Στην έρημη πολιτεία των «Λιπασμάτων» και στο «Γυαλάδικο»

του Στέφανου Μίλεση

Το όνομα του Νικόλαου Κανελλόπουλου είναι εκείνο που συνδέθηκε άρρηκτα με τα γνωστά«Λιπάσματα» της Δραπετσώνας όπως για συντομία ο κόσμος αποκαλούσε, την Ελληνική Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων, που ήταν δικό του δημιούργημα.

Αντικρίζοντας σήμερα το απόλυτο κενό της περιοχής που καλείται «Λιπάσματα» είναι πολύ δύσκολο να γίνει κατανοητό το μέγεθος της πολιτείας που μόλις λίγα χρόνια πριν δέσποζε στο σημείο αλλά και τον σκληρό εργασιακό βίο, τις δύσκολες συνθήκες που κυριαρχούσαν για πολλά χρόνια στην αχανή αυτή πλέον έκταση, που απλωνόταν ανάμεσα στον όρμο Φωρών και την προβλήτα του Βασιλέως Γεωργίου (Κράκαρη).

Εκατόν εννέα συνολικές οικοδομές μικρές ή μεγάλες απλώνονταν σε μια έκταση μεταξύ του όρμου Φωρών (ο σημερινός όρμος καλείται δυστυχώς και όρμος Σφαγείων) και της Προβλήτας του Βασιλέως Γεωργίου (Κράκαρη).

Τα «Λιπάσματα» ήταν κάτι περισσότερο από ένα εργοστάσιο χημικών. Ήταν πολιτεία ολάκερη με τους δικούς της νόμους, τους δρόμους, τα σπίτια και τους ανθρώπους της. Αποτελούσε ένα όραμα του ιδρυτή της του Νικόλαου Κανελλόπουλου που το είχε συλλάβει για πρώτη φορά στη Ζυρίχη της Ελβετίας όταν φοιτούσε στο εκεί πολυτεχνείο για να γίνει χημικός.  

Ο Κανελλόπουλος γεννήθηκε στο Ζευγολατιό το 1862 και στη διπλανή πόλη του Αιγίου περάτωσε τις εγκύκλιες σπουδές του. Το 1882 εισήλθε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών όπου φοίτησε για δύο έτη και αναχώρησε για  να συνεχίσει τις σπουδές του στη Ζυρίχη της Ελβετίας. Εκεί όμως αντί της ιατρικής επέλεξε τη σπουδή της Χημείας στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης.

Ο Νικόλαος Κανελλόπουλος θα υπάρξει συμφοιτητής στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης με τον Λεόντιο Οικονομίδη, τον Αλέξανδρο Ζαχαρίου, και τον Λύσανδρο Χαρίλαο. Οι φοιτητές αυτοί του ελβετικού πολυτεχνείου θα σχηματίσουν μια ομάδα που θα γίνει γνωστή ως ο περίφημος «Κύκλος της Ζυρίχης» (για συντομία στο εξής θα δηλώνεται ως Κ.Ζ.) που θα αποτελέσει τον βασικό πυρήνα της ελληνικής βιομηχανίας, ενώ αμέσως μετά ο ίδιος κύκλος θα πρωτοστατήσει και στη σύσταση του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων.  

Για να δούμε το πώς θα συμβεί αυτό θα επιστρέψουμε για λίγο στον Κανελλόπουλο ο οποίος μετά τη Ζυρίχη μετέβη στη Μασσαλία για να εργαστεί σε εργοστάσιο χημικών προϊόντων και να λάβει την απαραίτητη για κάθε ξεκίνημα εμπειρία.

Το 1892 αγόρασε μαζί με τον Λύσανδρο Χαρίλαο (Κ.Ζ.) ένα χημικό εργοστάσιο που ήδη λειτουργούσε στην Ελευσίνα. Σε αυτές τις εγκαταστάσεις ίδρυσε Εταιρεία Σαπωνοποιίας και Ελαιουργίας με την ονομασία «Χαρίλαος και Κανελλόπουλος».

Το 1902 μαζί με τον Αλέξανδρο Ζαχαρίου (Κ.Ζ.) ιδρύει Εταιρεία που εξελίχθηκε αργότερα στη γνωστή εταιρεία Τσιμέντων «ΤΙΤΑΝ» επίσης στην Ελευσίνα. Το τσιμεντάδικο «ΤΙΤΑΝ» αποτέλεσε το μεγάλο σχολείο στον Κανελλόπουλο για να προχωρήσει στην πραγμάτωση του ονείρου του, της δημιουργίας δηλαδή εργοστασίου χημικών αφού για τον λόγο αυτό είχε σπουδάσει ο ίδιος και χημικός. 

Το εργοστάσιο Τσιμέντων "ΤΙΤΑΝ" στην Ελευσίνα (έτος ίδρυσης 1902)

Το τσιμεντάδικο της "ΤΙΤΑΝ" της Ελευσίνας θα αποτελέσει ουσιαστικά το πρότυπο για την κατασκευή του εργοστασίου των "Λιπασμάτων". Κατασκευασμένο επίσης δίπλα στη θάλασσα, διαθέτει δική του προβλήτα για την άμεση φόρτωση των πλοίων και την εκμετάλλευση των θαλασσίων οδών.

Η 25η Απριλίου του 1909 ημέρα Σάββατο, αποτελεί τη γενέθλια ημερομηνία των «Λιπασμάτων». Στην οδό Σταδίου μέσα στα γραφεία της Τράπεζας Αθηνών υπογράφηκε το καταστατικό ίδρυσης, με σπουδαία ονόματα της εποχής (πολλά και από τον πειραϊκό χώρο) να συνυπογράφουν τη γέννηση της μεγαλύτερης χημικής βιομηχανίας στα Βαλκάνια. Πίσω από το καταστατικό φυσικά κρύβεται όλος ο γνωστός πλέον «κύκλος της Ζυρίχης» αλλά και πολλοί άλλοι βιομήχανοι και επιχειρηματίες που αποτελούν την αρμάδα που θα υποστήριζε το μεγαλύτερο έργο όλων, που ήταν η δημιουργία των «Λιπασμάτων». 

Η θεμελίωση ολοκληρώνεται ταχέως με τη βοήθεια της εταιρείας «Τέκτων» του Αλέξανδρου Ζαχαρίου (Κ.Ζ.), ο οποίος αναλαμβάνει την κατασκευή πολλών μερών του εργοστασίου. Ο Ζαχαρίου θα χρησιμοποιήσει στα Λιπάσματα για την δόμηση των κτηρίων  την πρωτοποριακή στην εποχή χρήση του μπετόν αρμέ.

Ο Αλέξανδρος Ζαχαρίου στενός συνεργάτης του Νικόλαου Κανελλόπουλου
ήταν επίσης ένας από τα μέλη της ομάδας του "Κύκλου της Ζυρίχης".

Ο Κανελλόπουλος εφάρμοσε στα «Λιπάσματα» το ίδιο σχέδιο που είχε εφαρμόσει για τα τσιμέντα «ΤΙΤΑΝ». Έφτιαξε ένα κολοσσιαίο χημικό εργοστάσιο ακριβώς στον Προλιμένα του Πειραιά δίπλα στη θάλασσα (στον αριστερό βραχίονα για τους εισερχόμενους στο λιμάνι), που διέθετε δικό του όρμο και δική του προβλήτα ώστε να διευκολύνονται οι αποστολές των προϊόντων του εργοστασίου σε όλα τα μέρη της Ελλάδας αλλά κύρια στην Τουρκία και στην Αίγυπτο.

Σκοπός της εταιρείας σύμφωνα με το καταστατικό της δεν είναι μόνο η παραγωγή και εμπορία οξέων και λιπασμάτων αλλά αφήνει στην ευχέρεια του διοικητικού συμβουλίου και την επέκταση σε άλλες βιομηχανικές δραστηριότητες. Αυτό ακριβώς το παράθυρο στο καταστατικό ίδρυσης, γέννησε και το εργοστάσιο Υαλουργίας (το γνωστό ως «Γυαλάδικο») που λειτουργούσε εντός του εργοστασίου των «Λιπασμάτων», αλλά και μια ανάγκη που έπρεπε να καλυφθεί και που προέκυψε με την έναρξη της λειτουργίας του!

Συγκεκριμένα η εταιρεία με την έναρξη εργασιών διαπίστωσε ότι είχε την άμεση ανάγκη τεραστίων φιαλών για την μεταφορά του θειικού οξέως στο εξωτερικό. Η διαρκής αγορά φιαλών από το εξωτερικό και η εισαγωγή τους στην Ελλάδα κρίθηκε ως ασύμφορη και πολυδάπανη. Έτσι αποφασίστηκε οι φιάλες να κατασκευάζονται μέσα στο ίδιο το εργοστάσιο «Λιπασμάτων». Η παραγωγή ξεκίνησε αρχικά με ένα μικρό εργαστήριο και γρήγορα κατέληξε το μικρό αυτό συνεργείο να μεταβληθεί σε ένα μεγάλο εργοστάσιο υαλουργίας. 

Πάνω το "Γυαλάδικο" των Λιπασμάτων εξωτερικά.
Κάτω στο εσωτερικό του

Οι πρώτες πράσινες φιάλες που παρήχθησαν εκεί γρήγορα μεταβλήθηκαν σε ποτήρια, ανθοδοχεία, υαλοπίνακες και έργα κατασκευασμένα από γυαλί. Και επειδή τότε στον Πειραιά ειδικοί τεχνίτες (Μάστορες) του γυαλιού δεν υπήρχαν, κι αν υπήρχαν ήταν λιγοστοί, η εταιρεία αναγκάστηκε να εκπαιδεύσει εργάτες ειδικά για το υαλουργείο. Αυτοί εργάζονταν πραγματικά κάτω από αντίξοες συνθήκες (υψηλές θερμοκρασίες) περισσότερο ανθυγιεινές και από τους εργάτες των χημικών προϊόντων. Για το λόγο αυτό μέσα στα «Λιπάσματα» κατασκευάστηκε μία ολόκληρη συνοικία για τη διανομή τους που έμεινε γνωστή ως «Οικήματα».

Εκεί έμεναν αποκλειστικά οι εργάτες των γυαλάδικων. Καθώς το Γυαλάδικο λειτουργούσε νυχθημερόν, η μια βάρδια έπρεπε να αντικαθίσταται αμέσως από την επόμενη. Δεν υπήρχε η πολυτέλεια της παραμικρής καθυστέρησης ούτε κάποια θέση εξειδικευμένου μάστορα μπορούσε να μείνει κενή. Για αυτό και η εταιρεία είχε φροντίσει να διαμένουν μόνιμα στα «Οικήματα». Όλη άλλωστε στη Δραπετσώνα είχαν την εικόνα του φουγάρου του εργοστασίου να βγάζει καπνό διαρκώς χωρίς διακοπή.

Οι κατοικίες των εργατών που αποτελούσαν τότε τη συνοικία γνωστή ως "Οικήματα"

Η μια και μοναδική εργατική κατοικία που έχει απομείνει σήμερα

Ο Παύλος Τσαρόπουλος στο βιβλίο του «Πειραϊκές εικόνες, μνήμες και νοσταλγίες» (Αθήνα, 1982) μας περιγράφει βήμα-βήμα τη διαδικασία παρασκευής του γυαλιού. Μας πληροφορεί ότι επί οκτώ ώρες οι γυαλάδες έκαναν τις ίδιες κινήσεις. Ο πρώτος βοηθός έπαιρνε με το τσιμπούκι του λίγο γυαλί, το έκανε μια μικρή φούσκα. Μετά το έδινε σε έναν δεύτερο βοηθό ο οποίο το φούσκωνε με το δικό του τσιμπούκι ακόμα περισσότερο και αμέσως το έδινε στον μάστορα ο οποίος το δούλευε στη βούτα που είχε μπροστά του και μετά το έβαζε στο καλούπι.

Η πολιτεία που εκ του μηδενός συστάθηκε στην ακτή της Δραπετσώνας και που έφερε την ονομασία «Λιπάσματα» έφτασε να διαθέτει προπολεμικά δρόμους με ονομασίες ανάμεσα στις εγκαταστάσεις, ιατρείο, σταθμό οχημάτων, σταθμούς πυρόσβεσης, τεχνικούς πρόσδεσης πλοίων και φορτοεκφόρτωσης, συνεργεία επισκευών, λέμβους θαλάσσης που απασχολούσαν καπετάνιους, μηχανικούς και ναύτες αλλά και τυπογραφείο στο οποίο εκδιδόταν εφημερίδα πανελλήνιας κυκλοφορίας δέκα χιλιάδων φύλλων που έφερε τον τίτλο «Αγροτικός Ταχυδρόμος». Απευθυνόταν φυσικά στους Αγρότες στους οποίους έδινε οδηγίες για την αποτελεσματική χρήση των λιπασμάτων στις καλλιέργειες. 

Τα «Λιπάσματα» έφτασαν να διαθέτουν δική τους οδοποιία που εξυπηρετούσε τα διάφορα οικήματα των εγκαταστάσεων.

Ο υδατόπυργος την εποχή που κατασκευαζόταν από την εταιρεία του Ζαχαρίου "Τέκτων".

Τυπικό σαλόνι κατοικίας συνοικισμού "Οικήματα" των Λιπασμάτων

Εργατικές κατοικίες στα Λιπάσματα κτισμένες πάνω στα βράχια της Ακτής. Δυστυχώς τίποτε δεν διασώθηκε σήμερα από τις εγκαταστάσεις αυτές. 

Στο ιατρείο των Λιπασμάτων

Γενική άποψη Υαλουργείου Λιπασμάτων

Μια θήκη σαπουνιού από τα λουτρά των εργατών της υαλουργίας φαίνεται να έχει γλυτώσει από τη βεβήλωση και την αρπαγή που έχει υποστεί ο χώρος τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή της φωτογράφισης 

Το 1917 στα «Λιπάσματα» θα προστεθεί και μια μονάδα για παρασκευή γεωργικών φαρμάκων. 

Το 1920 τα «Λιπάσματα» επεκτείνονται και στον τομέα της μεταλλουργίας. Για να καλυφθεί η ανάγκη προμήθεια πρώτων υλών τα «Λιπάσματα» γρήγορα αποκτούν την κατοχή των μεταλλείων πυριτίου της Κασσάνδρας, λιγνιτωρυχεία στον Ωρωπό, στην Κύμη, στην Κορώνη και αλλού.

  

Το 1936 ο «πληθυσμός» της εργατικής αυτής πολιτείας είχε φτάσει να αριθμεί τα 4.000 εργαζόμενους χωρίς στον αριθμό αυτό να υπολογισθούν οι οικογένειες των διαμενόντων στον «Οικισμό»!

Κάθε πρωί όλοι αυτοί ξεκινούσαν ξημερώματα ακόμα από όλες τις συνοικίες του Πειραιά, ενώ όταν έφταναν την ώρα ανάληψης τεράστιες ουρές σχηματίζονταν οι οποίες έπρεπε να μπουν γρήγορα μέσα χωρίς καθυστέρηση για να ξεκινήσει η εργασία. Αν αργούσε κάποιος να προσέλθει στην εργασία του έστω κι ένα λεπτό τότε του αφαιρούσαν από το μεροκάματο μια ολόκληρη ώρα, την οποία ώρα σημειωτέον ότι τη δούλευαν! 

Έτσι οι εργάτες για να είναι σίγουροι ότι δεν χάσουν ωρομίσθιο έφευγαν από τα σπίτια τους πριν ακόμα ξημερώσει για να χτυπήσουν έγκαιρα την κάρτα τους. Οι εργαζόμενοι την προπολεμική εποχή στα «Λιπάσματα» ξεχώριζαν θέλοντας και μη για την τήρηση του ωραρίου ενώ σπάνια δήλωναν ασθένεια παρά τις σκληρές συνθήκες που επικρατούσαν.  

Η τοποθεσία «Λιπάσματα» γρήγορα γίνεται τοπωνύμιο οριοθετώντας μια περίκλειστη περιοχή μέσα στη Δραπετσώνα, αυτή του εργοστασίου, ενώ δεν είναι λίγες και οι φορές εκείνες που προπολεμικά αντικαθιστούσε και την ίδια την ονομασία της περιοχής, αφού τα Λιπάσματα γίνονται συνώνυμα της Δραπετσώνας. Λεωφορειακές γραμμές αναχωρούν από τον Πειραιά με κατεύθυνση τη Δραπετσώνα αναγράφοντας στην ενδεικτική πινακίδα τους «Λιπάσματα».

Όμως στα Λιπάσματα η ζωή και η εργασία δεν είναι αποτελούν εύκολη υπόθεση που γίνεται ακόμα πιο δύσκολη για τους εργάτες στο Γυαλάδικο. Πρώτο αποτρεπτικό στοιχείο για όσους ήθελαν να εργαστούν εκεί ήταν η αφόρητη ζέστη που κυριαρχούσε. Μέσα από τεράστιες μπούκες φούρνων στους οποίους έπρεπε να ψηθεί το γυαλί πετάγονταν φλόγες, ενώ η ζέστη δημιουργούσε μια ομίχλη κάτω από τα υπόστεγα κάτι σαν ένα θολό τοπίο, όπως γίνεται ο αέρας στην έρημο από την πολύ ζέστη. Γυμνοί άνδρες από τη μέση και πάνω χειμώνα ή καλοκαίρι –πάντα το ίδιο μισόγυμνοι- φτυάριζαν ακατάπαυστα ταΐζοντας με καύσιμη ύλη τα καζάνια. Αργότερα η ζέστη θα γίνει ακόμα πιο έντονη όταν η φλόγα στους φούρνους αυτούς θα παράγεται από πετρέλαιο. Άλλοι φρόντιζαν να τους τροφοδοτούν με τη πρώτη ύλη του γυαλιού που ήταν πυριτικό οξύ σόδα και μάρμαρο. Αυτοί λέγονταν τροφοδότες.    

Ελάχιστα απομεινάρια μηχανών στέκουν παρατημένα να σκουριάζουν εντός του Υαλουργείου (Γυαλάδικου), χωρίς κανείς να νοιάζεται για την αξιοποίησή τους όσο ακόμα υπάρχουν...

Τα ίδια μηχανήματα την εποχή που ακόμα λειτουργούσαν

Την ίδια στιγμή κάποιοι άλλοι προσπαθώντας να δώσουν σχήμα στο γυαλί φυσούσαν σε κάτι μακριούς κούφιους σωλήνες που στην άκρη τους βρισκόταν το ακατέργαστο γυαλί που διαρκώς έπρεπε να πυρακτώνεται για να μπορέσει ο μάστορας να του δώσει το επιθυμητό σχήμα. Αυτοί που έκαναν αυτή την εργασία λέγονταν τσιμπουκάδες.

Οι εργάτες του υαλουργείου, οι γυαλάδες εργάζονταν κάτω από τόσο αντίξοες συνθήκες που οι περισσότεροι θα πεθαίνουν νέοι χτυπημένοι από τη φυματίωση. Εργάζονται για ώρες με τον ιδρώτα να τους λούζει από την κορυφή ως τα νύχια ενώ από τη μια πλευρά τους χτυπάει η υψηλή θερμοκρασία που εξέρχεται από τους κλίβανους ενώ από την άλλη τους χτυπάνε δυνατά κύματα αέρα από τεράστιες φυσούνες που υπάρχουν για να ανανεώνουν τον αέρα στους χώρους των κλιβάνων. 

Ο Τσαρόπουλος μας λέει ότι η χειρότερη εργασία ήταν το άδειασμα του γυαλιού από τον κλίβανο. Όταν συνέβαινε αυτό όλοι οι εργάτες έφεραν ειδικές στολές και γυαλιά στα μάτια. Όση ώρα χυνόταν η μάζα που έβγαινε σαν υγρό ποτάμι όμοια με τη λάβα, από τον κλίβανο δεν έπρεπε ούτε να πλησιάσει κάποιος κοντά διότι κινδύνευε να καεί ζωντανός, ενώ τα δυστυχήματα ήταν συχνά όπως και η απώλεια της ζωής.

  

Εκτός από τους θερμαστές, τους τροφοδότες και τους τσιμπουκάδες υπήρχαν και οι «κουβαλάους» εκείνοι δηλαδή που έτρεχαν γρήγορα για να πάνε τα γυάλινα είδη στη γαλαρία ή στους φούρνους. Υπήρχε τέλος και μια τάξη «ανώτερη» θα λέγαμε στο γυαλάδικο. Αυτή αποτελούταν από τους ξένους μαστόρους. Περίτεχνα γυάλινα είδη όπως ανθοστήλες, πιατέλες κ.α.  φτιάχνονταν από τους ξένους γυαλάδες που συνήθως ήταν Γερμανοί, Τσέχοι και Ιταλοί και που είχαν περισσότερα προνόμια από τους Έλληνες.

Η υαλουργία των λιπασμάτων γρήγορα αποκτούσε και συναφείς κλάδους όπως εργαστήριο πλεκτικής στο οποίο οι εργάτες παρασκεύαζαν τα περιβλήματα των φιαλών. Η μια ανάγκη έφερνε διαρκώς την άλλη. Η Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων, παρήγαγε ταυτόχρονα προϊόντα Λιπασμάτων (υπερφωσφορικά και σύνθετα), θειικού, υδροχλωρικού και νιτρικού οξέως, θειικό χαλκό, θειικό σίδηρο, αντιπερονοσπορίνη και όξινο τρυγικό κάλλιο.  Η τεράστια έκταση πάνω στην οποία απλώθηκαν οι εγκαταστάσεις καταδεικνύει και τις επεκτατικές διαθέσεις σε πολλούς άλλους τομείς αλλά και την φιλοδοξία του ιδρυτή της.

Ο όρμος Φωρών με τις παλιές εγκαταστάσεις του

Ο Νικόλαος Κανελλόπουλος άλλωστε δεν στάθηκε στον κολοσσό των Λιπασμάτων, αλλά από τον ίδιο χρόνο που τα ίδρυσε (το 1909 δηλαδή) μαζί με άλλους ίδρυσε την αγγειοπλαστική εταιρεία με την επωνυμία «Κεραμεικός» στο Νέο Φάληρο την οποία όμως γρήγορα εγκατέλειψε καθώς επιθυμούσε να αφοσιωθεί πλήρως στην υλοποίηση των σχεδίων του για την ανάπτυξη των Λιπασμάτων. Ωστόσο και η «Ανώνυμος Εταιρεία Κεραμεικός» που επίσης δημιούργησε με τον Αλέξανδρο Ζαχαρίου λειτουργούσε επιτυχώς επί πολλά χρόνια μέχρι το 1985 έτος που διέκοψε τη λειτουργία της.

Δυστυχώς και στην περίπτωση αυτή τα κτήρια της εταιρείας «Κεραμεικός» κατεδαφίστηκαν και το μόνο που έμεινε σήμερα για να μας θυμίζει την παρουσία της είναι η πύλη του εργοστασίου που είναι επενδυμένη με πλακίδια που το ίδιο εργοστάσιο παρήγαγε. Σήμερα σε πολλά σπίτια πιάτα και σερβίτσια φέρουν στο πίσω μέρος τους την ένδειξη «Κεραμεικός» με τον ταύρο ως σήμα κατατεθέν. 

Το 1919 περιέρχεται στην κατοχή του η Κλωστοϋφαντουργική επιχείρηση «ΒΕΡΜΙΟΝ» με έδρα την Βέροια. Στην προσπάθειά του να την αναπτύξει εκμεταλλεύεται την υδατοκίνηση του Τριποτάμου πραγματοποιώντας τον ηλεκτροφωτισμό της Βέροιας και των Γιαννιτσών.

Ο Νικόλαος Κανελλόπουλος εκτός από την έντονη επιχειρηματική του δράση αναμίχθηκε και με την πολιτική ζωή της χώρας γενόμενος υπουργός Εθνικής Οικονομίας κατά την περίοδο της βασιλικής παλινόρθωσης (Κυβέρνηση Κωνσταντίνο Δεμερτζή -1935), θέση από την οποία αναγκάστηκε όμως γρήγορα να εγκαταλείψει λόγω σοβαρής ασθενείας. Έπασχε από κύρωση του ήπατος νοσηλευόμενος επί διμήνου σε νοσοκομείο της Βιέννης στο οποίο άφησε και την τελευταία του πνοή στις 26 Αυγούστου του 1936.

Ο Νικόλαος Κανελλόπουλος θεωρείται ο θεμελιωτής της ελληνικής βιομηχανίας στην Ελλάδα. Ωστόσο από όλες τις επιχειρήσεις το όνομά του συνδέθηκε με το εργοστάσιο «Λιπασμάτων» της Δραπετσώνας.  Η συνεχιζόμενη ανοδική πορεία του εργοστασίου των «Λιπασμάτων» σταματά θα λέγαμε με το θάνατό του. 

Τα «Λιπάσματα» κατά διάρκεια του πολέμου βομβαρδίζονται. Η λήξη του πολέμου διαγράφει ένα νέο ορίζοντα. Το 1946-47 περιέρχονται στην ιδιοκτησία του Μποδοσάκη – Αθανασιάδη. Τα «Λιπάσματα» επαναλειτουργούν καθώς αποτελούν μέρος της βοήθειας του σχεδίου Μάρσαλ. Με αυτή την οικονομική ενίσχυση ανανεώνονται και συμπληρώνουν τον κατεστραμμένο από τον πόλεμο εξοπλισμό τους. 

Τη δεκαετία του 1980 ότι χαλάει εντός των «Λιπασμάτων» παραμένει έτσι. Το Γυαλάδικο κλείνει οριστικά ενώ το 1992 η εταιρία μπαίνει σε διαδικασία εκκαθάρισης. 

Μετά από πολλές περιπέτειες στα τελευταία χρόνια της ζωής του με χίλια δύο εμπόδια κατάφερε να λειτουργήσουν έως το 1999 χρονιά που σταμάτησε οριστικά τη λειτουργία του. Η θύρα του εργοστασίου με τις αλλοτινές ουρές των εργαζομένων που ανέμεναν να χτυπήσουν την κάρτα εργασίας τους έκλεισε οριστικά. 

Στη Δραπετσώνα δεν ακούγεται πλέον ο ήχος της σειρήνας του εργοστασίου που σηματοδοτούσε τις αλλαγές της βάρδιας. Η διοίκηση της Εθνικής Τράπεζας που στο μεταξύ είχε αναλάβει τη τύχη των «Λιπασμάτων» αποφάσισε την κατεδάφιση. Λίγα μόνο κτήρια διασώθηκαν που από το 2003 κρίθηκαν διατηρητέα από το Υπουργείο Πολιτισμού. Ανάμεσά τους το Ινστιτούτο Κανελλόπουλου και ένας ταινιόδρομος που μετέφερε τα λιπάσματα από τα εργοστάσια στο μόλο Κράκαρη.

Ο ταινιόδρομος που μετέφερε τα λιπάσματα από τα εργοστάσια στο μόλο Κράκαρη στέκει σήμερα ένα από τα ελάχιστα απομεινάρια μιας εποχής.

Το μόνο που επικρατεί σήμερα στην περιοχή είναι η εικόνα της εγκατάλειψης και της ερήμωσης. Η παλαιά κραταιά δύναμη της βιομηχανίας των Λιπασμάτων, της μεγαλύτερης βιομηχανίας σε έκταση κάποτε στα Βαλκάνια κατεδαφίστηκε άνευ λόγου, αφήνοντας κενά 245 στρέμματα παραθαλάσσιας γης πάνω στα οποία κάποτε, δέσποζαν εκατόν εννέα (!) οικοδομήματα βιομηχανικής παραγωγής. Κι όχι μόνο τα οικοδομήματα αυτά κατεδαφίστηκαν αλλά καταστράφηκε ολοσχερώς και ο βιομηχανικός τους εξοπλισμός. Τα «Λιπάσματα» χάθηκαν και μαζί ο συνοικισμός των Οικημάτων και το τρομερό Γυαλάδικο. Όμως το ίδιο σκηνικό επικρατεί και στις περισσότερες όμοιες συνοικίες που κάποτε αποτελούσαν κυψέλες εργασίας. Δεν είναι μόνο τα «Λιπάσματα», αλλά και το «Σαπουνάδικο», τα «Σφαγεία», το «Τσιμεντάδικο», το «Ασβεστάδικο»… 

Μπροστά το φερόμενο ως ταφικό μνημείο του Θεμιστοκλή. Πίσω τα ελάχιστα απομεινάρια της αλλοτινής κραταιάς βιομηχανίας των Λιπασμάτων

Τώρα οι εισερχόμενοι με πλοίο ταξιδιώτες, δεν βλέπουν στα αριστερά τους τα εργοστάσια που κάποτε δέσποζαν στα Λιπάσματα, με τους πύργους, τους γερανούς, τις τσιμινιέρες και τα εναέρια βαγονέτα, παρά μόνο μια κενή έκταση. Ο καπνός από το φουγάρο των Λιπασμάτων (το σύμβολο του εργοστασίου) πέρασε πια στην ιστορία.

Παράρτημα Εικόνων:

Οι θάλαμοι θειικού οξέως στα Λιπάσματα

  

Σχεδιάγραμμα που αναφέρεται στην αποθήκη της προηγούμενης φωτογραφίας

Δελτίο αποθήκης Υαλοπινάκων (Γυαλάδικου)

Αποθήκη παραγγελιών. Τα προϊόντα αναμένουν τη φόρτωση σε πλοία μέσω της ταινίας μεταφοράς της προβλήτας Βασ. Γεωργίου (Κράκαρη).

Το χημείο των εγκαταστάσεων

Το παλιό Γυαλάδικο με τη νέα πτέρυγα στα δεξιά του

Από πλευράς θαλάσσης κυριαρχεί η νέα πτέρυγα του Γυαλάδικου που προστέθηκε μεταγενέστερα.

Εκθετήριο γυάλινων προϊόντων υαλουργείου ή ό,τι απέμεινε από αυτό...

Ο Δήμος Κερατσινίου - Δραπετσώνας έχει τοποθετήσει στο χώρο σχετική ένδειξη για τον Θεμιστοκλή δίπλα ακριβώς στο φερόμενο ως ταφικό του μνημείο (για άλλους Φρυκτωρίες) στην οποία αναγράφεται 480 π.Χ. Ναυμαχία, 1827 μ.Χ. Ταμπούρια, 1944 μ.Χ. Ηλεκτρική

Το φερόμενο ταφικό μνημείο του Θεμιστοκλή αγναντεύει το πέλαγος

pireorama

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ