Leonard Mlodinow - Τα βήματα του μεθυσμένου. Πώς η τυχαιότητα κυβερνά τη ζωή μας.

Οι άνθρωποι αποτυγχάνουν συστηματικά να διακρίνουν τον ρόλο της τύχης στην επιτυχία διαφόρων εγχειρημάτων ή στην επιτυχημένη πορεία ανθρώπων.

Προσφέρουμε αυτόματα τον σεβασμό μας σε σούπερ-σταρ μεγαλοεπιχειρηματίες, πολιτικούς και ηθοποιούς, και σε οποιονδήποτε ταξιδεύει με ιδιωτικό τζετ, λες και τα επιτεύγματα τους αντανακλούν απαραιτήτως μοναδικές αρετές τις οποίες στερούνται όσοι είναι αναγκασμένοι να τρώνε το φαγητό που προσφέρεται στις εμπορικές πτήσεις. Και δείχνουμε μεγαλύτερη εμπιστοσύνη απ’ όση θα ’πρεπε σε υπερακριβείς προβλέψεις από ανθρώπους (πολιτικούς αναλυτές, ειδικούς στα οικονομικά και συμβούλους επιχειρήσεων) που επικαλούνται τις προηγούμενες επιδόσεις τους για να αποδείξουν την εμπειρογνωμοσύνη τους.

Γνωρίζω μια μεγάλη εκδοτική εταιρεία που κατέβαλε τεράστιες προσπάθειες για να αναπτύξει μονοετές, τριετές και πενταετές πλάνο για το τμήμα εκπαιδευτικού λογισμικού. Επιστρατεύτηκαν υψηλά αμειβόμενοι σύμβουλοι, έγιναν πολύωρες συνεδριάσεις για την προώθηση των προϊόντων και πολυάριθμες συσκέψεις για τη σύνταξη οικονομικών αναλύσεων μέχρι αργά το βράδυ, και αφιερώθηκαν πολλές ώρες σε απογευματινές συναντήσεις εκτός εταιρείας.

Τελικά, οι διαισθήσεις μετατράπηκαν σε μαθηματικούς τύπους με αξιώσεις ακρίβειας αρκετών δεκαδικών ψηφίων, και αυθαίρετες εικασίες κωδικοποιήθηκαν σαν πιθανές εκβάσεις. Όταν τον πρώτο χρόνο κάποια από τα προϊόντα δεν έκαναν τις αναμενόμενες πωλήσεις ενώ κάποια άλλα πούλησαν περισσότερο απ’ ό,τι είχε προβλεφθεί, βρέθηκαν οι κατάλληλες «αιτίες» και επικρίθηκαν ή επαινέθηκαν οι αντίστοιχοι υπάλληλοι, λες και οι αρχικές προσδοκίες είχαν εξαρχής κάποιο νόημα. Την επόμενη χρονιά ξέσπασε ένας απρόβλεπτος πόλεμος τιμών, που ξεκίνησε από δύο ανταγωνιστικές επιχειρήσεις. Τον μεθεπόμενο χρόνο η αγορά του εκπαιδευτικού λογισμικού κατέρρευσε. Καθώς η αβεβαιότητα επιδεινωνόταν, το τριετές πλάνο δεν είχε καμία απολύτως πιθανότητα να πετύχει. Το δε πενταετές, καλογυαλισμένο και ακριβές σαν διαμάντι, δεν χρειάστηκε καν να αξιολογηθεί για την αποδοτικότητά του, αφού στο μεταξύ όλα σχεδόν τα στελέχη του τμήματος είχαν εγκαταλείψει την εταιρεία αναζητώντας πιο εύφορα εδάφη.

Οι ιστορικοί που ασχολούνται επαγγελματικά με τη μελέτη του παρελθόντος, αντιμετωπίζουν εξίσου δύσπιστα με τους θετικούς επιστήμονες την ιδέα ότι τα γεγονότα εκτυλίσσονται κατά τρόπο προβλέψιμο. Μάλιστα, στη μελέτη της ιστορίας η ψευδαίσθηση του αναπόφευκτου έχει τόσο σοβαρές επιπτώσεις που είναι ένα από τα ελάχιστα πράγματα στα οποία μπορούν να συμφωνήσουν τόσο οι συντηρητικοί όσο και οι σοσιαλιστές ιστορικοί. Ο σοσιαλιστής ιστορικός Ρίτσαρντ Χένρυ Τώνυ, παραδείγματος χάριν, το έχει θέσει ως εξής: «Οι ιστορικοί δημιουργούν την αίσθηση του αναπόφευκτου … φέρνοντας στο προσκήνιο τις δυνάμεις που θριάμβευσαν και βάζοντας σε δεύτερο πλάνο εκείνες που καταποντίστηκαν». Ενώ η ιστορικός Ρομπέρτα Γουλστέττερ, η οποία έχει τιμηθεί με το Προεδρικό Μετάλλιο της Ελευθερίας από τον Ρόναλντ Ρήγκαν, έχει πει: «Μετά το γεγονός, βέβαια, τα σημάδια είναι πάντα ολοκάθαρα· μπορούμε πλέον να δούμε για ποια καταστροφή μάς προειδοποιούσαν … Πριν από το γεγονός, όμως, είναι άδηλα και κυοφορούν αντιφατικά μηνύματα».

Αν και κατά μία έννοια αυτή η άποψη αποτυπώνεται στην απαξιωτική έκφραση «μετά Χριστόν προφήτης», εντούτοις συχνά συμπεριφερόμαστε σαν μην ισχύει. Η μελέτη της τυχαιότητας μας διδάσκει ότι η θέαση των γεγονότων μέσα από την κρυστάλλινη σφαίρα είναι δυστυχώς εφικτή μόνο αφότου αυτά συμβούν. Κι έτσι θεωρούμε ότι ξέρουμε γιατί τα πήγε καλά μια ταινία, γιατί εκλέχτηκε ένας υποψήφιος, ξέσπασε μια καταιγίδα, έπεσε μια μετοχή, έχασε μια ποδοσφαιρική ομάδα, απέτυχε ένα νέο εμπορικό προϊόν ή επιδεινώθηκε η κατάσταση ενός ασθενούς· ωστόσο αυτού του είδους η ειδική γνώση είναι «κούφια», με την έννοια ότι δεν μας βοηθάει σχεδόν καθόλου να προβλέψουμε πότε θα τα πάει καλά μια ταινία, πότε θα εκλεγεί ένας υποψήφιος, θα ξεσπάσει μια καταιγίδα, θα πέσει μια μετοχή, θα χάσει μια ποδοσφαιρική ομάδα, θα αποτύχει ένα νέο προϊόν ή θα επιδεινωθεί η κατάσταση ενός ασθενούς.

Είναι εύκολο να επινοούμε ιστορίες που ερμηνεύουν το παρελθόν ή να αποδεχόμαστε με σιγουριά αμφίβολα σενάρια για το μέλλον. Τέτοια εγχειρήματα κρύβουν παγίδες. Λυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να τα αποφεύγουμε- μπορούμε όμως να προσπαθήσουμε να προστατευτούμε από τα σφάλματα που πηγάζουν από τη διαίσθησή μας. Μπορούμε να μάθουμε να αντιμετωπίζουμε με δυσπιστία τόσο τις ερμηνείες όσο και τις προφητείες. Μπορούμε να εστιάζουμε περισσότερο στην ικανότητά μας να αντιδρούμε στα γεγονότα βασιζόμενοι σε ικανότητες όπως η ευελιξία, η αυτοπεποίθηση, το θάρρος και η επιμονή, παρά να επαναπαυόμαστε στην ικανότητά μας να τα προβλέψουμε. Μπορούμε ακόμα να αποδίδουμε μεγαλύτερη σημασία στην άμεση εντύπωση που μας προκαλεί κάποιος παρά στις πολυδιαφημισμένες προγενέστερες επιδόσεις του.
Με αυτούς τους τρόπους μπορούμε να αποφύγουμε να διαμορφώσουμε κρίσεις εντός του αυτοματοποιημένου ντετερμινιστικού μας πλαισίου.

Στα περίπλοκα συστήματα (στα οποία συμπεριλαμβάνω και την ανθρώπινη ζωή) πρέπει να αναμένουμε ότι παράγοντες ήσσονος σημασίας, τους οποίους συνήθως μπορούμε να αγνοήσουμε, θα πυροδοτήσουν μερικές φορές γεγονότα μεγίστης σημασίας από καθαρή τύχη.

Στη θεωρία του ο Πέρροου δέχθηκε ότι τα σύγχρονα συστήματα απαρτίζονται από χιλιάδες συστατικά μέρη, μεταξύ των οποίων και μη αλάνθαστοι άνθρωποι που παίρνουν αποφάσεις. Τα μέρη αυτά αλληλοσυνδέονται με τρόπους που. όπως τα άτομα του Λαπλάς, είναι αδύνατον να παρακολουθήσει και να προβλέψει κανείς έναν προς έναν. Ωστόσο, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι όπως τα άτομα που εκτελούν έναν «βηματισμό μεθυσμένου» θα φτάσουν κάποτε κάπου, έτσι ακριβώς τελικά θα συμβούν και ατυχήματα.

Γνωστή ως «θεωρία των κανονικών ατυχημάτων», η θεωρία του Πέρροου περιγράφει πώς συμβαίνει αυτό δηλαδή πώς είναι δυνατόν να συμβούν ατυχήματα χωρίς σαφείς αιτίες, χωρίς εκείνα τα εξόφθαλμα λάθη και τους ανίκανους φταίχτες που αναζητούν οι εταιρικές ή οι κυβερνητικές επιτροπές έρευνας. Ωστόσο, αν και η θεωρία των κανονικών ατυχημάτων εξηγεί γιατί, αναπόφευκτα, τα πράγματα κάποια στιγμή θα στραβώσουν, θα μπορούσε να απαντήσει και στο αντίθετο ερώτημα: γιατί, αναπόφευκτα, μερικές φορές τα πράγματα πηγαίνουν καλά. Διότι σ’ ένα περίπλοκο εγχείρημα, ανεξάρτητα από το πόσες φορές θα αποτύχουμε, αν συνεχίσουμε τις προσπάθειές μας, συχνά υπάρχουν αρκετές πιθανότητες τελικά να πετύχουμε. Μάλιστα, οικονομολόγοι όπως ο Γ. Μπράιαν Άρθουρ υποστηρίζουν ότι μέσω ενός συνδυασμού από δευτερεύοντες παράγοντες θα μπορούσαν ακόμα και εταιρείες που δεν έχουν κάποιο ιδιαίτερο πλεονέκτημα να επικρατήσουν των ανταγωνιστών τους.

«Στον πραγματικό κόσμο», έγραψε, «αν μπουν ταυτόχρονα σε κάποιο κλάδο αρκετές εταιρείες ίδιου μεγέθους, το ποιες εταιρείες θα κάνουν γρήγορα καλές πωλήσεις και ποιες τελικά θα επικρατήσουν σε βάθος χρόνου θα καθοριστεί εν μέρει από μικρά συμπτωματικά περιστατικά (απρόσμενες παραγγελίες, τυχαίες συναντήσεις με αγοραστές, ιδιοτροπίες των διευθυντών). Η οικονομική δραστηριότητα … [καθορίζεται] από μεμονωμένες δοσοληψίες τόσο μικρές που δεν μπορούν να προβλεφθούν, και αυτά τα μικρά ‘τυχαία’ περιστατικά θα μπορούσαν να συσσωρευτούν και να μεγεθυνθούν με την πάροδο του χρόνου μέσω θετικών ανατροφοδοτήσεων».

Το ίδιο φαινόμενο έχουν παρατηρήσει και ερευνητές κοινωνιολόγοι. Μια ομάδα, για παράδειγμα, μελέτησε τις αγοραστικές συνήθειες καταναλωτών σε αυτό που οι κοινωνιολόγοι ονομάζουν πολιτιστική βιομηχανία – βιβλία, ταινίες, έργα τέχνης, μουσική. Κατά την παραδοσιακή αντίληψη που επικρατεί στη συγκεκριμένη αγορά, η επιτυχία εξαρτάται από την ικανότητα πρόβλεψης των προτιμήσεων των καταναλωτών. Από αυτή τη σκοπιά, ο πιο παραγωγικός τρόπος να καταναλώνουν τον χρόνο τους τα στελέχη του συγκεκριμένου κλάδου είναι να μελετούν τι έχει ο Στήβεν Κινγκ, η Μαντόνα, ο Μπρους Γουίλλις και οι όμοιοι τους που αρέσει σε τόσο πολλούς θαυμαστές τους. Μελετούν το παρελθόν και, όπως εξηγήσαμε, δεν δυσκολεύονται να εντοπίσουν για ποιους λόγους προέκυψε η οποιαδήποτε επιτυχία προσπαθούν να ερμηνεύσουν. Στη συνεχεία, επιχειρούν να την αναπαραγάγουν.

Αυτή είναι η ντετερμινιστική αντίληψη της αγοράς, κατά την οποία η επιτυχία καθορίζεται κυρίως από τα εγγενή χαρακτηριστικά του ατόμου ή του προϊόντος. Υπάρχει όμως και μια άλλη οπτική γωνία, μια μη ντετερμινιστική
αντίληψη, κατά την οποία υπάρχουν άφθονα ποιοτικά αλλά άγνωστα βιβλία, όπως και τραγουδιστές και ηθοποιοί – αυτό που κάνει κάποιους να ξεχωρίζουν είναι σε μεγάλο βαθμό μια «συνωμοσία» από τυχαίους, δευτερεύοντες παράγοντες – δηλαδή η τύχη. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, τα στελέχη που κάνουν τη δουλειά τους με τον κλασικό τρόπο απλώς χάνουν τον χρόνο τους.

Το ίδιο συμβαίνει και στη ζωή μας. Αν τη βάλουμε στο μικροσκόπιο και τη μελετήσουμε εξονυχιστικά, θα διαπιστώσουμε ότι πολλά σημαντικά περιστατικά θα είχαν εξελιχθεί διαφορετικά αν δεν είχαν συμπέσει δευτερεύοντες παράγοντες, άνθρωποι που συναντήσαμε στην τύχη ή επαγγελματικές ευκαιρίες που μας παρουσιάστηκαν τυχαία. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τον ηθοποιό που από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 ζούσε για επτά χρόνια στον πέμπτο όροφο μιας πολυκατοικίας χωρίς ασανσέρ στην 49η οδό του Μανχάτταν, παλεύοντας να γίνει γνωστός. Εργαζόταν σε μικρά -ενίοτε πολύ μικρά- θέατρα, και έπαιζε σε διαφημιστικά σποτ, κάνοντας ό,τι μπορούσε για να ξεχωρίσει, να κάνει καριέρα και να κερδίσει αρκετά χρήματα ώστε να μπορεί να τρώει πού και πού μια ζουμερή μπριζόλα σ’ ένα εστιατόριο χωρίς να χρειάζεται να την κοπανήσει πριν έρθει ο λογαριασμός.

Όπως και πολλοί άλλοι επίδοξοι ηθοποιοί, όσο κι αν προσπαθούσε να πάρει τους κατάλληλους ρόλους, να κάνει τις σωστές επιλογές για την καριέρα του και να διακριθεί στην τέχνη του, ο πιο σίγουρος ρόλος του παρέμενε εκείνος της άλλης του καριέρας: του μπάρμαν. Και ξαφνικά, μια μέρα το καλοκαίρι του 1984, πήρε το αεροπλάνο για το Λος Άντζελες, είτε για να παρακολουθήσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες (αν πιστέψουμε τον υπεύθυνο δημοσίων σχέσεων του ίδιου), είτε για να επισκεφτεί μια φιλενάδα του (αν πιστέψουμε τους New York Times). Όποια κι αν είναι η σωστή εκδοχή, ένα είναι σίγουρο: η απόφασή του να επισκεφτεί τη Δυτική Ακτή δεν είχε να κάνει με την υποκριτική, αλλά με τον έρωτα – τον έρωτα για τον αθλητισμό, έστω. Εντούτοις, όπως αποδείχτηκε, ήταν η καλύτερη απόφαση που πήρε ποτέ για την καριέρα του, και πιθανότατα η καλύτερη απόφαση της ζωής του.

Το όνομα του ηθοποιού είναι Μπρους Γουίλλις...

***

Τα βήματα του μεθυσμένου - Πώς η τυχαιότητα κυβερνά τη ζωή μας. Leonard Mlodinow Μετάφραση: Ανδρέας Μιχαηλίδης.  Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

lecturesbureau + o-klooun

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ