Ανθρώπινα Συναισθήματα

Η ιστορικός Tiffany Watt Smith αποδεικνύει, σε μια άκρως ενδιαφέρουσα ομιλία, πώς τα κρυφά πολιτισμικά στοιχεία κάθε τόπου και κάθε εποχής επιδρούν καταλυτικά στη διαμόρφωση και διαφοροποίηση των συναισθημάτων μας.

Χρησιμοποιεί, μάλιστα, παραδείγματα που θα σας ξαφνιάσουν:

Υπάρχουν μερικά συναισθήματα που είναι τόσο περίεργα που ίσως να μην ξέρετε ούτε καν το όνομά τους.

Φανταστείτε, τώρα, εκεί που κάθεστε να σας πιάσει μια περίεργη επιθυμία που ονομάζεται "ilinx" – όνομα που δόθηκε από έναν επιφανή Γάλλο κοινωνιολόγο – που δεν είναι τίποτε άλλο από ένα παραλήρημα, συνοδευόμενο από μικρές χαοτικές πράξεις. Για παράδειγμα, αν σηκωθείτε αυτήν τη στιγμή και αδειάσετε το περιεχόμενο της τσάντας σας στο πάτωμα, αυτό ονομάζεται "ilinx".

Ίσως, έχετε βιώσει περίεργα συναισθήματα σαν κι αυτό, για τα οποία όμως δεν υπάρχει προφανής μετάφραση. Ίσως, πάλι, έχετε αισθανθεί αυτό που ονομάζουν οι Ολλανδοί "gezelligheid" – το να είσαι, δηλαδή, σε ένα ευχάριστο και ζεστό μέρος με φίλους όταν έξω έχει κρύο και υγρασία. Ίσως, επίσης, να έχετε αισθανθεί "basorexia" - μια ξαφνική ορμή, με άλλα λόγια, να φιλήσετε κάποιον.

Ζούμε σε μια εποχή που η γνώση των συναισθημάτων είναι εξαιρετικά σημαντική, καθότι είναι εμπορεύσιμη. Τα συναισθήματα χρησιμοποιούνται για να εξηγήσουν πολλά πράγματα, τα οποία για παράδειγμα εκμεταλλεύονται οι πολιτικοί μας...

Μάλιστα, μπορούν να είναι επεξεργάσιμα καί από αλγόριθμους! Η συναισθηματική νοημοσύνη - που είναι η ικανότητα να αναγνωρίζετε και να κατονομάζετε τα συναισθήματά τα δικά σας αλλά καί των άλλων ανθρώπων - θεωρείται τόσο σημαντική που διδάσκεται σε σχολεία και επιχειρήσεις, όπως επίσης ενθαρρύνεται καί από Υπηρεσίες Υγείας.

Παρόλα αυτά, μερικές φορές αναρωτιέμαι αν ο τρόπος που σκεφτόμαστε τα συναισθήματά μας είναι φτωχός. Άλλες φορές, πάλι, διαπιστώνω ότι δεν είμαστε ούτε καν σίγουροι για το τι ακριβώς αισθανόμαστε.

Έχετε πιθανώς ακούσει τη θεωρία ότι ολόκληρη η συναισθηματική ζωή μας δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια μικρή ομάδα βασικών συναισθημάτων. Αυτή η σκέψη είναι στην πραγματικότητα 2000 ετών, αλλά στην εποχή μας ορισμένοι εξελικτικοί ψυχολόγοι επικεντρώνονται στα εξής 6 συναισθήματα: Ευτυχία, Θλίψη, Φόβος, Αηδία, Θυμός, Έκπληξη, πιστεύοντας ότι εκφράζονται από ολόκληρο τον κόσμο με ακριβώς τον ίδιο τρόπο και ως εκ τούτου αντιπροσωπεύουν τα δομικά στοιχεία ολόκληρης της συναισθηματικής ζωής μας.

Αν, λοιπόν, εστιάσετε στον «Φόβο», θα δείτε ότι μοιάζει με ένα απλό αντανακλαστικό: προκαλείται, δηλαδή, από μια εξωτερική δυσκολία και είναι εκεί για να μας προστατεύσει από κάτι κακό. Επομένως, αν δείτε μια αρκούδα, ο καρδιακός σας ρυθμός θα επιταχυνθεί, οι κόρες των ματιών σας θα διασταλούν, θα αισθανθείτε φοβισμένοι και θα αρχίσετε να  τρέχετε πολύ-πολύ γρήγορα.

Το πρόβλημα με αυτήν την περιγραφή είναι ότι δεν καταγράφετε εξ ολοκλήρου τί είναι ένα συναίσθημα. Φυσικά και η φυσιολογία είναι εξαιρετικά σημαντική, αλλά δεν είναι ο μόνος λόγος για τον οποίο αισθανόμαστε κάτι σε δεδομένη στιγμή.

Τί θα σκεφτόσασταν αν σας έλεγα ότι τον 12ο αιώνα κάποιοι τροβαδούροι δεν έβλεπαν το χασμουρητό ως απόρροια κόπωσης ή πλήξης, όπως συμβαίνει σήμερα, αλλά το θεωρούσαν σύμβολο βαθύτερης αγάπης; Ή ότι κατά την ίδια περίοδο, γενναίοι άνδρες ιππότες συνήθως λιποθυμούσαν από φόβο; Πώς θα σας φαινόταν αν σας έλεγα ότι μερικοί πρωτοχριστιανοί, που ζούσαν στην έρημο, πίστευαν ότι οι δαίμονες που έβγαιναν κυρίως κατά το μεσημεριανό φαγητό θα μπορούσαν να τους μολύνουν με ένα συναίσθημα που ονόμαζαν "accidie" - ένα είδος λήθαργου που ήταν μερικές φορές τόσο έντονο που θα μπορούσε ακόμη και να τους σκοτώσει; Ή ότι η πλήξη, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, καταγράφηκε αρχικά ως συναίσθημα από τους Βικτωριανούς, ως αποτέλεσμα νέων ιδεών της εποχής περί ελεύθερου χρόνου και αυτο-βελτίωσης;

Τί θα συνέβαινε αν μπαίναμε στον κόπο να σκεφτούμε αυτές τις περίεργες, μη μεταφρασμένες λέξεις, για τα συναισθήματα; Αναρωτιέμαι, επίσης, αν κάποιες κουλτούρες αισθάνθηκαν πιθανόν πιο έντονα ένα συναίσθημα απλώς και μόνο γιατί μπήκαν στον κόπο να το αναφέρουν και να μιλήσουν γι' αυτό, όπως το ρωσικό "toska" - ένα αίσθημα απόλυτης στενοχώριας και μελαγχολίας που λέγεται ότι προήλθε από την απομόνωση στις μεγάλες ρωσικές πεδιάδες.

Οι πιο πρόσφατες εξελίξεις στη γνωστική επιστήμη δείχνουν ότι τα συναισθήματα δεν είναι απλά αντανακλαστικά, αλλά πολύπλοκα και ευμετάβλητα συστήματα που σχετίζονται τόσο με τα βιολογικά χαρακτηριστικά που έχουμε κληρονομήσει όσο και με τους πολιτισμούς, στους οποίους ζούμε σήμερα.

Είναι ‘γνωστικά φαινόμενα’!

Διαμορφώνονται όχι μόνο από το σώμα μας, αλλά και από τις σκέψεις μας, τα νοητικά σχήματα της εποχής μας και φυσικά τη γλώσσα μας. Η νευρο-επιστήμονας Lisa Feldman Barrett έχει ασχοληθεί πολύ με αυτήν τη δυναμική σχέση μεταξύ λέξεων και συναισθημάτων. Υποστηρίζει ότι όταν μαθαίνουμε μια νέα λέξη για ένα συναίσθημα, νέα συναισθήματα πάντα ακολουθούν.

Εγώ ως ιστορικός, εδώ και καιρό, έχω υποψιαστεί ότι καθώς η γλώσσα αλλάζει με την πάροδο του χρόνου, το ίδιο συμβαίνει καί με τα συναισθήματά μας. Όταν κοιτάζουμε το παρελθόν, είναι εύκολο να δούμε ότι τα συναισθήματα έχουν όντως αλλάξει - μερικές φορές πολύ δραματικά - ανταποκρινόμενα σε νέες πολιτισμικές προσδοκίες και νέες θρησκευτικές πεποιθήσεις, σε νέες ιδέες για το φύλο, την εθνικότητα και την ηλικία, ακόμη και σε νέες πολιτικές και οικονομικές ιδεολογίες.

Υπάρχει ‘ιστορική συνέχεια’ στα συναισθήματα και μόλις που αρχίσαμε να το καταλαβαίνουμε. Συνεπώς, συμφωνώ απολύτως ότι μας κάνει καλό να μαθαίνουμε νέες λέξεις για συναισθήματα, αλλά νομίζω ότι πρέπει να προχωρήσουμε λίγο παραπέρα. Νομίζω, λοιπόν, ότι για να γίνουμε συναισθηματικά έξυπνοι, πρέπει να αντιληφθούμε την προέλευση των λέξεων από τη μια, και από την άλλη να κατανοήσουμε πώς οι ιδέες σχετικά με το πώς θα έπρεπε να ζούμε και να συμπεριφερόμαστε έχουν υπογείως επηρεάσει τις λέξεις καθαυτές.

Επιτρέψτε μου να σας πω μια ιστορία. Στα τέλη του 17ου αιώνα, στην ελβετική πανεπιστημιακή πόλη της Βασιλείας, υπήρχε ένας αφοσιωμένος φοιτητής που ζούσε περίπου 60 μίλια μακριά από το σπίτι του. Σταμάτησε να πηγαίνει στα μαθήματά του και οι φίλοι που πήγαν να τον επισκεφθούν. Τον βρήκαν απογοητευμένο, με πυρετό, υψηλούς καρδιακούς παλμούς και παράξενες πληγές στο σώμα του. Γιατροί κατέφθασαν και γνωμάτευσαν ότι ήταν τόσο σοβαρό που η τοπική εκκλησία άρχισε τις προσευχές. Όταν ετοιμάστηκαν να επιστρέψουν αυτόν τον νεαρό άνδρα στο σπίτι του για να πεθάνει με την ησυχία του, συνειδητοποίησαν τι συμβαίνει. Με το που τον σήκωσαν για να τον τοποθετήσουν στο φορείο, η αναπνοή του άρχισε να γίνεται λιγότερο βαριά. Και λίγο πριν φθάσει στην πατρίδα του, είχε σχεδόν ανακτήσει τις αισθήσεις του πλήρως. Τότε, λοιπόν, συνειδητοποίησαν ότι έπασχε από μια πολύ ισχυρή μορφή νοσταλγίας. Ήταν τόσο ισχυρή που λίγο έλειψε να τον σκοτώσει.

Το 1688, ένας νέος γιατρός, ο Johannes Hofer, άκουσε γι’ αυτήν την ασθένεια και τη βάφτισε "νοσταλγία". Η διάγνωση γρήγορα διέρρευσε στους ιατρικούς κύκλους της Ευρώπης. Οι Βρετανοί, συγκεκριμένα, πίστεψαν ότι πιθανότατα είχαν ανοσία, εξαιτίας των ταξιδιών που έκαναν απ’ άκρη σ’ άκρη της αυτοκρατορίας τους. Σύντομα, όμως, υπήρξαν κρούσματα καί στη Βρετανία. Ο τελευταίος που πέθανε από νοσταλγία ήταν ένας Αμερικανός στρατιώτης που πολέμησε κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο στη Γαλλία.

Πώς, όμως, είναι δυνατόν να πεθάνει κάποιος από νοσταλγία εκατό χρόνια πριν;

Σήμερα, όμως, όχι μόνο η λέξη σημαίνει κάτι διαφορετικό - νοσταλγία για τον χαμένο χρόνο παρά νοσταλγία για κάποιο αγαπημένο μέρος - αλλά και η ίδια η νοσταλγία για την πατρίδα θεωρείται λιγότερο σοβαρή. Όσο σοβαρό, δηλαδή, θα μπορούσε  να θεωρηθεί το γεγονός ότι το παιδί σας μένει ξάγρυπνο! Αυτή η αλλαγή φαίνεται να συνέβη στις αρχές του 20ου αιώνα. Γιατί άραγε;

Ήταν η εφεύρεση του τηλεφώνου ή η επέκταση των σιδηροδρόμων; Ήταν, ίσως, η έλευση του νεωτερισμού - με τον εορτασμό της συνεχούς επαγρύπνησης, του τυχοδιωκτισμού σε ξένα μέρη και της προόδου - που έκανε τη νοσταλγία για οτιδήποτε οικείο να φαίνεται μάλλον κάτι ΜΗ φιλόδοξο;

Εσείς κι εγώ κληρονομήσαμε αυτήν την τεράστια μετάλλαξη των Αξιών και είναι ένας λόγος για τον οποίο ίσως να μην αισθανόμαστε σήμερα τόσο έντονα το αίσθημα της νοσταλγίας, όπως στο παρελθόν. Είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι αυτές οι μεγάλες ιστορικές αλλαγές επηρεάζουν τα συναισθήματά μας, εν μέρει επειδή επηρεάζουν τον τρόπο που αισθανόμαστε για το πώς αισθανόμαστε.

Σήμερα, για παράδειγμα, υμνούμε την «Ευτυχία». Η ευτυχία υποτίθεται ότι μας κάνει καλύτερους εργαζόμενους, καλύτερους γονείς και συνεργάτες. Υποτίθεται ότι μας βοηθάει να ζούμε περισσότερο. Τον 16ο αιώνα, αντιθέτως, η «Θλίψη» ήταν αυτή που έκανε όλα τα παραπάνω. Μπορείτε, αν θέλετε, να διαβάσετε βιβλία αυτοβοήθειας, από εκείνη την περίοδο, που προσπαθούν να ενθαρρύνουν τη «Θλίψη» στους αναγνώστες, δίνοντάς τους καταλόγους διαφόρων επιχειρημάτων για να βιώσουν απογοήτευση.

Αυτοί που έγραψαν τα εγχειρίδια αυτοβοήθειας σκέφτηκαν ότι θα μπορούσαμε να καλλιεργήσουμε τη «Θλίψη» ως δεξιότητα, αφού η εξειδίκευση σε αυτό θα μας έκανε πιο ανθεκτικούς σε περίπτωση που κάτι κακό συνέβαινε. Νομίζω ότι βγαίνουν κάποια χρήσιμα συμπεράσματα: Αν νιώσουμε σήμερα λυπημένοι, αυτομάτως θα αισθανθούμε ανήσυχοι, ακόμη και λίγο ντροπιασμένοι. Αν νιώθαμε λυπημένοι τον 16ο αιώνα, τότε ίσως να αισθανόμασταν απόλαυση.

Βεβαίως, τα συναισθήματά μας δεν μεταβάλλονται απλώς στον χρόνο, αλλά αλλάζουν καί από τόπο σε τόπο. Οι Baining στην Παπούα της Νέας Γουϊνέας μιλάνε για το "awumbuk" - ένα αίσθημα λήθαργου που κατεβαίνει όταν ένας φιλοξενούμενος φεύγει.

Εσείς ή εγώ, η αλήθεια είναι, ότι θα αισθανόμασταν ανακούφιση, αλλά στον πολιτισμό Baining οι αναχωρούντες φιλοξενούμενοι θεωρείτε ότι αφήνουν πίσω τους μια βαριά ατμόσφαιρα ώστε να μπορούν οι ίδιοι να ταξιδεύουν πιο εύκολα, και αυτό το βάρος είναι που μολύνει τον αέρα και προκαλεί αυτό το "awumbuk". Αυτό που κάνουν, λοιπόν, οι ντόπιοι είναι να αφήνουν ένα μπολ με νερό για μια νύχτα για να απορροφήσει τον μολυσμένο αέρα, και πολύ νωρίς το επόμενο πρωί να κάνουν μια τελετή, ρίχνοντας το νερό μακριά.

Εδώ έχουμε ένα καλό παράδειγμα πνευματικών πρακτικών και γεωγραφικών ιδιαιτεροτήτων, μέσω των οποίων μας συστήνεται ένα εντελώς ξεχωριστό συναίσθημα, που η εν λόγω φυλή ‘εμφανίζει’ στη ζωή της κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες και μετά το ‘εξαφανίζει’ με ειδικές τελετουργίες.

Ένα από τα αγαπημένα μου συναισθήματα είναι η ιαπωνική λέξη "amae". Το "amae" είναι μια πολύ συνηθισμένη λέξη στην Ιαπωνία, αλλά είναι πραγματικά δύσκολο να μεταφραστεί. Είναι κάτι σαν την ευχαρίστηση που παίρνει κάποιος όταν είναι σε θέση να μεταβιβάσει έστω και προσωρινά την ευθύνη για τη ζωή του σε κάποιον άλλον.

Οι ανθρωπολόγοι ισχυρίζονται ότι ένας λόγος για τον οποίο η λέξη αυτή έχει όνομα στην Ιαπωνία οφείλεται στο παραδοσιακά κολεκτιβιστικό πολιτισμό της χώρας. Αντιθέτως, το συναίσθημα της εξάρτησης είναι πιο στρεσογόνο μεταξύ των ανθρώπων στις Βόρειες χώρες, οι οποίοι έχουν μάθει να εκτιμούν την αυτάρκεια και τον ατομικισμό. Μπορεί η εξήγηση να είναι λίγο απλοϊκή, αλλά είναι σίγουρα εντυπωσιακή.

Τί θα μπορούσαν, άραγε, να μας πούνε οι συναισθηματικές γλώσσες μας, όχι μόνο για αυτό που νιώθουμε αλλά και για αυτό στο οποίο δίνουμε περισσότερη αξία;

Αυτοί που μας λένε να προσέχουμε την υγεία μας μιλάνε για τη σπουδαιότητα να κατονομάζουμε τα συναισθήματά μας. Όλες, όμως, αυτές οι ονομασίες δεν είναι απλές ετικέτες. Μεταφέρονται με τις αξίες του πολιτισμού μας και μεταδίδουν ιδέες για το ποιοι πιστεύουμε ότι είμαστε.

Η εκμάθηση νέων και ασυνήθιστων λέξεων γύρω από ‘συναισθήματα’ θα μας βοηθήσει να συντονιστούμε καλύτερα με τις πιο εσωτερικές πτυχές της ζωής μας. Αλλά το πιο σημαντικό νομίζω είναι το γεγονός ότι αυτές οι λέξεις αξίζουν να μελετηθούν, γιατί μας υπενθυμίζουν πόσο ισχυρή είναι η σχέση ανάμεσα σε αυτό που σκεφτόμαστε και  σε αυτό που καταλήγουμε να αισθανόμαστε.

Η πραγματική συναισθηματική νοημοσύνη απαιτεί να κατανοήσουμε τις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές εκφάνσεις μας, που έχουν διαμορφώσει αυτά που έχουμε καταλήξει να πιστεύουμε γύρω από τα συναισθήματά μας, και να καταλάβουμε πώς η Ευτυχία, το Μίσος, η Αγάπη ή ο Θυμός μπορούν να είναι ήδη σε τροχιά αλλαγής νοήματος.

Αν, επομένως, θέλουμε να καταμετρήσουμε τα συναισθήματά μας και να τα διδάξουμε στα σχολεία μας, για να γίνονται και πιο εύκολα κατανοητά όταν χρησιμοποιούνται από τους πολιτικούς μας, τότε είναι καλή ιδέα να κατανοήσουμε βαθύτερα τις υποθέσεις που κάνουμε όλοι μας για τα κρυφά νοήματά τους και για το κατά πόσο αυτά τα νοήματα ανταποκρίνονται στο παρόν μας, με την ίδια βαρύτητα.

Θα τελειώσω με ένα συναίσθημα που συχνά έχω όταν δουλεύω ως ιστορικός. Είναι η γαλλική λέξη "dépaysement". Είναι ο ελαφρύς αποπροσανατολισμός που αισθάνεται κάποιος όταν βρίσκεται σε ‘αχαρτογράφητα νερά’.

Αυτό που μου αρέσει πιο πολύ ως ιστορικός είναι όταν ξαφνικά ανακαλύπτω νέα στοιχεία για κάποιο ζήτημα, που μου ανατρέπει ό,τι μέχρι πρότινος θεωρούνταν δεδομένο, και με αναγκάζει να το ξανατοποθετήσω στη ζώνη του άγνωστου και εξερευνήσιμου.

Το "dépaysement" είναι σαφώς ενοχλητικό την ώρα που το βιώνεις, αλλά είναι ταυτόχρονα καί συναρπαστικό.

Πηγή: TEDx

macroskopio

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ