Ειδικές φοβίες: Γιατί εμφανίζονται, ο τρόπος που συντηρούνται και πώς αντιμετωπίζονται

Αρθρογράφος: Αριστέα Λιάκου
Ψυχολόγος

Ως ειδική φοβία, ορίζεται ο έκδηλος φόβος ή άγχος για ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση, ο οποίος επιμένει και διαρκεί τουλάχιστον για 6 μήνες. Στους παράγοντες που συχνά πυροδοτούν τις ειδικές φοβίες περιλαμβάνονται έντομα και άλλα ζώα ή στοιχεία του περιβάλλοντος όπως το νερό τα ύψη και οι καταιγίδες.

Άλλα ερεθίσματα που προκαλούν επίμονες φοβικές αντιδράσεις, μπορεί είναι η θέα του αίματος, οι ενέσεις ή οι πληγές, καταστάσεις όπως οι κλειστοί χώροι, τα αεροπλάνα, τα τούνελ και οι γέφυρες ή σωματικές αντιδράσεις όπως ο πνιγμός από φαγητό ή ο εμετός.

Όταν το άτομο που έχει κάποια φοβία έρχεται αντιμέτωπο με το σχετικό φοβικό ερέθισμα ή κατάσταση, εκδηλώνει, σχεδόν πάντα, υψηλά επίπεδα άγχους και φόβου. Για να μην εκτεθεί το άτομο στη δυσφορία που του δημιουργεί η επαφή με το αντικείμενο του φόβου, το αποφεύγει ενεργά ή το υπομένει με έντονο άγχος. Ο φόβος ή το άγχος που βιώνεται είναι σαφώς δυσανάλογα με τον πραγματικό κίνδυνο που μπορεί να θέτει το συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση. Η φοβία γίνεται παθολογική όταν αρχίζει να παρεμβαίνει στη λειτουργικότητα του ατόμου, προκαλώντας του μεγάλη δυσαρέσκεια.  

Ποιες είναι οι αιτίες εμφάνισης των ειδικών φοβιών

Σύμφωνα με το γνωσιακό-συμπεριφοριστικό μοντέλο ψυχοθεραπείας, υπάρχουν διάφορες αιτίες που οδηγούν στην εμφάνιση των ειδικών φοβιών:

Μία πρώτη αιτία είναι ότι οι άνθρωποι είναι «βιολογικά προετοιμασμένοι» να φοβούνται συγκεκριμένα ερεθίσματα. 

Σ’ ένα διαφορετικό, προϊστορικό περιβάλλον ο έντονος φόβος για ορισμένα ερεθίσματα ή καταστάσεις είχε τη χρησιμότητα του να προστατέψει τους προγόνους μας από δυσχερείς ή επικίνδυνες περιστάσεις με σκοπό την επιβίωση και κατ’ επέκταση τη διαιώνιση του ανθρώπινου είδους. Ο λόγος, λοιπόν, που οι φοβίες βιώνονται τόσο έντονα είναι ότι στο παρελθόν λειτουργούσαν ως προσαρμοστικές αντιδράσεις για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια με στόχο την πρόληψη της καταστροφής. Για παράδειγμα, τα έντομα, τα ποντίκια, τα φίδια, τα ύψη, οι άγνωστοι άνθρωποι, οι γέφυρες και το νερό ήταν ενδεχομένως επικίνδυνα για τους πρώτους ανθρώπους. Σε ένα πρωτόγονο και πιο άγριο περιβάλλον ο φόβος για τα παραπάνω ήταν πολύ χρήσιμος για την προστασία του προϊστορικού ανθρώπου από τους κινδύνους της φύσης. Οι άνθρωποι μέσω των φόβων αυτών ήταν καλύτερα προετοιμασμένοι για να αποφύγουν θανατηφόρες μολύνσεις ή δηλητηριώδη τσιμπήματα, να πέσουν από κάποιο γκρεμό, να υποστούν επίθεση από κάποιον άγνωστο ή να πνιγούν. Στο σημερινό όμως τεχνολογικό κόσμο, οι φόβοι αυτοί δεν είναι πλέον τόσο χρήσιμοι όσο ήταν κάποτε.

Συμπερασματικά, οι φοβίες στη σημερινή εποχή εκδηλώνονται ως σωστές αντιδράσεις του οργανισμού σε συγκεκριμένα ερεθίσματα, δεδομένου ότι είναι εγγενείς, με τη διαφορά ότι τώρα ο κίνδυνος από τον οποίο προτίθενται να προστατέψουν το άτομο δεν αντιστοιχεί σε ένταση και απειλή με εκείνον που το ίδιο ερέθισμα θα προξενούσε πριν από χιλιάδες χρόνια.

Μία δεύτερη αιτία εμφάνισης των ειδικών φοβιών σχετίζεται με τη μάθηση. Αναλυτικότερα, ένα άτομο μπορεί να αναπτύξει μια φοβία για ένα ερέθισμα ή κατάσταση, αν συνδέσει μια άσχημη εμπειρία με το αντικείμενο που φοβάται (π.χ. κάποιος δέχεται επίθεση από ένα σκύλο και μετέπειτα αναπτύσσει φοβία για τα σκυλιά γενικότερα). Επίσης, κάποιος ενδέχεται να εκδηλώσει μία φοβία παρατηρώντας τις φοβικές αντιδράσεις άλλων ανθρώπων και μαθαίνοντας από αυτές (π.χ. τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας φοβούνται τα αεροπλάνα και το άτομο μαθαίνει το συγκεκριμένο φόβο από αυτά).

Ένας τρίτος λόγος εμφάνισης των φοβιών σχετίζεται με διάφορα λάθη που κάνει το άτομο στον τρόπο που σκέφτεται.Για παράδειγμα, μια φοβία μπορεί να βασίζεται σε λανθασμένες πληροφορίες που αφορούν στο φοβικό ερέθισμα, στην τάση του ατόμου να προβλέπει τις χειρότερες συνέπειες σε σχέση με την εξέλιξη μιας κατάστασης, στην ελλιπή συλλογή αποδείξεων που να αμφισβητούν την επικινδυνότητα της φοβίας, ή /και στην πεποίθηση του ατόμου ότι δεν ικανό να αντέξει το άγχος του.

Πώς συντηρούνται οι ειδικές φοβίες και πώς αντιμετωπίζονται

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, το άτομο που πάσχει από κάποια φοβία, τείνει να αποφεύγει την επαφή με το ερέθισμα ή την κατάσταση που του προκαλεί φόβο. Η αποφυγή, όμως, αυτή του φοβικού ερεθίσματος ή η απόδραση από κάποια κατάσταση που εκλύει φόβο, μειώνει το άγχος βραχυπρόθεσμα, αλλά το ενδυναμώνει μακροπρόθεσμα και το συντηρεί. Αυτό συμβαίνει γιατί το άτομο νομίζει ότι ξεφεύγει από τον κίνδυνο κάθε φορά που αποφεύγει το ερέθισμα, με αποτέλεσμα να συνεχίζει να πιστεύει αφενός ότι το ερέθισμα είναι όντως επικίνδυνο, και αφετέρου ότι είναι ανίκανος/η να διαχειριστεί αυτό που φοβάται.

Η γνωσιακή-συμπεριφοριστική θεραπεία στοχεύει στο να βοηθήσει το θεραπευόμενο να αντιμετωπίσει τις φοβίες του μέσω της σταδιακής του έκθεσης στα ερεθίσματα που του προκαλούν φόβο. Η έκθεση του ατόμου στο φοβικό ερέθισμα ή κατάσταση γίνεται τμηματικά και ελεγχόμενα, είναι προσαρμοσμένη στις ανάγκες του κάθε θεραπευόμενου, ώστε να μπορεί να ανταποκριθεί, γίνεται με την καθοδήγηση και ενίσχυση του θεραπευτή και αποσκοπεί στη μείωση του άγχους και την αποκαταστροφοποίηση του εκτιμώμενου κινδύνου. Παράλληλα, θεραπευτής και θεραπευόμενος δουλεύουν συνεργατικά αναγνωρίζοντας και παρεμβαίνοντας στις σκέψεις του δεύτερου που συντηρούν τη φοβία και δεν του επιτρέπουν να απαλλαγεί από τους φόβους του.

Τα αποτελέσματα της γνωσιακής-συμπεριφοριστικής θεραπείας, έχει αποδειχθεί ότι είναι ιδιαίτερα ικανοποιητικά σε σχέση με την αντιμετώπιση των φοβιών. Μετά το τέλος της παρέμβασης, οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν ιδιαίτερα μειωμένα ποσοστά φόβου και κατά συνέπεια αποδίδουν λειτουργικότερα στους διάφορους τομείς της ζωής τους που προηγουμένως περιορίζονταν λόγω των φοβιών.

Πηγές:

1. American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and  statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.2. Leahy R. L., Holland S. J. F. & McGinn L. K. (2012). Treatment Plans and Interventions for Depression and Anxiety Disorders (2nded.). New York: Guilford Press.3. Simos, G. & Hofmann, S. G. (2013). CBT For Anxiety Disorders: A Practitioner. New Jersey: Wiley-Blackwell.

 e-psychology

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ