτός δεν θα μπορέσει να ανταποκριθεί. 

Λέμε συνειδητοποιημένου με την έννοια ότι πολλές φορές υπάρχει μια ακαθόριστη αίσθηση κινδύνου, ανασφάλειας που έχει συνήθως τη βάση της στο ότι τα κυρίαρχα πρότυπα συμπεριφοράς που ακολουθούμε μας έχουν φέρει σε μια δυσαρμονία με το περιβάλλον αλλά και τις ίδιες τις βασικές ανάγκες του εαυτού μας οι οποίες έχουν πάψει να ικανοποιούνται αποτελεσματικά. 

Και σε αυτές τις περιπτώσεις συνυπάρχει ο φόβος ότι ο εαυτός, με τον τρόπο που λειτουργεί, δεν μπορεί να ανταποκριθεί σ' αυτές τις ανάγκες.

Η αίσθηση δηλαδή του στρες σημαίνει ότι κάτι δεν πάει καλά και πρέπει να αλλάξει. Κάτι που πρέπει να το αναγνωρίσουμε κατ' αρχήν, να το αξιολογήσουμε, να εκτιμήσουμε τον βαθμό της απειλής και ανάλογα να πάρουμε τα κατάλληλα μέτρα. Αποτελεί ένα σήμα κινδύνου που εξαρτάται από μας το πως θα το χειριστούμε.

 Όταν αισθανόμαστε άβολα με κάτι, κάτι μας ενοχλεί, μας δημιουργεί άγχος, είναι ακριβώς το σημείο που πρέπει να ψάξουμε. Σημαίνει ότι κάποιο πρόβλημα με τον εαυτό μας υπάρχει από κάτω. Πολύ περισσότερο τα αδιέξοδα αποτελούν τους μεγάλους δείκτες για την ανάγκη αλλαγών.

Οι προκλήσεις δηλαδή που αντιμετωπίζει ο εαυτός, στο βαθμό που είναι ή μπορεί και τις κάνει διαχειρίσιμες και μαθαίνει από αυτές, είναι αυτές που τον κάνουν να αλλάζει και να εξελίσσεται. Όπως μπορούν και να τον καταστρέψουν. 

Οι προκλήσεις μπορεί να δημιουργούν στρες, φόβο, ανασφάλεια, αίσθηση κινδύνου, έκκριση ορμονών του στρες, αλλά όταν βρίσκονται σε πλαίσια που ο εαυτός μπορεί να διαχειρισθεί, το τελικό αποτέλεσμα είναι η εξέλιξή του και η αύξηση της αυτοπεποίθησής του για την αντιμετώπιση προκλήσεων και κινδύνων, που αποτελεί ταυτόχρονα βάση για την παραπέρα εξέλιξη. Ο Καρλ Πόππερ έλεγε ότι η ζωή είναι επίλυση προβλημάτων. 

Στην ορολογία  των Αμερικανικών κυρίως ψυχοθεραπευτικών σχολών που είναι προσανατολισμένες στην ανάπτυξη του εαυτού, υπάρχει ο όρος comfort zone και αφορά τα πλαίσια μέσα στα οποία οι άνθρωποι αισθάνονται ασφαλείς και συνήθως φροντίζουν να κινούνται μόνο μέσα σ' αυτά, με αποτέλεσμα ο εαυτός να μένει στάσιμος.

 Η comfort zone αποτελεί το πεδίο όπου η διαχείριση των προκλήσεων γίνεται με πρότυπα συμπεριφοράς ή σκέψης που ο εαυτός χρησιμοποιεί τυποποιημένα και μέσα στα οποία αισθάνεται ασφαλής. Ή αποφεύγει τις προκλήσεις που ξεφεύγουν από τα όρια που έχει ωςcomfort zone. 

Όσο πιο ανεπτυγμένη είναι η αυτοπεποίθηση, η εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του εαυτού, τόσο περισσότερο μπορούμε να απομακρυνόμαστε με τη δική μας θέληση από την comfort zone. Συχνά βέβαια αυτό στα νεαρά άτομα γίνεται με άγνοια των κινδύνων. 

Η ανάπτυξη της λογικής στον άνθρωπο, του δίνει τη δυνατότητα να κάνει στάθμιση των κινδύνων και να επιλέγει εκείνες τις λύσεις που θα έχουν το πιο μακροπρόθεσμο κατά το δυνατόν όφελος με το μικρότερο κόστος ή να μπορεί να επιλέγει από μια μεγαλύτερη γκάμα δυνατών εναλλακτικών προοπτικών ή να καινοτομεί.

 Η συνεχής όμως ανάπτυξη του εαυτού προϋποθέτει και την έκθεσή του σε νέες προκλήσεις που αυξάνουν τη γνώση του και ταυτόχρονα την χρησιμοποιεί σαν εργαλείο αυτής της ανάπτυξης.

Ο Καντ έλεγε ότι το μεγαλύτερο εμπόδιο για την ανάπτυξη του εαυτού είναι η οκνηρία και η δειλία.

                                                                              Δ. Πετρίδης
petridis58

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ