Πώς ο εγκέφαλός σας αποφασίζει τι είναι όμορφο

Ο Άντζαν Σάτερτζι χρησιμοποιεί εργαλεία από την εξελικτική ψυχολογία και τη γνωσιακή νευροεπιστήμη για να μελετήσει μια από τις πιο συναρπαστικές έννοιες της φύσης: την ομορφιά. Μάθετε περισσότερα για την επιστήμη που κρύβεται πίσω από το ερώτημα πώς κάποιες συνθέσεις γραμμής, χρώματος και σχημάτος μάς συναρπάζουν, σε μια εκπληκτική βαθιά μελέτη μέσα στον εγκέφαλό σας. 

Είναι 1878. Ο Σερ Φράνσις Γκάλτον δίνει μια εξαίσια ομιλία. Μιλάει στο ανθρωπολογικό Ινστιτούτο της Μεγάλης Βρετανίας και Ιρλανδίας. Γνωστός για την πρωτοποριακή του δουλειά στην ανθρώπινη ευφυία, ο Γκάλτον είναι ένας λαμπρός πολυμαθής. Είναι εξερευνητής, ανθρωπολόγος, κοινωνιολόγος, ψυχολόγος, και στατιστικολόγος. Είναι επίσης ευγενιστής. Σε αυτή την ομιλία, παρουσιάζει μια νέα τεχνική με την οποία μπορεί να συνδυάζει φωτογραφίες και να φτιάχνει σύνθετα πορτραίτα. Αυτή η τεχνική μπορεί να συμβάλλει στο χαρακτηρισμό διαφορετικών τύπων ανθρώπων. Ο Γκάλτον πιστεύει ότι εάν συνδυάσει φωτογραφίες βίαιων εγκληματιών, θα ανακαλύψει το πρόσωπο της εγκληματικότητας. Προς έκπληξή του, όμως, το σύνθετο πορτραίτο που παρήγαγε είναι όμορφο. 

Το ασυνήθιστο αυτό εύρημα του Γκάλτον εγείρει ουσιώδεις ερωτήσεις: Τι είναι η ομορφιά; Γιατί ορισμένοι συνδυασμοί γραμμής, χρώματος και σχήματος μάς ενθουσιάζουν; Για μεγάλη περίοδο της ιστορίας, αυτές οι ερωτήσεις έχουν διερευνηθεί με λογική και εικασίες. Αλλά τις τελευταίες δεκαετίες, επιστήμονες χρησιμοποίησαν στην εξέταση του ερωτήματος της ομορφιάς τις ιδέες της εξελικτικής ψυχολογίας και τα εργαλεία της νευροεπιστήμης. Έχουμε αρχίσει να διακρίνουμε τα «γιατί» και τα «πώς» της ομορφιάς, τουλάχιστον σε σχέση με το ανθρώπινο πρόσωπο και σχήμα. Και σε αυτή τη διαδικασία, συναντάμε κάποιες εκπλήξεις. 

Όταν κοιτάμε την ομορφιά σε κάποιον άλλο, αν και η απόφαση είναι σαφώς υποκειμενική για κάθε άτομο, επηρεάζεται από παράγοντες που συμβάλλουν στην επιβίωση της ομάδας. Πολλά πειράματα έχουν δείξει ότι αρκετές βασικές παράμετροι συμβάλλουν στη διαμόρφωση ενός ελκυστικού προσώπου. Αυτές είναι η μη απόκλιση από το μέσο όρο, η συμμετρία και η επίδραση των ορμονών. Ας εξετάσουμε την καθεμία ξεχωριστά.

Το εύρημα του Γκάλτον, ότι σύνθετα ή κοινά πρόσωπα είναι συνήθως πιο ελκυστικά από κάθε επιμέρους πρόσωπο που συμβάλλει στον μέσο όρο, έχει υποστηριχθεί πολλές φορές. Τα εργαστηριακά ευρήματα συμπίπτουν με το ένστικτο πολλών ανθρώπων. Τα κοινά πρόσωπα εκπροσωπούν τις κεντρικές τάσεις μιας ομάδας. Άνθρωποι με μεικτά χαρακτηριστικά εκπροσωπούν διαφορετικούς πληθυσμούς, και πιθανότατα ενσωματώνουν μεγαλύτερη γενετική διαφοροποίηση και προσαρμοστικότητα στο περιβάλλον. Πολλοί άνθρωποι βρίσκουν ελκυστικά τα άτομα με μεικτά φυλετικά στοιχεία, και λιγότερο ελκυστικούς τους απογόνους ομόφυλων γονέων.

Ο δεύτερος παράγοντας που συμβάλλει στην ομορφιά είναι η συμμετρία. Οι άνθρωποι γενικά βρίσκουν τα συμμετρικά πρόσωπα ελκυστικότερα από τα ασύμμετρα. Εξελικτικές ανωμαλίες συχνά συνδέονται με ασυμμετρίες. Τόσο στα φυτά και τα ζώα, όσο και στους ανθρώπους, οι ασυμμετρίες πολλές φορές προκύπτουν από παρασιτικές μολύνσεις. Προκύπτει επίσης πως η συμμετρία είναι επίσης ένας δείκτης υγείας. Τη δεκαετία του 1930, ένας άνδρας, ο Μαξιμίλιαν Φακτορόβιτς, αναγνώρισε τη σημασία της συμμετρίας στην ομορφιά όταν σχεδίασε το μικρόμετρο της ομορφιάς. Με αυτήν τη συσκευή, μετρούσε μικρά ασυμμετρικά ελαττώματα, τα οποία μετά διόρθωνε με προϊόντα που πουλούσε η εταιρεία του, η οποία ονομαζόταν ευφυώς από το όνομά του Max Factor, που όπως γνωρίζετε, είναι ένα από τα πιο γνωστά εμπορικά ονόματα στο μακιγιάζ.

Ο τρίτος παράγοντας, ο οποίος συμβάλλει στην ελκυστικότητα ενός προσώπου, είναι η επίδραση των ορμονών. Και εδώ, πρέπει να με συγχωρήσετε γιατί θα περιορίσω τα σχόλιά μου σε ετεροφυλοφιλικούς κανόνες. Αλλά είναι τα οιστρογόνα κι η τεστοστερόνη που παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση χαρακτηριστικών που βρίσκουμε ελκυστικά. Τα οιστρογόνα δημιουργούν χαρακτηριστικά που εκφράζουν γονιμότητα. Οι άνδρες βρίσκουν ελκυστικές τις γυναίκες που έχουν στοιχεία νεότητας και γονιμότητας. Ένα πολύ παιδικό πρόσωπο ίσως σημαίνει ότι το κορίτσι δεν είναι ακόμη γόνιμο, οπότε οι άντρες βρίσκουν ελκυστικές τις γυναίκες που έχουν μεγάλα μάτια, σαρκώδη χείλη και στενό πηγούνι, ως δείκτες νεότητας, και έντονα ζυγωματικά, ως δείκτη ωριμότητας.

Η τεστοστερόνη δημιουργεί χαρακτηριστικά, τα οποία θεωρούμε ως τυπικά αρρενωπά. Αυτά περιλαμβάνουν πυκνά φρύδια, λεπτά μάγουλα, και μεγαλύτερα, τετραγωνισμένα σαγόνια. Αλλά υπάρχει μια συναρπαστική ειρωνία. Σε πολλά είδη, αντίθετα, η τεστοστερόνη καταπιέζει το ανοσοποιητικό σύστημα. Άρα, η ιδέα ότι τα γνωρίσματα που προκαλεί η τεστοστερόνη είναι δείκτης υγείας δε βγάζει και ιδιαίτερο νόημα. Εδώ, η λογική αντιφάσκει. Αντί για έναν δείκτη υγείας, οι επιστήμονες εφαρμόζουν μια αρχή μειονεκτήματος.

Το πιο συχνά παρατηρούμενο παράδειγμα μειονεκτήματος είναι η ουρά του παγωνιού. Αυτή η όμορφη -αλλά άβολη- ουρά δε βοηθά ιδιαίτερα το παγώνι να αποφύγει θηρευτές και να προσεγγίσει το θηλυκό παγώνι. Γιατί έπρεπε να αναπτυχθεί μια τέτοια υπερβολική προσθήκη; Ακόμα και ο Κάρολος Δαρβίνος, το 1860 σε μια επιστολή προς τον Άσα Γκρέι, έγραψε ότι η εικόνα μιας ουράς παγωνιού του προκαλούσε σωματική δυσφορία. Δεν μπορούσε να το εξηγήσει με τη θεωρία της φυσικής επιλογής, και μέσα από αυτήν την απογοήτευση, δημιούργησε τη θεωρία της σεξουαλικής επιλογής.

Για αυτόν το λόγο, η επίδειξη της ουράς του παγωνιού γίνεται ως σεξουαλικό δέλεαρ, προκειμένου να αυξήσει τις πιθανότητες να ζευγαρώσει το παγώνι και να κάνει απογόνους. Τώρα, το σύγχρονο επιχείρημα υπέρ αυτής της επίδειξης είναι ότι το αρσενικό παγώνι επιδεικνύει την ευρωστία του στο θηλυκό παγώνι. Μόνο οι αρκετά εύρωστοι οργανισμοί είναι σε θέση να διαθέτουν πόρους για να διατηρήσουν μια τέτοια υπερβολική προσθήκη. Μόνο οι εξαιρετικά υγιείς άρρενες μπορούν να πληρώσουν το τίμημα που επιβάλλει η τεστοστερόνη στο ανοσοποιητικό τους σύστημα. Και αναλογικά, σκεφτείτε το γεγονός ότι μόνο οι πολύ πλούσιοι άνδρες μπορούν να πληρώσουν 10.000 δολάρια για ένα ρολόι ως επίδειξη οικονομικής ευρωστίας.

Πολλοί άνθρωποι ακούν αυτά τα εξελικτικά επιχειρήματα και νομίζουν ότι εννοούν ότι κάπως, ίσως ασυνείδητα, ψάχνουμε ταίρια τα οποία είναι υγιή. Και νομίζω ότι αυτή η ιδέα πιθανότατα δεν είναι σωστή. Έφηβοι και νέοι ενήλικες δε φημίζονται να λαμβάνουν αποφάσεις που εκφράζουν ανησυχίες για την υγεία. Και δεν χρειάζεται να το κάνουν, και επιτρέψτε μου να σας εξηγήσω γιατί.

Σκεφτείτε έναν πληθυσμό, στον οποίο οι άνθρωποι έχουν τρία διαφορετικά ήδη προτιμήσεων: Προς το πράσινο, το πορτοκαλί και το κόκκινο. Από τη δική τους οπτική, αυτές οι προτιμήσεις δεν έχουν καμία σχέση με την υγεία· απλά τους αρέσει ό,τι τους αρέσει. Αλλά ακόμα και εάν είχαμε την περίπτωση αυτές οι προτιμήσεις να σχετίζονται με τη διαφορετική πιθανότητα του να κάνεις απογόνους -ας πούμε σε αναλογία 3:2:1- τότε στην πρώτη γενιά, θα υπήρχαν τρία πράσινα, δύο πορτοκαλί και ένα κόκκινο, και σε κάθε επόμενη γενιά, η αναλογία των πράσινων αυξάνεται, ώστε σε 10 γενιές, το 98% του πληθυσμού να έχει προτίμηση στο πράσινο. Τώρα, ένας επιστήμονας παίρνει δείγμα από αυτόν τον πληθυσμό και ανακαλύπτει ότι η προτίμηση στο πράσινο είναι καθολική. Οπότε, το επιχείρημα από αυτό το συνοπτικό παράδειγμα είναι ότι αν και οι προτιμήσεις για συγκεκριμένα φυσικά χαρακτηριστικά μπορεί να είναι αυθαίρετες για κάθε άτομο, εάν αυτά τα χαρακτηριστικά είναι κληρονομικά, και σχετίζονται με ένα αναπαραγωγικό πλεονέκτημα, με το πέρασμα του χρόνου γίνονται καθολικά για την ομάδα.

Οπότε τι συμβαίνει στο μυαλό, όταν βλέπουμε ένα όμορφο πρόσωπο; Τα ελκυστικά πρόσωπα ενεργοποιούν μέρη του οπτικού μας φλοιού στο πίσω μέρος του εγκεφάλου μας, μια περιοχή που ονομάζεται εγκεφαλική έλικα, η οποία είναι ειδικά ρυθμισμένη να επεξεργάζεται πρόσωπα, και μια παρακείμενη περιοχή που ονομάζεται πλευρικό ινιακό σύμπλεγμα, το οποίο είναι ειδικά διαμορφωμένο να επεξεργάζεται αντικείμενα. Επιπλέον, ελκυστικά πρόσωπα ενεργοποιούν τμήματα του κέντρου ανταμοιβής και ευχαρίστησης στο εμπρός μέρος και στο βάθος του εγκεφάλου, συμπεριλαμβανομένων περιοχών που έχουν περίπλοκα ονόματα, όπως το κοιλιακό ραβδωτό στρώμα, ο κογχομετωπιαίος λοβός και ο μεσοκοιλιακός προμετωπιαίος φλοιός. Ο οπτικός μας εγκέφαλος που είναι ρυθμισμένος να επεξεργάζεται πρόσωπα, αλληλεπιδρά με τα κέντρα ευχαρίστησης ώστε να καθορίζουν την εμπειρία της ομορφιάς.

Παραδόξως, αν και όλοι σχετιζόμαστε με την ομορφιά, χωρίς να το γνωρίζουμε, η ομορφιά σχετίζεται και με εμάς. Ο εγκέφαλός μας αντιδρά σε ελκυστικά πρόσωπα ακόμα και όταν δε σκεφτόμαστε την ομορφιά. Διεξαγάγαμε ένα πείραμα, στο οποίο οι άνθρωποι είδαν μια σειρά προσώπων, και σε μία περίπτωση, έπρεπε να αποφασίσουν εάν ένα ζευγάρι προσώπων ήταν το ίδιο ή άλλο άτομο. Ακόμα και σε αυτήν την περίπτωση, τα ελκυστικά πρόσωπα προκάλεσαν νευρική δραστηριότητα στον οπτικό τους φλοιό, αν και σκέφτονταν μόνο για την ταυτότητα ενός προσώπου και όχι για την ομορφιά τους. Ομοίως μια άλλη ομάδα βρήκε αυτόματες αποκρίσεις στην ομορφιά μέσα στα κέντρα ευχαρίστησης. Σε συνδυασμό, αυτές οι μελέτες δείχνουν ότι το μυαλό μας αυτόματα αντιδρά στην ομορφιά με τη σύνδεση όρασης και ευχαρίστησης. Φαίνεται ότι αυτοί οι ανιχνευτές ομορφιάς αντιδρούν κάθε φορά που βλέπουμε την ομορφιά, ανεξάρτητα από το οτιδήποτε άλλο μπορεί να σκεφτόμαστε.

Επίσης έχουμε ριζωμένο στον εγκέφαλο το στερεότυπο «η ομορφιά είναι καλή». Μέσα στον κογχομετωπιαίο φλοιό, υπάρχει αλληλοεπικαλυπτόμενη νευρική δραστηριότητα ως αντίδραση στην ομορφιά και την καλοσύνη και αυτό συμβαίνει ακόμα και όταν οι άνθρωποι δε σκέφτονται αποκλειστικά την ομορφιά ή την καλοσύνη. Οι εγκέφαλοί μας φαίνεται να συνδέουν την ομορφιά και την καλοσύνη ακούσια. Και αυτή η ακούσια σύνδεση ίσως είναι το βιολογικό ερέθισμα για πολλά από τα κοινωνικά αποτελέσματα της ομορφιάς. Οι ελκυστικοί άνθρωποι απολαμβάνουν κάθε πλεονέκτημα σε αυτήν τη ζωή. Θεωρούνται πιο ευφυείς, πιο έμπιστοι, τους δίνονται μεγαλύτερες αμοιβές και λιγότερες τιμωρίες, ακόμα και όταν τέτοιες κρίσεις δε δικαιολογούνται.

Τέτοιες παρατηρήσεις αποκαλύπτουν την άσχημη πλευρά της ομορφιάς. Στο εργαστήριό μου, πρόσφατα ανακαλύψαμε ότι οι άνθρωποι με μικρές ανωμαλίες και δυσμορφίες στο πρόσωπο θεωρούνται λιγότερο καλοί, λιγότερο ευγενικοί, λιγότερο ευφυείς, λιγότερο ικανοί και λιγότερο εργατικοί. Δυστυχώς, έχουμε επίσης το στερεότυπο «η δυσμορφία είναι κακή». Αυτά τα στερεότυπα τα εκμεταλλεύονται και τα μεγεθύνουν οι εικόνες από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όπου οι δυσμορφίες στο πρόσωπο συχνά χρησιμοποιούνται ως ο γρήγορος τρόπος να απεικονίσουν κάποιον ως αχρείο χαρακτήρα. Χρειαζόμαστε λοιπόν να αντιληφθούμε αυτές τις σιωπηρές προκαταλήψεις εάν θέλουμε να τις ξεπεράσουμε και να στοχεύσουμε σε μια κοινωνία, στην οποία να αντιμετωπίζουμε τους ανθρώπους δίκαια, βασισμένοι στη συμπεριφορά τους και όχι στην τυχαιότητα της εμφάνισής τους.

Θα κλείσω με μια τελευταία σκέψη. Η ομορφιά είναι μια εργασία σε εξέλιξη. Τα επονομαζόμενα καθολικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ομορφιάς είχαν επιλεγεί κατά την διάρκεια των δύο εκατομμυρίων χρόνων του Πλειστόκαινου. Η ζωή ήταν άθλια, βάρβαρη, και όλα αυτά πριν πολλά πολλά χρόνια. Τα κριτήρια επιλογής εκείνης της εποχής για επιτυχή αναπαραγωγή δεν εφαρμόζονται πραγματικά σήμερα.

Για παράδειγμα, ο θάνατος από παράσιτα δεν είναι η βασική αιτία θανάτου των ανθρώπων, τουλάχιστον, όχι στον τεχνολογικά ανεπτυγμένο κόσμο. Από τα αντιβιοτικά έως τη χειρουργική, τον έλεγχο των γεννήσεων και την τεχνητή γονιμοποίηση, τα κριτήρια για την επιτυχή αναπαραγωγή αρχίζουν και χαλαρώνουν. Και κάτω από αυτές τις χαλαρές συνθήκες, οι συνδυασμοί επιλογών και χαρακτηριστικών είναι ελεύθεροι να μεταβληθούν αργά και να ποικίλουν περισσότερο. Όπως επηρεάζουμε βαθιά το περιβάλλον μας, η σύχρονη ιατρική και οι τεχνολογικές καινοτομίες επηρεάζουν ολοκληρωτικά την ουσία του τι σημαίνει να δείχνει κάποιος όμορφος. Η παγκόσμια φύση της ομορφιάς αλλάζει, όπως εμείς αλλάζουμε το σύμπαν.

Anjan Chatterjee - Cognitive neuroscientist, TEDX
Translated by Andreas Kritikos, Reviewed by Maria K.

braining

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ