Β) ΣΚΟΡΠΙΑ ΦΥΛΛΑ: Το μονοπάτι των φιλοσόφων #1

Από τον Αναστάσιο Ν. Πανά (*)

Ξοδεύουμε τη ζωή μας αλόγιστα, δίχως κάποιον ουσιαστικό σκοπό, ρίχνοντας νερό σ’ ένα τρύπιο βαρέλι. Και ο χρόνος κυλά και φεύγει…

John William Waterhouse: Οι Δαναΐδες (1906). Aberdeen Art Gallery.

Οι πίθοι των Δαναΐδων

Πολλοί πιστεύουν ότι δεν χρειάζεται να κοπιάσει κανείς αναζητώντας τη σοφία, αφού η ίδια η ζωή είναι ένα απέραντο σχολείο. Πραγματικά, η ζωή είναι ένα απέραντο σχολείο, με αιώνια στάσιμους μαθητές. Οι τύποι αυτοί υποδιαιρούνται σε δυο κατηγορίες: σ’ εκείνους που σπαταλούν όλη τους τη ζωή προσπαθώντας να γνωρίσουν όσο το δυνατόν πιο πολλούς ανθρώπους και να αποκτήσουν όσο μπορούν πιο πολλές εμπειρίες, και σ’ εκείνους που γυρνούν από δάσκαλο σε δάσκαλο σαν άδεια δοχεία που ζητούν ένα πλαίσιο στήριξης. Όπως το θέτει ο Καβάφης στο ποίημα “Από την σχολήν του περιωνύμου φιλοσόφου”**:

Έμεινε μαθητής του Αμμωνίου Σακκά δυο χρόνια
αλλά βαρέθηκε και την φιλοσοφία και τον Σακκά…
Την περιέργειάν του είλκυσε
κομμάτ’ η Εκκλησία· να βαπτισθεί
και να περάσει Χριστιανός. Μα γρήγορα
τη γνώμη του άλλαξε…
Τουλάχιστον για δέκα χρόνια ακόμη
η καλλονή του θα διαρκούσεν. Έπειτα
ίσως εκ νέου στον Σακκά να πήγαινε.
Κι αν εν τω μεταξύ απέθνησκεν ο γέρος,
πήγαινε σ’ άλλου φιλοσόφου ή σοφιστού…
Ή τέλος, δυνατόν και στα πολιτικά
να επέστρεφεν… ενθυμούμενος
τες οικογενειακές του παραδόσεις,
το χρέος προς την πατρίδα, κι άλλα ηχηρά παρόμοια.

Αλλά ο σοφός το μόνο που έχει να στηριχθεί είναι ο εαυτός του. Το πρώτο βήμα στην κατάκτηση της σοφίας είναι η απόκτηση εκείνης της εσωτερικής ωριμότητας, που εξοβελίζει από μέσα μας κάθε παιδιάστικη ιδιοτροπία.

Το παιδί μέσα μας

Οι ψυχολόγοι μπορεί να μην ανακάλυψαν την ψυχή μέσα στον άνθρωπο, βρήκαν όμως κάτι εξίσου σπουδαίο: το παιδί μέσα μας! Μήπως, όμως αυτό είναι η πηγή όλων των προβλημάτων μας; Μήπως δηλαδή πάσχουμε από άκρατο παιδισμό; Είναι αλήθεια ότι ακόμη και σε μεγάλη ηλικία πολλοί από εμάς μωρουδίζουνε. Σαν παιδιά στεκόμαστε μ’ ανοιχτό στόμα μπροστά στα μεγάλα κοσμολογικά μυστήρια και στα θαύματα της φύσης. Τσεβδίζουμε ευχαριστίες όταν μας προσφέρουν κάποιο δώρο.

Σαλιαρίζουμε σαν είμαστε ερωτευμένοι. Μαϊμουδίζουμε φραστικά κλισέ. Δεν θέλουμε να μας πληγώνουν και το παιδί μέσα μας προσβάλλεται όταν δεν του κάνουν τα χατίρια. Αλλά ενώ έχουμε μεγάλη ιδέα για τον εαυτό μας, όταν μας συμβεί κάτι επαχθές, τα χάνουμε και τρομοκρατημένοι –όπως είναι φυσικό σε παιδιά– ζητάμε βοήθεια, συγχώρεση, έλεος τραυλίζοντας. Κλαίμε για να μας αγαπούν. Υποφέρουμε όταν δεν το κάνουν. Μουτρώνουμε όταν δεν ικανοποιούν τις ανάγκες μας. Και στα γηρατειά γινόμαστε το αλογάκι των εγγονών μας. Καθαρός παλιμπαιδισμός!

Θα ’λεγε κανείς πως ολόκληρη η ζωή του ανθρώπου περικλείεται μέσα σε τρεις μόνο φράσεις: γεννιόμαστε κλαίγοντας, ζούμε μπουσουλώντας και τελικά πεθαίνουμε αβοήθητοι στο διάδρομο ενός νοσοκομείου ψελλίζοντας ασυναρτησίες.

Σε όλα μιμούμαστε τα παιδιά, εκτός από ένα: την αθωότητά τους.

Μα, θα πει κάποιος, c’est la vie!

Μήπως εδώ θα έπρεπε να κάνουμε μια διάκριση ανάμεσα στη ζωή και στο πώς τη ζούμε; Σε έναν αρχαιοελληνικό διάλογο, που είναι γνωστός ως Ο Πίναξ του Κέβητος και στον οποίο γίνεται λόγος για τις αρετές, διαβάζουμε: «Η ζωή δεν είναι κακό, αλλά η κακή ζωή». Ίσως θα έπρεπε να προσθέσουμε και «η ανόητη ζωή». Εκτός πια κι αν κάποιος πιστεύει ότι επειδή ανήκουμε στο γένος του Homo sapiens sapiens αυτό ισοδυναμεί με κατάκτηση της σοφίας!

Η ανθρώπινη φυσιολογία

Για τους Στωικούς υπήρχαν δυο είδη όντων: οι σοφοί και οι φαύλοι. Προσέξτε τη διατύπωση: όχι κοινοί ή απλοί άνθρωποι, αλλά «φαύλοι». Οι σοφοί είναι αυτάρκεις, με αντικειμενική γνώση (το ισοδύναμο της αλήθειας), ελεύθεροι από έξωθεν επιρροές, ελεύθεροι από τις αδυναμίες που μας υποβιβάζουν. Οι φαύλοι, από την άλλη μεριά, ονομάζονται έτσι επειδή είναι δούλοι των παθών και των επιθυμιών τους. Έχουν αγελαίο ένστικτο και η σκέψη τους είναι καθαρός υποκειμενισμός∙ τους ενδιαφέρουν μόνο οι ικανοποιήσεις, καθώς και τα μέσα που τους παρέχουν αυτή τη δυνατότητα. Και αποκαλούν τη φαυλότητα «αξιοπρέπεια». Η γνώση τους είναι ψευδής, ένα συμπίλημα αποτελούμενο από τις ιδέες και τα πιστεύω άλλων ανθρώπων. Σε ποιον από τους δυο τύπους θα τοποθετούσατε τον εαυτό σας;

Ένας άλλος όρος για τον καθαρό υποκειμενισμό είναι η λέξη Εγώ. Εκτός από παιδισμό υποφέρουμε και από τη φοβερή νόσο της εγωμανίας. Σαν θεριά ανήμερα πολεμάμε ο ένας τον άλλο, όταν νιώθουμε ότι θίγεται το Εγώ μας, το μικροσκοπικό και ασήμαντο Εγώ. Δεν περνάει καθόλου από το μυαλό μας η σκέψη να βελτιωθούμε σαν ανθρώπινα όντα – και όχι μόνο σαν κοινωνικά· να απαλλαγούμε από τα κατώτερα στοιχεία του εαυτού μας, από τις αδυναμίες που μας υποβιβάζουν.

Αντίθετα, αυτό που τελικά υπερισχύει στις δύσκολες συνθήκες είναι ο παλαιός ερπετικός εγκέφαλος που διέπει τις επιθετικο-αμυντικές συγκινήσεις και σχετίζεται, μέσω της συμπαθητικής διαίρεσης του αυτόνομου νευρικού συστήματος, με την αυτοσυντήρηση και τη διαιώνιση του είδους. Πρόκειται για την κλασική τριάδα “πείνα-θυμός-φόβος”.

Σε κανονικές συνθήκες αφήνουμε να κυριαρχεί ο νεοεγκέφαλος – το πολιτισμένο κομμάτι του εαυτού μας, το κοινωνικό επίστρωμα, «η μπατιστένια απ’ τα σαλόνια» όπως το αποκαλεί ο Μαγιακόφσκι. Σε καταστάσεις όμως προσβολής του Εγώ αναλαμβάνει την εξουσία το μεσολόβιο σύστημα. Πρόκειται για τους δύο αρχαίους εγκεφάλους που κληρονόμησε ο άνθρωπος κατά το πέρασμά του μέσα από το ζωικό βασίλειο. Ο ένας έχει στοιχεία ερπετού· ο άλλος πρωτόγονου θηλαστικού. Ο κροκόδειλος μέσα μας είναι πάντα έτοιμος να χύσει κάποιο κροκοδείλιο δάκρυ, και το άλογο μέσα μας είναι πάντοτε έτοιμο να χρεμετίσει ή να τσινήσει.

Ωστόσο, έχει διαπιστωθεί πως μόλις ενθαρρυνθούν τα ζωικά αυτά στοιχεία να ανοίξουν τις καρδιές τους και να πούνε με λόγια το πρόβλημά τους, αδυνατούν να το πράξουν. Το άλογο μέσα μας μπορεί να χλιμιντρίσει, αλλά αδυνατεί να αρθρώσει λέξεις. Από την άλλη μεριά, ο ερπετικός εγκέφαλος όχι μόνο είναι ανίκανος να εκφραστεί, αλλά αισθάνεται άβολα μπροστά σε οποιαδήποτε καινοτόμο κατάσταση. Μπροστά στο άγνωστο φοβάται. Γεμάτος από παλιές μνήμες, πάσχει από μια νευρωτική προσκόλληση σε κάποιο προγονικό υπερ-Εγώ.

Βλέπουμε λοιπόν ότι το Εγώ είναι αφενός το πιο ανώριμο τμήμα του εαυτού μας και αφετέρου ότι έχει ζωική προέλευση και καταγωγή.

Σε άρθρο του με τίτλο “Το άγγιγμα του πνευματικού”, ο Ανδρέας Τσάκαλης γράφει: «Είναι αλήθεια ότι έχουμε δυαδική φύση. Μέσα μας συναντάται το θεϊκό και το ζωώδες. Είμαστε σαν τους δίδυμους ήρωες, τον Κάστορα και τον Πολυδεύκη· ο ένας παγιδεύτηκε στη γη· ο άλλος περιπλανιέται στους κόσμους των θεών.

»Ο εσωτερικός εαυτός μας είναι μαγικός, φωτεινός, αιώνιος. Αν και είναι πολύ λεπτοφυής και αδιόρατος, μπορεί και διατηρεί το σώμα και το νου στη ζωή για 80 ή και 100 χρόνια. Συνιστά ένα συνεκτικό ενεργειακό πεδίο μέσα μας, το οποίο περιβάλλεται από πλήθος στρωμάτων – ένα κρεμμύδι που καλύπτεται από αλλεπάλληλες φλούδες: άγχος, ανησυχία, επιθυμίες, οδύνη, υποχρεώσεις, οφειλές, φιλοδοξίες, συνήθειες, αγάπες κτλ.

»Συχνά ξεγελιόμαστε και νομίζουμε ότι είμαστε αυτά τα περιβλήματα και έτσι παγιδευόμαστε σε ένα κοινωνικο-ψυχολογικό κατεστημένο. Η απαλλαγή από αυτή τη “σιδηρά πανοπλία” είναι το έργο που ακολουθεί μετά την αυτογνωσία».

Αθηνά Τριτογένεια

Υπάρχει ένα νόστιμο περιστατικό με τον Σωκράτη. Κάποια φορά, όπως συζητούσαν, ο Αθηναίος φιλόσοφος “κόλλησε” στον τοίχο έναν συνομιλητή του. Εκείνος, επειδή δεν είχε άλλα επιχειρήματα, σηκώθηκε εκνευρίστηκε και κλώτσησε τον Σωκράτη. Οι παριστάμενοι έμειναν άναυδοι. Περίμεναν από τον φιλόσοφο να αντιδράσει. Εκείνος έμεινε απαθής. Όταν τον ρώτησαν γιατί δεν κάνει κάτι, απάντησε: «Δηλαδή αν με κλωτσούσε ένας γάιδαρος θα έπρεπε να του ανταποδώσω το χτύπημα;»

Αλήθεια, πόσοι άνθρωποι διαθέτουν σήμερα μια τέτοια ανεξαρτησία πνεύματος; Στην ουσία ο άνθρωπος βρίσκεται παγιδευμένος σε μια κόλαση που δημιούργησε ο ίδιος και τη συντηρεί με τις σκέψεις και τις πράξεις του. Και καθώς η εξέλιξη τις δυο τελευταίες χιλιετίες μοιάζει να έχει σκαλώσει κάπου και να αρνείται να προχωρήσει χωρίς μηχανική υποστήριξη, δεν βλέπουμε πουθενά κάποια οδό διαφυγής. Έχουμε κολλήσει σε ένα οδυνηρά τραγικό σημείο. Σκεφτόμαστε σαν ήρωες, αλλά συμπεριφερόμαστε σαν ζώα. Όπως όμως το έθεσε κάποτε κάποιος δάσκαλος, δεν μπορεί κανείς να υπηρετεί ταυτόχρονα δύο κυρίους. Είναι στο χέρι μας να δώσουμε τέλος σ’ αυτή την αέναη ταλάντωση του εκκρεμούς.

Το μονοπάτι του φιλοσόφου. Με αυτό το εξόχως σημαντικό θέμα θα καταπιαστεί αυτή τη σύντομη σειρά άρθρων που εγκαινιάζουμε σήμερα. Θα δείξουμε ότι η μεταμορφωτική διαδικασία από τον άνθρωπο-ζώο στον σοφό περνάει μέσα από τον επαναπροσδιορισμό των αξιών και την καλλιέργεια της αρετής. Ότι ο φιλόσοφος δεν είναι επεξεργαστής διανοημάτων ή θαμώνας φιλολογικών σαλονιών, αλλά το μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στον άνθρωπο και στον ήρωα. Και με τον όρο “ήρωας” δεν εννοούμε τον γενναίο πολεμιστή, αλλά εκείνον που είχε το θάρρος να μεταμορφώσει την ανθρώπινη φύση του. Διαφορετικά πώς ελπίζει κανείς να λύσει το μυστήριο της ζωής και να εισέλθει στον μαγικό κόσμο;

Από την ενασχόληση με τη σοφία, όπως λέει ο Δημόκριτος, προκύπτουν τρία αποτελέσματα:

α) Να σκεφτόμαστε ορθά
β) Να μιλούμε ορθά, και
γ) Να πράττουμε αυτά που πρέπει.

Έτσι ετυμολογούσε το όνομα Τριτογένεια που έδιναν οι αρχαίοι στην θεά Αθηνά, σύμβολο της σοφίας. Πίστευε ότι οι τρεις αυτές καταστάσεις (το ευ λογίζεσθαι, το ευ λέγειν και το πράττειν α δει) περικλείουν μέσα τους όλη την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης.

Αυτή η τριάδα αποτελεί το λεγόμενο “μονοπάτι του φιλοσόφου’’. Θα δείξουμε ότι το μονοπάτι αυτό βγάζει σε ένα απέραντο πεδίο ελευθερίας από το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να διαλέξει κατά βούληση τη μετάβασή του –ολόκληρος με τα τσαρούχια του– στον μαγικό κόσμο – ή σε άλλους.

Οι κόσμοι αυτοί είναι το ίδιο αληθινοί όπως αληθινό αισθανόμαστε το δικό μας χωροχρονικό συνεχές. Στο τέλος αυτής της πορείας θα κάνουμε την ενδελεχή περιγραφή τους. Στη διάρκειά της θα έχουμε, όπως είπαμε, οδηγούς εκείνα τα πνεύματα που λαμπρύνουν με την παρουσία τους το χώρο της προσωκρατικής φιλοσοφίας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι στοχαστές αυτοί ήταν, εκτός των άλλων και περίφημοι κοσμολόγοι. Για όσους δεν κατάλαβαν, θα επιχειρήσουμε να κλέψουμε τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων, πατώντας σε ώμους γιγάντων!

Σημειώσεις

* Ο Αναστάσιος Πανάς σπούδασε Καλές Τέχνες στην ΑΣΚΤ και Leadership στο Haas School of Business. Στο CERN πήρε συνεντεύξεις από τους καθηγητές Αλβάρο ντε Ρούχουλα, Γκουίντο Αλταρέλι και Δημήτρη Νανόπουλο. Η σειρά άρθρων “Σκόρπια Φύλλα – Το μονοπάτι των φιλοσόφων” δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο μηνιαίο περιοδικό “Ανεξήγητο” του οποίου υπήρξε εκδότης-διευθυντής έως το 1998.

** Πρόκειται για τον Αμμώνιο Σακκά, στη σχολή του οποίου πήγε ο ήρωας του καβαφικού ποιήματος. Ο Αμμώνιος Σακκάς ήταν περίφημος νεοπλατωνικός φιλόσοφος και δίδαξε στην Αλεξάνδρεια τον 3ο αιώνα μ.Χ. Μαθητές του υπήρξαν ο Πλωτίνος και ο Ωριγένης.

youmagazine

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ