Ελλέβορος, το αρχαίο βοτάνι που γιάτρευε τη μανία και την τρέλα. Η θεραπεία των Προιτίδων και του Ηρακλή

Το ενδεχόμενο να δολοφονήθηκε ο Μέγας Αλέξανδρος και η δηλητηρίαση να είναι η αιτία που άφησε την τελευταία του πνοή το 323 π.Χ., στη Βαβυλώνα, δεν αποτελούν σενάριο που ακούγεται πρώτη φορά. Στις ιστορικές μαρτυρίες διαβάζουμε: «Ο βασιλιάς πέθανε αργά, επώδυνα και βασανιστικά από γλυκόπιοτο κρασί στο οποίο είχαν στάξει δηλητήριο.» 

Παραθέτοντας τα στοιχεία της μελέτης του, ο Λίο Σκεπ και οι συνεργάτες του από το Εθνικό Κέντρο Δηλητηρίων του Πανεπιστημίου Οτάγκο της Νέας Ζηλανδίας και το Πανεπιστήμιο του Μπίρμιγχαμ της Βρετανίας ισχυρίζονται ότι ο μέγας στρατηλάτης είναι πιθανόν να δηλητηριάστηκε από το γνωστό στην αρχαιότητα φυτό ελλέβορος. Κι αυτό το στηρίζουν στο γεγονός ότι ο Αλέξανδρος, σύμφωνα με το “βασιλικό ημερολόγιο” το οποίο διατηρούσε η αυλή του, εμφάνισε σταδιακά αυξανόμενο πυρετό και πέθανε έπειτα από δώδεκα ημέρες αφού προηγουμένως του ήταν αδύνατον να περπατήσει και να μιλήσει. Το δηλητηριώδες φυτό ελλέβορος το χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Έλληνες ως βότανο κατά του εμετού.

 Σε μεγαλύτερη ποσότητα μπορούσε να επιφέρει βραδύ θάνατο. Τα συμπτώματα που θα είχε ο ασθενής θα ήταν γαστρικοί πόνοι, ναυτία, εμετός, βραδυκαρδία, υπόταση και σοβαρή μυϊκή αδυναμία. Αν ανατρέξει κανείς στις περιγραφές του ιστορικού Διόδωρου, όλα αυτά τα συμπτώματα τα είχε ο νεαρός Αλέξανδρος
Οι περισσότεροι δεν γνωρίζουμε τον ελλέβορο. Οι ελλέβοροι είναι φυτά ποώδη με ρίζωμα πολυετές, που ζουν στα ορεινά. Ανήκουν στην ίδια οικογένεια με τις ανεμώνες και τις νεραγκούλες

Ξεχωρίζουν από τα εξής χαρακτηριστικά: Στη βάση τους φυτρώνουν ένα ή περισσότερα μεγάλα φύλλα με μακρύ μίσχο. Τα φύλλα αυτά χωρίζονται σε πολλά επιμήκη φυλλάρια, με παλαμοειδή διάταξη. Ο βλαστός βγάζει πολύ μικρά φυλλαράκια ή βράκτια.

Από τα ένδεκα είδη ελλέβορου που υπάρχουν σε όλη την Ευρώπη, στην Ελλάδα φυτρώνει κυρίως ο ελλέβορος ο κυκλόφυλλος (Helleborus cyclophyllus).Τον βρίσκουμε στα ξέφωτα των ορεινών δασών, τα άνθη του έχουν χρώμα ανοιχτό κιτρινοπράσινο και εμφανίζονται νωρίς την άνοιξη, μετά το λιώσιμο των χιονιών.

Είναι κοινά γνωστός ως σκάρφι, κάρπη, καρπί κ.ά. Οι ελλέβοροι είναι φυτά δηλητηριώδη. Ωστόσο, όπως όλα τα δηλητήρια, χρησιμοποιούνταν από τους πρακτικούς γιατρούς και για φαρμακευτικούς σκοπούς. Παλιά χρησιμοποιούνταν για τη θεραπεία διαφόρων ασθενειών των ζώων όμως όσον αναφορά τις ανθρώπινες ασθένειες, δεν είναι ξεκάθαρο πού ακριβώς ωφελούσε το φυτό αυτό.
Οι πηγές μας πληροφορούν ότι αρχαίοι ρήτορες έτρωγαν μικρές ποσότητες του φυτού για την τόνωση της μνήμης τους κατά την διάρκεια της ομιλίας τους. 

Επίσης η λαϊκή μας παράδοση αποδίδει στο σκάρφι πολλές περίεργες και μαγικές ιδιότητες. Το βέβαιο πάντως είναι ότι, ακόμη και μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, από ελλέβορο παρασκευάζονταν φάρμακα για τη θεραπεία της μανίας, της μελαγχολίας, της υποχονδρίας, ακόμη και της επιληψίας. Τον χρησιμοποιούσαν επίσης κατά της υδρωπικίας και σε χρόνια δερματικά νοσήματα. Η χρήση του γινόταν με μορφή σκόνης ή βάμματος. Σε μεγάλη δόση ο ελλέβορος προκαλεί εμετό, διάρροια, πόνους στα πεπτικά όργανα, παράλυση και τελικά τον θάνατο.

Στα αρχαία χρόνια η φήμη της Αντίκυρας- περιοχή της Βοιωτίας- ήταν διαδεδομένη σε όλο τον γνωστό κόσμο γιατί εκεί φύτρωνε το θεραπευτικό βοτάνι του ελλέβορου. Πιστεύεται -αλλά δεν είναι καθόλου βέβαιο- πως ο ελλέβορος της Αντίκυρας ήταν ο ελλέβορος ο κυκλόφυλλος. Με το φυτό αυτό, σύμφωνα με τον μύθο, ο Μελάμπους, ο γιατρός των θεών, θεράπευσε τις κόρες του βασιλιά του Άργους Προίτου (Προιτίδες), που είχαν πάθει παράκρουση και νόμιζαν πως ήταν αγελάδες (μοσχίδες), και στη συνέχεια πήρε για σύντροφό του μια από αυτές. Με το ίδιο φυτό θεραπεύτηκε στην Αντίκυρα και ο Ηρακλής από τη μανία, από την οποία καταλήφθηκε και σκότωσε την οικογένειά του. 

Τον συσχετισμό του ελλέβορου με την Αντίκυρα κάνει πρώτος σε κείμενο ο Θεόφραστος λέγοντας ότι η καλύτερη ποικιλία λευκού ελλέβορου φυτρώνει στην Οίτη, αλλά ο καλύτερος μαύρος ελλέβορος προέρχεται από την Αντίκυρα και τον Ελικώνα. Αναλυτικά στον ελλέβορο αναφέρονται τόσο ο Πλίνιος όσο και ο Διοσκορίδης, γιατρός και βοτανολόγος της εποχής του Νέρωνα. Ήταν ήδη γνωστό από τότε και επιβεβαιώνεται σήμερα ότι ο λευκός έχει εμετικές και ο μαύρος καθαρτικές ιδιότητες.

Πάντως στην Αντίκυρα παρασκευαζόταν ένα φάρμακο πολύ αποτελεσματικό βασισμένο στο μαύρο ελλέβορο και σε ένα σησαμοειδές. Το φάρμακο αυτό ήταν η μεγάλη αποκλειστικότητα των γιατρών της Αντίκυρας, σε σημείο μάλιστα να ονομάζεται το παρασκεύασμα «ελλέβορος αντικυρικός». Επίσης η πολύ προσεκτική διαδικασία χορήγησης, που ακολουθούταν στην Αντίκυρα, ονόμαζόταν «ελλεβορισμός». Πολλοί ακόμα γιατροί της Ρωμαϊκής περιόδου αναφέρθηκαν στον ελλέβορο, όπως ο Γαληνός και ο Ορειβάσιος.

Εκτός από τις καθαρά ιατρικές αναφορές υπάρχουν και πολλές ανεκδοτολογικές. Ο Αριστοφάνης, ο Λυσίας, ο Μέναδρος, αλλά και ο Πλούταρχος αναφέρονται σε εταίρες που είχαν το όνομα «Αντίκυρα» εννοώντας ότι ξετρέλαιναν τους άντρες! Αν κάποιος έλεγε ανοησίες η συνηθισμένη αντίδραση ήταν «Πίθ’ελλέβορον» ή «Αντικύρας σοι δει», δηλαδή «Πιές ελλέβορο να συνέλθεις» και «Σου χρειάζεται Αντίκυρα», κάτι αντίστοιχο με τη νεότερη έκφραση «είσαι για το Δαφνί».

Μελάμποδας και Προτίδες:

Οι Προιτίδες ήταν κόρες του Προίτου και της Σθενέβοιας, του βασιλικού ζεύγους της Τίρυνθας. Ήταν τρεις, η Ιφινόη, η Λυσίππη και η Ιφιάνασσα. Αυτές όταν έφτασαν σε ηλικία γάμου, προκάλεσαν την οργή της Ήρας, γιατί ισχυρίζονταν ότι ήταν ωραιότερες από τη θεά, είτε γιατί παινεύτηκαν ότι το παλάτι του πατέρα τους ήταν πλουσιότερο από τον ναό της Ήρας. Κάποιοι λένε πως έκλεψαν χρυσάφι από το φόρεμα της θεάς για προσωπική τους χρήση. Η Ήρα τις τιμώρησε παίρνοντάς τους τα λογικά, μεταμορφώθηκαν σε δαμάλες και έτρεχαν στα βουνά δέσμιες της τρέλας τους. Η μανία τους έκανε μερικούς να σκεφτούν ότι η τιμωρία προήλθε από τον Διόνυσο, γιατί τον προσέβαλαν με το να αρνούνται τη λατρεία του, οπότε ο μύθος τους θυμίζει το μύθο των γυναικών της Θήβας που, επίσης, αρνούνταν τον Διόνυσο. Πάντως, η μεταμόρφωση σε δαμάλες ταιριάζει στη θεά, καθώς και άλλες ηρωίδες που εμπλέκονται με τη γυναίκα του Δία μεταμορφώνονται σε αγελάδες (π.χ. Ιώ) ή ιέρειές της την τιμούν φορώντας προσωπεία αγελάδας. Ο Προίτος, στην απελπισία του για την κατάσταση των θυγατέρων του, τράβηξε το σπαθί του για να αυτοκτονήσει. Τον απέτρεψαν, όμως, τα πρωτοπαλίκαρά του με λόγια αλλά και με βία. 

Ο Μελάμποδας, γιος του Αμιθάονα και της Ειδομένης, ήταν εγγονός του οικιστή της Ιωλκού Κρηθέα και γεννήθηκε στην Πύλο. Σύμφωνα με την παράδοση ονομάστηκε Μελάμποδας, γιατί η μητέρα του τον άφησε βρέφος κάτω από την σκιά ενός δένδρου. Τα πόδια του παιδιού έμειναν εκτεθειμένα στον ήλιο και μαύρισαν (μέλανες πόδες). Αργότερα, φίδια, που είχε ο ίδιος προστατέψει και αναθρέψει, λένε ότι καθάρισαν τ’ αυτιά του με τις γλώσσες τους και έτσι μπορούσε να εννοεί τις φωνές των πτηνών και μαθαίνοντας απ’ εκείνα, έγινε ικανός να προλέγει τα μέλλοντα. Ακόμη, σύμφωνα με τον Στράβωνα την τέχνη της μαντικής την διδάχτηκε από τον ίδιο τον Απόλλωνα και έγινε έτσι άριστος μάντης. Τέλος, συνδέθηκε με τη λατρεία του Διονύσου και σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, εκείνος που τον μύησε στα μυστήρια του θεού, ήταν ο Κάδμος.

Ο Προίτος κάλεσε τον Μελάμποδα στην Τίρυνθα, για να τις γιατρέψει. Ο Μελάμποδας, προσφέρθηκε να τις γιατρέψει με αντάλλαγμα το ένα τρίτο του βασιλείου. Όμως ο Προίτος θεώρησε υπερβολική την απαίτηση του μάντη. Τότε το κακό εξαπλώθηκε σε μεγάλο μέρος των Αργείων γυναικών, οι οποίες σκότωναν τα παιδιά τους, εγκατέλειπαν τις εστίες τους και έφευγαν τρελαμένες στα βουνά, όπου διαμέλιζαν ζώα και τα καταβρόχθιζαν ωμά. Μετά από νέα παράκληση του Προίτου ο Μελάμποδας δέχτηκε να διώξει το κακό, αλλά αυτή τη φορά ζήτησε τα δυο τρίτα του βασιλείου, το ένα για τον ίδιο και το άλλο για τον αδελφό του Βίαντα. Ο Προίτος το δέχτηκε, γιατί φοβήθηκε ότι νέα άρνησή του θα τον έκαμνε να χάσει τα πάντα.

Συνοδευόμενος κι από άλλους άνδρες, τους πιο ρωμαλέους, ο Μελάμποδας, με δυνατές κραυγές και βίαιους χορούς, κυνήγησε στη Σικυώνα τις Αργείες γυναίκες που προσπαθούσαν να διαφύγουν. Εκεί η Ιφινόη, η μεγαλύτερη από τις Προιτίδες, εξαντλημένη έχασε τη ζωή της. Η καταδίωξη συνεχίστηκε έπειτα προς την οροσειρά των Αροανίων. Εκεί τις βρήκε ο μάντης και τις οδήγησε στην τοποθεσία Λουσοί, όπου με εξαγνισμούς και μυστικές τελετές κατόρθωσε να τις γιατρέψει από την τρέλα. Στον Άνιγρο ποταμό της Πελοποννήσου, ΝΔ της Ολυμπίας, πέταξε ο Μελάμποδας τα αντικείμενα που χρησιμοποίησε για τον εξαγνισμό των θυγατέρων του Προίτου. Από τότε, από τα νερά του ποταμού αναδύεται μια άσχημη μυρωδιά. Μετά από αυτό, ο Προίτος πάντρεψε την Ιφιάνασσα με τον Μελάμποδα και τη Λυσίππη με τον αδελφό του μάντη, τον Βίαντα. Έτσι ανέβηκαν και οι δυο στους θρόνους που τους είχε υποσχεθεί ο Προίτος. Κι εκείνος έκτισε ναό προς τιμή του Απόλλωνα.

Ο Μελάμποδας, τονίζει ο Απολλόδωρος, «μάντης ων, και δια φαρμάκων και καθαρμών θεραπείαν πρώτος ευρηκώς», θεραπεύει τις κόρες του Προίτου με διαφόρους τρόπους, σύμφωνα με τις διάφορες εκδοχές που εκφράζουν οι αρχαίοι συγγραφείς. Κατά μίαν εκδοχή, «παραλαβών τους δυνατοτέρους των νεανιών, μετ’ αλαλαγμού και τινος ενθέου χορείας εκ των όρων αυτάς ες Σικυώνα συνεδίωξε», οπότε κατά την καταδίωξη πέθανε η πρώτη από τις θυγατέρες του Προίτου, η Ιφινόη, «ταις δε λοιπαίς τυχούσαις καθαρμού σωφρονήσαι συνέβη».

Αυτή τη μανία, ο μάντης Μελάμποδας τη θεραπεύει εκτός των άλλων τρόπων και με τον μέλανα ελλέβορο. Είναι περίεργο πώς ο συνδυασμός ελλέβορου και Μελάμποδα εμφανίζεται ουσιαστικά στην αρχαία ελληνική γραμματεία μόλις τον 4 π.Χ. αιώνα από τον Θεόφραστο. Ο Θεόφραστος τονίζει: «καλούσι δε τον μέλανα τινές έκτομον μελαμπόδιον, ως εκείνου (του Μελάμποδα) πρώτον ταμόντος και ανευρόντος» (Hist. Plant. IX, 10, 4). 

Tοv Θεόφραστο ακολουθεί ο Διοσκουρίδης: «ελλέβορον μέλας, οι δε μελαμπόδιον, οι δε έκτομον, οι δε πολύρριζον καλούσι. Μελαμπόδιον δε, επειδή δοκεί Μελάμπους τις αιπόλος ταςΠροίτου θυγατέρας μανείσας αυτώ καθήραι και θεραπεύσαι» (De materia Medica II, 306).

Παράλληλη είναι η μαρτυρία του Πλινίου, ο οποίος προσθέτει μιαν άλλη εκδοχή. Ο Πλίνιος, γράφει, ότι ο Μελάμποδας θεράπευσε τις Προιτίδες δίδοντας τους να πιούν γάλα αιγών που είχαν φάει ελλέβορο.

Ακόμη, τον 2ο αιώνα μ.Χ. παρόμοια γνώμη εκφράζεται από τον ιατρό Ρούφο τον Εφέσιο: «Λέγουσι δε και Μελάμποδα τον Αμαθάονος τούτω (τω μέλανι ελλεβόρω) καθήραι τας θυγατέρας του Προίτου μανείσας, όθεν δη και την επωνυμίαν μελαμπόδιον έσχε καλείσθαι» (Ορειβάσιος, τόμ. II, 108).
Την ίδια εποχή ο Γαληνός στη Ρώμη αναφωνεί: «ουδείς γάρ ούτως απαίδευτός εστί των εν Έλλησι τεθραμμένων, ος μητ’ αναγνωκέναι μήτ’ ακηκοέναι τας Προίτου θυγατέρας μανείσας υπό Μελάμποδος ιαθήναι καθαρθείσας ούτως» (Γαληνού περί μελαίνης χολής, I, σελ. 132, Kuhn).

Ηρακλής και Αντικυρέας

Ο Ηρακλής σύμφωνα με την τραγωδία του Ευριπίδη, καταλαμβάνεται από μανία (τρέλα) και σκοτώνει τα παιδιά του και τη γυναίκα του Μεγάρα. Η Ίριδα προστάζει τη θεότητα Λύσσα, με τη θέληση της Ήρας, να βάλει μανία στον Θηβαίο ήρωα για να σκοτώσει τα παιδιά του. Ο τραγικός παρουσιάζει την Ίριδα να λέει:

«Γέροντες, μη φοβάστε κοιτώντας
τη Λύσσα εδώ, της Νύχτας θυγατέρα,
κι εμέ την Ίριδα που τους θεούς όλους
υπηρετώ· για το κακό της πόλης
δεν έχουμε έρθει, μα ενάντια σε κάποιον,
τον γιο του Δία, ως λεν, και της Αλκμήνης.
Τους βαριούς άθλους ώσπου να τελειώσει,
τον έσκεπεν η μοίρα κι ούτε ο Δίας
πατέρας άφηνε ποτές εμέ ή την Ήρα
να τον βλάψουμε· τώρα που τους μόχθους 
του Ευρυσθέα ξετέλεψε, της Ήρας
η θέληση ‘ναι αυτός με των συγγενών του
να μολευτεί το αίμα, τα παιδιά του
σκοτώνοντας· αυτό κι εγώ γυρεύω.
Μα έλα, κλείσε την καρδιά στη θλίψη,
παρθένα ανύπαντρη, κόρη της μαύρης
Νύχτας, και με μανία παιδοκτόνες,
ξέφρενες ταραχές κι άγριες τρεχάλες 
κυνήγα αυτόν το άντρα, τρέλανέ τον, ρίξε
το αιματοστάλαχτο σκοινί των φόνων,
στου Αχέροντα να φτάσει το ποτάμι
μ’ ωραίο στεφάνι, τα σφαγμένα τέκνα
με το ίδιο του το χέρι, για να μάθει
της Ήρας την οργή και τη δική μου·» (Ευριπίδης, Ηρακλής Μαινόμενος, 822- 841)

Η τρέλα του Ηρακλή τον οδηγεί στην αποτρόπαια πράξη της δολοφονίας της γυναίκας του και των παιδιών, που το θολωμένο του μυαλό νόμισε ως εχθρούς. Θα είχε σκοτώσει ακόμη και τον θνητό πατέρα του Αμφιτρίωνα, που μπήκε και μέση για ν’ αποτρέψει την φοβερή πράξη της παιδοκτονίας και της συζυγοκτονίας, αν δεν είχε επέμβει η θεά Αθηνά, που πετώντας μια πέτρα στο στήθος του τον έριξε σε βαθύ ύπνο. Όταν ο ήρωας ξύπνησε είχε γιατρευτεί από τη μανία, οπότε συνειδητοποίησε το μεγάλο κακό που είχε κάνει. Για να καθαρθεί, σύμφωνα με τον μύθο, κατέφυγε στην Αντίκυρα. 

Στην αρχαία πόλη, που η αρχική της ονομασία ήταν Κυπάρισσος, βασίλευε ο Αντικυρέας- από τον οποίο πήρε αργότερα το όνομα που έχει μέχρι σήμερα η βοιωτική κωμόπολη, γνωστή για την παραγωγή αλουμινίου. Ο βασιλιάς αμέσως καλοδέχτηκε τον ήρωα, τον οποίο αρχικά, όπως ήταν καταβεβλημένος από την δοκιμασία της μανίας και γερασμένο, δεν γνώρισε. Ο βασιλιάς αμέσως ζήτησε να του φέρουν τον καλύτερο πραχτικό του θεραπευτή, που κατά την παράδοση είχε κι αυτός το όνομα Μελάμποδας. Ο γερο-Μελάμποδας μάζευε τον καλύτερο ελλέβορο και έκανε με τις ρίζες του τα καλύτερα γιατρικά. Με το που πήρε το γιατρικό ο Ηρακλής, σε λίγες ώρες ξαναπήρε την ωραία του όψη και το σώμα του τη δύναμη που τον έκανε ξακουστό σ’ όλο τον κόσμο. Αφού ευχαρίστησε τον βασιλιά Αντικυρέα και τον γερο-Μελάμποδα, που τον έγιανε, ο Θηβαίος ήρωας ξεκίνησε για να ολοκληρώσει την κάθαρσή του, εκτελώντας τους δώδεκα άθλους του, με τους οποίους δοξάστηκε κι ανακούφισε την ανθρωπότητα.

Τάκης Μαρκου

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ