Αφαντασία: η κατάσταση του να είσαι τυφλός στο μυαλό

Δύο στους δέκα ανθρώπους δεν έχουν αναπτυγμένο το “Μάτι του Νου”, αλλά βρίσκονται σε μια κατάσταση που ονομάζεται “Αφαντασία”.

Μερικοί άνθρωποι αδυνατούν να απεικονίσουν στο μυαλό τους. Όταν προσπαθούν να φανταστούν μια παραλία ή την εικόνα του αγαπημένου τους προσώπου, το μόνο που “βλέπουν” είναι μια σκοτεινιά. Πηγή: News Media

ΟΠΩΣ έλεγε ο Επίχαρμος, ο κωμωδιογράφος και φιλόσοφος του 5ου αιώνα π.Χ., «νους ορά και νους ακούει∙ όλα τ’ άλλα τυφλά και κωφά».

Για να αποδώσουν την απουσία νου που παρατηρείται σε ορισμένους ανθρώπους, οι επιστήμονες αναδίφησαν στο υπερπλούσιο ελληνικό λεξιλόγιο, όπου βρήκαν τα αρχαία επίθετα αφαντασίαστος και αφαντασίωτος, που αποτελούνται από τη λέξη φαντασία και το στερητικό μόριο α- και σημαίνουν τον άνθρωπο που δεν έχει οράματα ή στερείται φαντασίας, και έπλασαν τον όρο “Αφαντασία”.

Σκεφτείτε ένα ανοιξιάτικο πρωινό σε μια παραλία. Ο ήλιος αρχίζει να ανατείλει στον καθαρό γαλάζιο ουρανό και την ησυχία διακόπτει μόνο ο φλοίσβος των κυμάτων που σκάνε στην αμμουδιά. Μια εικόνα γαλήνης κα ηρεμίας, έτσι δεν είναι;

Φέρτε τώρα στο μυαλό σας το γραφείο στον τόπο της δουλειάς σας. Έναν δρόμο με κίνηση. Το σπίτι στο οποίο μένετε. Την εικόνα του αγαπημένου σας προσώπου, τα αισθήματα που σας προκαλεί.   

Για ορισμένους ανθρώπους αυτές οι εικόνες είναι εύκολο να ανασυρθούν από τη μνήμη και να ζωντανέψουν στη φαντασία, κάνοντάς τους να ξαναζήσουν γεγονότα και περιστατικά. Σε άλλους όμως κάτι τέτοιο είναι δύσκολο να συμβεί. Στην οθόνη του μυαλού τους υπάρχει μόνο μια αμυδρή εικόνα που τρεμοπαίζει ανάμεσα στην ύπαρξη και στην ανυπαρξία.

Δεν είναι ότι έχουν απλώς ξεχάσει το περιστατικό. Μπορεί να συνέβη πρόσφατα και να θυμούνται τα αισθήματα που τους δημιούργησε. Το ίδιο το περιστατικό όμως δεν μπορούν να το φανταστούν, να ανασυνθέσουν την εικόνα του, να το ξαναζήσουν.

Το μυαλό τους είναι ένας άδειος καμβάς. Δεν μπορούν να οραματιστούν μια εικόνα, όπως ότι περπατούν μέσα σε ένα δάσος. Μόνο φευγαλέες σκηνές από τις πρόσφατες διακοπές ή τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Δεν έχουν αυτό που λέγεται “Μάτι του Νου”, εικονική φαντασία. Στη θέση των εικόνων υπάρχει απλώς σκοτάδι.

Έτσι, τα τελευταία χρόνια οι επιστήμονες έπλασαν τον όρο «αφαντασία» για να χαρακτηρίσουν την αδυναμία νοερής απεικόνισης.

Σε πολλούς ανθρώπους στη θέση της φαντασίας υπάρχει σκοτάδι. Θυμούνται πρόσωπα και πράγματα με διαφορετικό τρόπο, χωρίς να μπορούν να τα απεικονίσουν. Πηγή: News Media

Το περίεργο είναι ότι αυτοί που πάσχουν από αφαντασία το γνωρίζουν.

«Δεν μπορώ να φανταστώ τίποτα», λέει ο Άριελ Ρόουαν, ένας δικηγόρος που μένει στο Σύδνεϋ. Όταν του ζήτησαν να περιγράψει μια παραλία, είπε ότι δεν ήταν σε θέση να την φανταστεί.

«Δεν βλέπω τίποτα. Μόνο κενό. Φυσικά γνωρίζω τι είναι παραλία, απλά δεν μπορώ να την οπτικοποιήσω. Έρχεται στο μυαλό μου με διαφορετικό τρόπο».

Η έρευνα των επιστημόνων έδειξε ότι τα μυαλά των ανθρώπων δεν δουλεύουν όλα με τον ίδιο τρόπο. Ο Άριελ Ρόουαν συνειδητοποίησε ότι είχε αφαντασία όταν διάβασε ένα άρθρο με τα αποτελέσματα μιας παλιάς μελέτης αναγνώρισης προσώπων.

Είδε αμέσως ότι ανήκε στην ομάδα των ατόμων που απέτυχαν να περιγράψουν πρόσωπα που τους παρουσιάστηκαν ως μέρος ενός πειράματος. Δεν μπορούσαν να επαναφέρουν τις εικόνες τους στο μυαλό τους.

«Τώρα καταλαβαίνω γιατί το μόνο μάθημα στο οποίο είχα πρόβλημα στο σχολείο ήταν η Γεωγραφία», λέει ο Άριελ. «Δυσκολευόμουν να καταλάβω πού βρίσκονταν οι χώρες ή οι θάλασσες, γιατί δεν μπορούσα να απεικονίσω τις θέσεις τους στον χάρτη».

Σύμφωνα με τον ίδιο, δεν πρόκειται για κάποιου είδους αναπηρία. Ούτε κατ’ ανάγκην η αφαντασία τον κάνει λιγότερο δημιουργικό από τον μέσο άνθρωπο. «Είμαι και καλλιτέχνης», λέει, «και έχω πραγματικά μια καλή αίσθηση της κατεύθυνσης στο χώρο. Έχω ένα είδος αίσθησης για το πού βρίσκονται τα πράγματα και πού πηγαίνουν. Υποθέτω ότι το ίδιο κάνει κι ένας τυφλός – αισθάνεται πού βρίσκεται το καθετί που υπάρχει στο δρόμο του».

Ο Μπλέικ Ρος, του Mozilla Firefox, περιέγραψε σε ένα κείμενο του, που έγινε viral, πώς αισθάνεται κάποιος που έχει αφαντασία. Πηγή: Facebook

Το φαινόμενο παρατηρήθηκε για πρώτη φορά το 1880 από τον Βρετανό κοινωνιολόγο Φράνσις Γκόλτον (Francis Galton), οποίος διεξήγαγε μια στατιστική μελέτη νοερής απεικόνισης.

Αλλά έγινε πρώτο θέμα μόνο όταν ο Μπλέικ Ρος, ένας από τους δημιουργούς του Mozilla Firefox, ανέβασε το 2016 ένα δοκίμιο στο Facebook με τίτλο: “Aphantasia: How It Feels To Be Blind In Your Mind” (Αφαντασία: Πώς αισθάνεσαι όταν είσαι τυφλός στο μυαλό).

Στο κείμενο αυτό, που έγινε αμέσως viral, ο Ρος περιγράφει από προσωπική εμπειρία πώς αισθάνεται κάποιος με αφαντασία.

«Αν μου πείτε να φανταστώ μια παραλία, θα προσπαθήσω να εντοπίσω την έννοια της παραλίας. Ξέρω ότι έχει αμμουδιά, ότι έχει θάλασσα, ότι υπάρχει ήλιος και πιθανώς ένας ναυαγοσώστης. Ωστόσο, δεν μπορώ να την απεικονίσω νοερά, ούτε να δω την εικόνας της όταν κλείνω τα μάτια. Δεν μπορώ να φανταστώ μια παραλία. Για μένα είναι απλώς μια λέξη».

Η καινούρια μελέτη έγινε από ερευνητές του Πανεπιστημίου της Νέας Νότιας Ουαλίας στην Αυστραλία, με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή Τζόελ Πήρσον.

Όπως αναφέρει η μελέτη, η ικανότητα οραματισμού διαφέρει από άτομο σε άτομο, με το 4% ή 5% των ανθρώπων να έχουν αφαντασία.

Άλλες έρευνες δείχνουν ότι μόνο ένας στους πενήντα ανθρώπους έχουν αφαντασία, αλλά ο δρ. Πήρσον πιστεύει ότι αυτό το μειωμένο ποσοστό οφείλεται στο ότι αυτοί που έχουν αφαντασία δεν γνωρίζουν ότι το μυαλό τους λειτουργεί διαφορετικά από τον μέσο άνθρωπο μέχρι να διαβάσουν κάποια σχετική αρθρογραφία.

Όταν το συνειδητοποιούν σοκάρονται και τείνουν να αποδώσουν εκεί τις αποτυχίες στη ζωή τους ή την έλλειψη δημιουργικότητας. Αλλά σφάλλουν.

Οι ερευνητές τονίζουν ότι η αφαντασία δεν είναι αναπηρία ή ασθένεια. Απλώς ο εγκέφαλος ορισμένων ανθρώπων λειτουργεί διαφορετικά, χρησιμοποιώντας έννοιες στη θέση των εικόνων. Image: Supplied

«Κάνουν το λάθος να σκεφτούν ότι η αφαντασία είναι μια αναπηρία ή μια ασθένεια, ενώ στην πραγματικότητα λειτουργούν όπως και οι υπόλοιποι άνθρωποι, μόνο που το κάνουν διαφορετικά», λέει ο δρ. Πήρσον.

Μια από τις μελέτες του δρα Πήρσον εκμεταλλεύεται ένα φαινόμενο που ονομάζεται διοπτρική αντιπαλότητα (binocular rivalry). Στο πείραμα, ζητείται από κάποιον να φανταστεί το κόκκινο χρώμα, πριν ο πειραματιστής δείξει μια κόκκινη εικόνα στο ένα μάτι και μια πράσινη εικόνα στο άλλο μάτι ταυτόχρονα.

Ο Πήρσον διαπίστωσε ότι εκείνοι που δεν έχουν αφαντασία βλέπουν κόκκινη ακόμη και την πράσινη εικόνα, ενώ εκείνοι που έχουν αφαντασία αντιλαμβάνονται το κόκκινο και το πράσινο χρώμα σε ίσες ποσότητες.

Αυτό υποδηλώνει ότι τα άτομα με αφαντασία δεν μπόρεσαν να απεικονίσουν στο μυαλό τους το κόκκινο χρώμα, όπως τους είχε ζητηθεί από τον πειραματιστή.

Η ικανότητα οπτικοποίησης, οραματισμού και νοητικής απεικόνισης σχετίζεται σε κάποιο βαθμό με την ηθική κρίση.

Το ηθικό δίλημμα του τραμ και του χοντρού κυρίου. Image: Supplied

Είναι γνωστό το κλασικό πείραμα σκέψης που ονομάζεται “The Fat Man” (Ο παχύς άνθρωπος) το οποίο συνοπτικά τίθεται ως εξής: «Ένα τραμ κατευθύνεται ανεξέλεγκτο προς μια ομάδα πέντε ανθρώπων, απειλώντας να τους σκοτώσει. Εσείς στέκεστε πάνω σε μια γέφυρα, κάτω από την οποία θα περάσει το τραμ, και ψάχνετε κάτι μεγάλο και βαρύ γύρω σας για να το ρίξετε μπροστά από το τραμ, ώστε να σταματήσει. Δεν υπάρχει όμως τίποτε άλλο, εκτός από έναν χοντρό κύριο που στέκεται δίπλα σας. Θα τον σπρώχνατε ποτέ να πέσει από τη γέφυρα για να σταματήσει το τραμ, επιλέγοντας να σκοτώσετε έναν άνθρωπο προκειμένου να σωθούν πέντε;»

Το πείραμα έχει δείξει ότι εκείνοι που έχουν ισχυρή φαντασία και οπτικοποιούν τα πάντα, δεν θα έσπρωχναν ποτέ τον χοντρό κύριο να πέσει από τη γέφυρα, επειδή δεν θα μπορούσαν να ησυχάσουν από την πράξη τους και θα υπέφεραν, επαναφέροντας τη σκηνή στο μυαλό τους ξανά και ξανά.

Οι ερευνητές ψάχνουν τώρα έναν τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν, διεγείροντας τα σχετικά κέντρα του εγκεφάλου, να βοηθήσουν τα άτομα με αφαντασία να αρχίσουν να απεικονίζουν νοερά κάποια πράγματα, έστω και μερικώς. Αλλά η μετάβαση από το τίποτα στο κάτι δεν είναι εύκολη υπόθεση.

youmagazine

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ