Τερψιθέα Πειραιά. Το ιστορικό της Πλατείας

Του Στέφανου Μίλεση

Μέχρι τη διαμόρφωση της έκτασης αυτής, ο Πειραιάς διέθετε για περίπατο, σύμφωνα με την λεπτομερή αναφορά του Ίλαρχου Αγγελόπουλου (Φρούραρχου Πειραιώς), την Πλατεία Όθωνος (σημερινή Πλατεία Καραϊσκάκη) και την Πλατεία Θεμιστοκλέους.

Ο Αγγελόπουλος που την συνέταξε το 1852 εν μέσω Γαλλικής Κατοχής του Πειραιά από τον Τινάν, ανέφερε ότι το πιο πευκόφυτο σημείο στον Πειραιά ήταν μια τετράγωνη έκταση πίσω από την Αγία Τριάδα, που σύμφωνα με το σχέδιο πόλεως ήθελε να αναγερθεί εκεί το Δημοτικό Θέατρο (πραγματικά εκεί έγινε αργότερα). Πεύκα υπήρχαν επίσης και σε μια πλατεία την υψηλότερη και μεγαλύτερη της πόλης που φέρει το όνομα του Αδαμαντίου Κοραή (Πλατεία Κοραή), αλλά οι Πειραιώτες δεν την χρησιμοποιούν ακόμα για περίπατο λόγω του ότι δεν είναι ισοπεδωμένη (δηλαδή κάτω είχε χώμα και βράχια). Εντύπωση δημιουργεί στον Ίλαρχο Αγγελόπουλο το γεγονός ότι η Κοραή αν και ονομάστηκε έτσι δεν διαθέτει την προτομή του.

Για το σημείο που αργότερα θα ονομαστεί Τερψιθέα ο Αγγελόπουλος το αναφέρει πρωταρχικά ως έκταση πευκόφυτη, γνωστή ως υδραγωγείο με την ονομασία Πάνθεον.

Η πρώτη αναφορά για το ίδιο σημείο, είχε γίνει αρχικώς από τον Δήμο Πειραιώς όταν κατά την ονοματοθεσία των δρόμων αναφέρονταν ως οδός Δενδροστοιχίας. Εκτεταμένη όμως αναφορά σε Πάνθεον, γίνεται όταν συμπτωματικά και τυχαία ο Δήμαρχος Πειραιώς Ομηρίδης Σκυλίτσης το 1851 φυτεύοντας μεγάλα δένδρα εκεί, ανακάλυψε πολλές δεξαμενές και αρχαία υδραγωγεία. Στην θέση Πάνθεον λοιπόν ο Ομηρίδης μένει έκθαμβος από την τελειότητα κατασκευής τους, σε βάθος τεσσάρων μέτρων. Χαρακτηριστικό είναι ότι για να περιγράψει το μήκος τους, το μετράει με ώρες, λέγοντας ότι είναι δύο ώρες μήκος και φτάνει μέχρι την Μονή Δαφνίου. Τα υπόγεια αυτά υδραγωγεία, σημειώνει ότι συγκοινωνούν με πολλές άλλες υπόγειες δεξαμενές.

Η ανακάλυψη αυτού του υδραγωγείου στην θέση Πάνθεον, έδωσε χαρά σε όλους τους κατοίκους του Πειραιά, γιατί πίστεψαν ότι θα μπορούσε να λυθεί το πρόβλημα της ύδρευσης της πόλεως που μέχρι τότε προμηθεύονταν νερό από δημόσιες κρήνες και πηγάδια.

Η προσπάθεια του Ομηρίδη να καθαρίσει τις δεξαμενές αυτές προσέκρουσε στο οικονομικό, όταν κατά τη γνωμοδότηση των μηχανικών, απαιτούνταν 60.000 δραχμές την εποχή εκείνη. Ο Δήμος μη δυνάμενος να αντέξει τέτοια δαπάνη, έπαυσε τις εργασίες αλλά διατήρησε τον χώρο ανέπαφο από δόμηση καθώς ο Ομηρίδης πίστευε ότι η Κυβέρνηση θα αναλάβει την κάλυψη του κόστους αυτού.

Το Πάνθεον αποτελεί κορυφαίο τόπο περιπάτου για τους Πειραιώτες αφού σύμφωνα με την αναφορά του Αγγελόπουλου βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο της πόλης, στο μέσο ενός ισθμού γης που διαχωρίζει τη Μουνυχία (Ζέα) με το Πειραϊκό λιμάνι.
Αξιολογώτερος δε για τα παρακάτω αίτια:
α) διότι ο περιπατητής έχει από παντού ελεύθερη θέα, η όραση του φτάνει μέχρι την Ακροκόρινθο, την Ύδρα και τα όρη της Αττικής.
β) διότι ο περίπατος αυτός γίνεται κάτω από μικρά δενδροστοιχία, δένδρα που αναπτύχθηκαν κυρίως μετά από μέριμνα της Δημοτικής Αρχής.
γ) διότι κατά την διάρκεια του θέρους έχει πάντα δροσερό αέρα λόγω του περάσματος από την Μουνυχία (Ζέα) προς λιμάνι.
δ) διότι κατά την Κυριακές ή κατά την διάρκεια άλλων εορτών και για όσες φορές βρίσκεται ελλιμενισμένη η ναυαρχίδα των Γάλλων, εξέρχεται η μουσική της και παίζει για αρκετές ώρες κυρίως το καλοκαίρι, αλλά και το χειμώνα όταν ο καιρός το επιτρέπει (όταν ο Αγγελόπουλος έγραφε την αναφορά του, ο Πειραιάς βρίσκονταν υπό την Γαλλική Κατοχή του Τινάν από το 1850).

Αυτά τα πλεονεκτήματα είναι που κάνουν το Πάνθεον κορυφαίο τόπο περιπάτου όχι μόνο από τους Πειραιώτες αλλά και για όσους ξένους ή έλληνες ελλιμενίζονται στον Πειραιά. Μάλιστα δεν είναι λίγοι και οι Αθηναίοι που κατέρχονται με σκοπό το θέρος να αναπνεύσουν καθαρότερο και δροσερότερο αέρα.

Δύο χρόνια μετά την αναφορά του Ίλαρχου Αγγελόπουλου, το 1854, ο Πειραιάς διαθέτει για περίπατο και τον Τινάνειο Κήπο (διαμορφωμένο από τους Γάλλους του Τινάν) ο  οποίος υπήρχε από το 1840 αλλά ήταν αναξιοποίητος .

Αναφορά της ίδιας Πλατείας αλλά με το όνομα Τερψιθέα, γίνεται από τον δημοσιογράφο Θεόδωρο Βελλιανίτη, ο οποίος γεννήθηκε στον Πειραιά το 1863. Ενθυμούμενος τις παιδικές του αναμνήσεις  αναφέρει ότι όταν αποφασίσθηκε η διαμόρφωση του χώρου με δενδροφύτευση και διαμόρφωση κήπων έλαβε το όνομα "ΤΕΡΨΙΘΕΑ" εκ της προνομιακής τοποθεσίας της. Παράξενο πως δεν αναφέρει την Πλατεία με το όνομα Βαρβάκη, αν και στην εποχή του είναι καταχωρημένη επίσημα με αυτό το όνομα (1870). Προφανώς το όνομα "Βαρβάκη" δεν χρησιμοποιήθηκε και έμεινε μόνο ως ονοματοθεσία των σχεδίων πόλεως.

 Ο Βελλιανίτης ενθυμούμενος παλαιότερες εποχές, ανέφερε ότι στην Τερψιθέα κάποιος Σουσάνας, εγκατέστηκε ένα μικρό ξύλινο καφενείο, κατασκεύασε και ένα ξύλινο υπερυψωμένο περίπτερο που παιάνιζε μουσική τις Κυριακές, ενώ τις νύχτες εκεί καίγονταν και τα πρώτα πυροτεχνήματα, από τα ξένα πληρώματα, προκαλώντας εντύπωση στους κατοίκους του Πειραιά. Η περιοχή εκεί φωτίζονταν με καιόμενη ρετσίνα και ήταν αραιοκατοικημένη. Ο Βελλιανίτης αναφέρει επίσης ότι κοντά στην Τερψιθέα από το 1840 υπήρχαν οι εγκαταστάσεις των θαλασσίων λουτρών (στην Πλατεία Δημοτικών Λουτρών κοντά στην σημερινή Πλατεία Κανάρη, στο Πασαλιμάνι), αλλά ο χώρος μπροστά από αυτά ήταν έρημος. Οι παράκτιοι δρόμοι της Φρεατύδος δεν είχαν ανοιχτεί ακόμη, ενώ στην συνοικία πλέον της Τερψιθέας υπήρχαν μόνο η οικία του Βούλγαρη, η μεγάλη οικία του Μέρλιν, δύο σπίτια του Κοκονέζη και η οικία του πατέρα του Παύλου Νιρβάνα. Κατ΄ εντολή της Βασίλισσας Αμαλίας και λίγο πρίν την έξωση του Όθωνα, φυτεύονται τεράστια οζώδη δένδρα, που δημιουργούν μια δασική έκταση, εντός της οποίας υπάρχουν διαμορφωμένοι διάδρομοι από λουλούδια.

Το 1870 στο ρυμοτομικό σχέδιο της πόλεως Πειραιώς, η Πλατεία Τερψιθέας είναι επίσημα καταχωρημένη με το όνομα Πλατεία Βαρβάκη.

Το 1878 κατασκευάζεται και ένα πανέμορφο συντριβάνι  από τον Ιωάννη Λαζαρίμο.

Ο Βελλιανίτης φεύγει από τον Πειραιά και όταν ξαναεπιστρέφει μετά από χρόνια τον βρίσκει αγνώριστο. Το 1883 βρίσκει την Πλατεία Τερψιθέας οριστικά διαμορφωμένη (όπως περίπου απεικονίζεται στην ελαιογραφία της αρχής στην οποία γίνεται καθαρά ορατό και το συντριβάνι του Ιωάννη Λαζαρίμου). 

Το συντριβάνι της Πλατείας Τερψιθέας, κατασκευασμένο το 1878 από τον Ιωάννη Λαζαρίμο

Στην ολοκληρωμένη πλέον πλατεία με τους όμορφους κήπους της, άνθρωποι κάθε τάξεως και ηλικίας την κατακλύζουν κυριολεκτικώς και ειδικά τα βράδυα που λαμβάνει τόνο κοσμικής κινήσεως. 

Η πάνω με την κάτω πλατεία ενώνεται με μαρμάρινα σκαλάκια, ακριβώς όπως συμβαίνει μέχρι και σήμερα στην Πλατεία Συντάγματος. Η μαρμάρινη αυτή κλίμακα βρίσκεται επί της οδού Αιγέως, σημερινή 2ας Μεραρχίας. Από την κορυφή της μαρμάρινης κλίμακας, που ενώνει την Άνω με την κάτω πλατεία, διέρχεται ιππήλατος αρχικά και ατμήλατος αργότερα τροχιόδρομος (Τραμ).

Το 1893 σε εμφύτευση νέων δένδρων ανακαλύπτονται στην δυτική πλευρά (κάτω πλατεία) τα ίδια αρχαία υδραγωγεία που είχαν βρεθεί σαράντα ένα χρόνια νωρίτερα στην ανατολική πλευρά (άνω πλατεία). Αυτή την φορά επειδή αυτά τα υδραγωγεία ήταν άριστα διατηρημένα, πληρώθηκαν δια ύδατος και άρδευαν όλο τον κήπο, επιταγχύνοντας την γρήγορη ανάπτυξή του. 

Μέγα Βαφείον Ατμού Γεωργίου Αναγνωστόπουλου στην Τερψιθέα

Με την διαμόρφωση των ανθοφόρων κήπων της, εμφανίστηκαν αναψυκτήρια. Τα κουρκέτα, οι μπιζέδες και το κρύο νερό έδιναν κι έπαιρναν. Δίπλα σε αυτήν υπήρχε και θέατρο το οποίο επισκέπτονταν τακτικά γνωστοί θίασοι της εποχής.

Την εποχή εκείνη που η Σχολή Ευελπίδων βρίσκονταν στον Πειραιά, οι μαθητές της γυμνάζονταν τις πιο πολλές φορές σε ένα ξέφωτο που υπήρχε ανάμεσα στα δένδρα της. Στην Τερψιθέα γυμνάστηκε ως Έυελπις ο μετέπειτα Βασιλεύς Κωνσταντίνος καθώς και όλοι οι Αξιωματικοί της εποχής εκείνης, που αργότερα θα γίνουν γνωστοί στα πεδιά των μαχών, της νεώτερης Ελληνικής ιστορίας. Εκ του περιστατικού της εκγύμνασης του ίδιου του Βασιλιά στην Πλατεία Τερψιθέας, η κεντρική λεωφόρος Σωκράτους, θα λάβει το όνομά του και θα μετονομασθεί σε "Διαδόχου" αρχικώς και "Βασιλέως Κωνσταντίνου" αργότερα. 

Στην Τερψιθέα γυμνάστηκε και ένας Πειραιώτης Δήμαρχος που είχε διατελέσει Αξιωματικός προτού πολιτευτεί. Ο Δημοσθένης Σκυλίτσης!

Στις 6 Αυγούστου του 1896 σε ανασκαφές κοντά σε οικόπεδο της Τερψιθέας, προκειμένου να χρησιμεύσει ως γυμναστήριο του Πειραϊκού Συνδέσμου ανακαλύπτονται μικρά αγγεία και ένα αγαλματίδιο της Αφροδίτης. Ο τότε έφορος αρχαιοτήτων Ιάκωβος Δραγάτσης μόλις έλαβε γνώση τοποθέτησε φύλακα γιατί πίστευε ότι θα ακολουθούσε ανακάλυψη και άλλων αρχαιοτήτων.

Για την προστασία των κήπων που είχαν αναπτυχθεί, αποφασίσθηκε η περίφραξη του Κήπου με πλέγματα. Έτσι οι κήποι της Τερψιθέας έμειναν περιφραγμένοι για πολλά χρόνια, πράξη συνετή όπως αποδείχθηκε, αφού  διασώθηκαν από την επερχόμενη Μικρασιατική καταστροφή του '22, όταν όλοι οι δημόσιοι χώροι της πόλης, πλατείες και κήποι, καταλήφθησαν από τους πρόσφυγες, άλλοτε για σύντομο χρονικό διάστημα και άλλοτε για πολλά χρόνια όπως συνέβει με την Πλατεία Καραϊσκάκη.

Φωτογραφίες που έχουν ληφθεί από το ίδιο σημείο σε διαφορετικές εποχές. Από τα σκαλάκια της Πλατείας Τερψιθέας με πρόσοψη στον Εμπορικό λιμένα Πειραιά. Εποχή ατμού. Στο βάθος φουγάρα βιομηχανίας και πλοίων. Δεξιά κι αριστερά της οδού Αιγέως (σημερινής 2ας Μεραρχίας) βλέπουμε τους φράχτες που υπάρχουν πέριξ της κάτω Πλατείας που την κρατούν κλειστή με ελεγχόμενη την είσοδο στους κήπους. 

Φωτογραφία από το ίδιο σημείο των Λεωφόρο Αιγέως. Εποχή ιστίων. Δεξιά κι αριστερά της Αιγέως ανοιχτή πρόσβαση προς τους κήπους της κάτω πλατείας οι οποίοι βρίσκονται ακόμα σε νηπιακή κατάσταση

Τα πλέγματα αυτά έφυγαν το 1937, επί Κυβερνήσεως Μεταξά, με μια σύντομη ανακοίνωση με την οποία"η φύλαξις του πάρκου τίθεται εις την ευγενική φροντίδα των επισκεπτών". Η ενέργεια αυτή καταδίκασε μέρος της πλατείας σε αφανισμό, αφού στην περίοδο της κατοχής που ακολούθησε, μέρος της καταστράφηκε για χρησιμοποίηση ξυλείας προς θέρμανση.

Πλατεία Τερψιθέας το 1896

pireorama

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ