Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ: Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Ο ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Ο ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Στην αρχαία Ελλάδα ο θεός της ιατρικής και της υγείας ήταν ο Ασκληπιός. Κατά τη μυθολογία, ο Ασκληπιός ήταν υιός του θεού Απόλλωνα και της Κορωνίδας, κόρης του βασιλιά της Θεσσαλίας, Φλεγύα. Όταν η Κορωνίδα ήταν έγκυος, περιμένοντας το παιδί του Απόλλωνα, ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε έναν θνητό, τον Ισχύ. Ο Απόλλων οργίστηκε με αυτό και διέταξε την αδελφή του, την θεά Άρτεμη, να σκοτώσει την Κορωνίδα, όπως και έγινε. Ενώ το νεκρό σώμα της Κορωνίδας καιγόταν ο Απόλλων έβγαλε το μωρό από την κοιλιά της και το έδωσε στον Κένταυρο Χείρωνα να το μεγαλώσει.

Ο Χείρωνας έμαθε στον Ασκληπιό ιατρική και κυνήγι. Ο Ασκληπιός συμμετείχε αργότερα στην Αργοναυτική εκστρατεία με τον Ιάσωνα, ενώ οι υιοί του πολέμησαν στον Τρωικό πόλεμο. Οι αρχαίοι Έλληνες φαντάζονταν τον Ασκληπιό ως έναν δυνατό άνδρα με γένια που καθόταν σε ένα θρόνο. Το ιερό του ζώο ήταν το φίδι και το σύμβολο του ήταν ένα ραβδί.

Στην ελληνική μυθολογία υπήρχε και το πρόσωπο του Μαχάονα. Ήταν ο υιός του θεού Ασκληπιού και της Ηπιόνης και προστάτης των ιατρών. Σήμερα, κανένας ιατρός στην Ελλάδα δεν τον γνωρίζει! Ο Μαχάων συμμετείχε, κατά τον Όμηρο, στον τρωικό πόλεμο και φρόντιζε τους τραυματίες και ασθενείς των Ελλήνων (Αχαιών).

Οι Έλληνες είχαν τον μεγάλο ναό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο και πολλούς άλλους ναούς σε όλη τη χώρα που λέγονταν «Ασκληπιεία» (στην ουσία ήσαν θεραπευτήρια) το σημαντικότερο από τα οποία ήταν στο νησί Κω. Στους χώρους αυτούς προσέρχονταν οι ασθενείς. Εκεί οι ιερείς του θεού τους έδιναν διάφορα φάρμακα από βότανα και τους συνιστούσαν την κατάλληλη δίαιτα. Οι ασθενείς εξαγνίζονταν και προσέφεραν τα δώρα τους στους ναούς. Κατόπιν κατέλυαν σε δωμάτια στα οποία τη νύκτα ερχόταν, υποτίθεται, ο θεός μεταμορφωμένος – συνήθως σε φίδι – και τους θεράπευε. Στην πραγματικότητα η θεραπεία γινόταν από τους ιερείς που χρησιμοποιούσαν φυσικά φάρμακα και συχνά έκαναν και χειρουργικές επεμβάσεις!!!

Στην Επίδαυρο ο Ασκληπιός λατρευόταν από τον 16ο αιώνα π.Χ. Αρχικά ο θεός λατρευόταν στο ναό της Επιδαύρου. Το Ασκληπιείο της Επιδαύρου είχε περισσότερο θρησκευτικό χαρακτήρα, σε αντίθεση με το Ασκληπιείο της Κω που είχε περισσότερο επιστημονικό χαρακτήρα. Ο ναός του Ασκληπιού στην Επίδαυρο είχε στο εσωτερικό του το χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού που ήταν καθισμένος στον θρόνο του κρατώντας ένα ραβδί. Στο Ασκληπιείο έρχονταν άρρωστοι από όλη την Ελλάδα και μετά από όλο τον γνωστό κόσμο. Οι ασθενείς αρχικά έκαναν θυσία στον πατέρα του Ασκληπιού, Απόλλωνα, που ήταν και αυτός ιατρός. Μάλιστα, ο Απόλλωνας εθεωρείτο και αυτός θεός της ιατρικής και επιδέξιος χειρούργος. Στο ιερό του Ασκληπιού υπήρχαν ιατρικά εργαλεία, όπως νυστέρια, και γίνονταν και ιατρικές επεμβάσεις!

Στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου υπήρχε ένας χώρος, το «άβατον», όπου κοιμόταν ο ασθενής. Κατά τον ύπνο του δινόταν με ενόραση ο τρόπος με τον οποίον θα έπρεπε να ενεργήσει, ώστε να θεραπευτεί και να θεραπεύσει και τους άλλους. Τον 4ο αιώνα π.Χ. στο Ασκληπιείο δημιουργήθηκε και ιαματική πηγή και οι ασθενείς έκαναν τα ευεργετικά για την υγεία τους ιαματικά λουτρά,όπως κάνουν και σήμερα στις λουτροπόλεις. Την ίδια εποχή στο μονόροφο κτίριο του Ασκληπιείου στην Επίδαυρο χτίσθηκαν άλλοι δυο όροφοι, για να εξυπηρετηθούν οι δεκάδες ασθενών που συνέρρεαν από όλη τη χώρα.

Ο πρώτος που θεμελίωσε την ιατρική ήταν ο φιλόσοφος (μαθητής του Πυθαγόρα) Αλκμαίων (τέλος 6ου – αρχές 5ου αιώνα π.Χ.) από τον Κρότωνα, ελληνική αποικία της Κάτω Ιταλίας. Πρώτος υποστήριξε ότι ο εγκέφαλος είναι το κέντρο των αισθήσεων και των οργανικών λειτουργιών. Ο Αλκμαίων έγραψε το πρώτο ιατρικό βιβλίο: το «Περί Φύσεως» (συνηθισμένος τίτλους για τους παλαιότερους φιλοσόφους).

Ο Αλκμαίων, εκτός των άλλων, περιέγραψε το οπτικό νεύρο και την ευσταχιανή σάλπιγγα στο ους. Επίσης, επινόησε χειρουργικά εργαλεία και έκανε χειρουργικές επεμβάσεις στον εγκέφαλο. Ο Χαλκίδιος χαρακτηρίζει τον Αλκμαίονα ως πατέρα της ανατομίας, ενώ άλλοι τον χαρακτηρίζουν ως πατέρα της ιατρικής. Ο γράφων τον χαρακτηρίζει παππού της ιατρικής! Ο Αλκμαίων θεμελίωσε την ιατρική, ενώ αργότερα ο Ιπποκράτης την ανήγαγε σε επιστήμη.

Σημαντική είναι και η συμβολή του Εμπεδοκλή στην ιατρική. Ο Εμπεδοκλής (494 – 434 π.Χ.) ήταν από τον Ακράγαντα (ελληνική αποικία της Σικελίας). Ασχολήθηκε με την φυσική, την μουσική και την ιατρική. Στην ιατρική ήταν ο πρώτος που μίλησε για την ανάπτυξη του ανθρώπινου οργανισμού. Είπε πως τα όργανα του ανθρώπου, από την γέννησή του, υφίστανται μια διαδικασία κατά την οποία αναπτύσσονται προοδευτικά και τελειοποιούνται – όπως συμβαίνει γενικά με όλους τους ιστούς του ανθρωπίνου σώματος.

Επίσης, σημαντική ήταν και η συμβολή του Διογένη του Απολλωνιάτη (από την Απολλωνία της Κρήτης) που ήταν φιλόσοφος του 5ου αιώνα π.Χ. Ο Διογένης έζησε στην Αθήνα ως ιατρός. Πιθανότατα προχώρησε σε ανατομές σε πτώματα, δεδομένου ότι περιγράφει ανατομικά το κυκλοφορικό σύστημα του ανθρώπου.

Στο Ασκληπιείο της Κω, πριν τον Ιπποκράτη, μεγάλος ιατρός ήταν ο Αίνειος (6ος-5ος αιώνας π.Χ.).
Ο Ιπποκράτης (460 – 377 π.Χ.) είναι ο πατέρας της ιατρικής. Έζησε στο νησί Κω. Ο πατέρας του ήταν ιερέας στο Ασκληπιείο της Κω, όπου συνέρρεαν ασθενείς από όλες τις περιοχές της χώρας. Η ιατρική του άρεσε πολύ και έτσι αποφάσισε να ασχοληθεί με αυτήν. Οι μελέτες του απομυθοποίησαν την αρρώστια που θεωρείτο μέχρι τότε ως μια τιμωρία από τον θεό και την έκανε από αποκλειστικό θέμα των ιερέων του Ασκληπιού, σε πεδίο άσκησης ιατρών – επιστημόνων.

Κατά τον Ιπποκράτη η αιτία της ασθένειας βρίσκεται στον ίδιο τον άρρωστο και ο ιατρός χρειάζεται να τον εξετάσει ενδελεχώς για να την βρει. Ο Ιπποκράτης θεμελίωσε την κλινική εξέταση του ασθενή (επισκόπηση, επίκρουση, ψηλάφηση, ακρόαση – με το αυτί τότε) και προχώρησε σε καινοτόμες μεθόδους θεραπείας με βότανα, αφεψήματα κτλ. Αναφέρθηκε αλλού ότι αυτός ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε την θεραπευτική ιδιότητα της ιτιάς που περιέχει το ακετυλοσαλικυλικό οξύ το οποίο στα τέλη του 19ο αιώνα η γερμανική εταιρία BAYER παρασκεύασε σε συνθετική μορφή: την, γνωστή σε όλους μας, ασπιρίνη! Η ασπιρίνη είναι παυσίπονο, αντιπυρετικό, αντιφλεγμονώδες και προστατεύει από τις καρδιοπάθειες και τη νόσο Alzheimer (μορφή άνοιας).

Ο Ιπποκράτης ασχολήθηκε και με την ανατομία. Επίσης, επινόησε ειδικά χειρουργικά εργαλεία και προχώρησε σε δύσκολες χειρουργικές επεμβάσεις. Τέτοιες ήταν η διάνοιξη του θώρακα (θωρακοτομή), ο τρυπανισμός του κρανίου (για εγκεφαλικό οίδημα ή όγκο) κ. α. Τα χειρουργικά εργαλεία που χρησιμοποιούσε ήταν νυστέρια, λαβίδες, ενδοσκόπια (!),κρανιακά εργαλεία για τις επεμβάσεις στο κρανίο, εμβρυουλκοί για τον τοκετό και πολλά άλλα εργαλεία. Τα χειρουργικά εργαλεία που χρησιμοποιούσε τα απολύμανε, πριν την εγχείρηση, σε φωτιά ή σε παλιό κρασί (πλούσιο σε οινόπνευμα).

Η φήμη του Ιπποκράτη ήταν τεραστία και επηρέασε όλους τους μετέπειτα φιλοσόφους και ιατρούς (ιατροφιλόσοφους). Ο Ιπποκράτης έγραψε και τον περίφημο όρκο στον οποίον ακόμα και σήμερα ορκίζονται οι απόφοιτοι όλων των ιατρικών σχολών του πλανήτη. Μεταξύ των άλλων ο όρκος λεει:

«…Θα συνιστώ στους αρρώστους μου την δίαιτα που η επιστήμη και η κρίση μου θεωρεί σωστότερη και θα διώξω από αυτούς κάθε βλάβη και επιζήμια τροφή. Ποτέ δεν θα τους δώσω δηλητήριο (βλ. σήμερα ευθανασία), ούτε θα τους δώσω λανθασμένες συμβουλές (βλ.σήμερα ιατρικά σφάλματα και ιατρική αμέλεια). Επίσης, δεν θα εμποδίσω τις γυναίκες να συλλάβουν (στην αρχαία Ελλάδα η οικογένεια και τα παιδία ήταν κάτι ιερό) και δεν θα τις βοηθήσω να κάνουν έκτρωση (βλ. σήμερα ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες και αμβλώσεις). Πάνω απ’ όλα θα διατηρήσω αγνή τη ζωη μου και αμόλυντη την τέχνη μου. Σε οποίο σπίτι μπω θα προσφέρω μόνον βοήθεια στους αρρώστους και θα απομακρυνθώ από κάθε άδικη πράξη και βέβηλη επαφή. Και ότι ακούσω από εδώ και πέρα κατά την άσκηση των ιατρικών μου καθηκόντων, σχετικά με την κοινή ζωη των ανθρώπων, αν δεν μου επιτρέπεται, θα σιωπώ και θα το κρατήσω μυστικό, καλά φυλαγμένο…».

Με την τελευταία του φράση ο Ιπποκράτης εισάγει και την έννοια του ιατρικού απορρήτου.

Ο Ιπποκράτης είχε σχολή στην Κω και έγραψε 59 βιβλία. Πρώτος μίλησε για τις ασθένειες οξείας μορφής που, όπως έλεγε, σκοτώνουν τους περισσότερους ασθενείς. Μίλησε και για τις χρόνιες ασθένειες. Επίσης, περιέγραψε πολλές ασθένειες και συμπτώματα όπως την πλευρίτιδα, την πνευμονία, τον «φρενίτιν» (πυρετός με παραλήρημα), τον λήθαργο, τον «καύσωνα» (υψηλός πυρετός) κτλ. Ο Ιπποκράτης έδωσε τεράστια σημασία στην πρόληψη των ασθενειών και είναι γνωστή η φράση του: «κάλλιον (καλύτερα) τό προλαμβάνειν, παρά τό θεραπεύειν».

Αυτή ήταν και η γενικότερη πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων που ακολουθούσαν υγιεινή ζωή: με την σωστή διατροφή (πρότυπο διατροφής η αρχαιοελληνική) και την συνεχή άσκηση (από τα παιδικά τους χρόνια). Παράλληλα, λίγοι γνωρίζουν ότι ο Ιπποκράτης θεμελίωσε ακόμα και την ομοιοπαθητική, αιώνες πριν τον ιδρυτή της. Αυτός ήταν ο Γερμανός ιατρός Samuel Hahnemann που άρχισε τα πειράματά του το 1813, σε 183 ασθενείς με τύφο στα οποία είχε επιτυχία 99. 95%!!!

Ο Ιπποκράτης θεμελίωσε την ομοιοπαθητική με την περίφημη φράση του: «τα όμοια των ομοίων εισίν ιάματα», δηλαδή το όμοιο μπορεί να θεραπευτεί με το όμοιο. Δεν είναι διόλου απίθανο ο Ιπποκράτης ή άλλοι ιατροί της αρχαίας Ελλάδος να χρησιμοποιούσαν ομοιοπαθητικά φάρμακα, δηλαδή ισχυρά φάρμακα αραιωμένα σε τέτοιο βαθμό που να μην είναι τοξικά, αλλά να προκαλούν συμπτώματα όμοια με τη νόσο και με τον μηχανισμό αυτό να την θεραπεύουν.

Γενικά, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αναπτύξει την ιατρική που γνώρισε ιδιαίτερη ανάπτυξη από την εποχή του Ιπποκράτη. Καταρχάς, πρώτοι ανακάλυψαν την ανοσία που αποκτά ο οργανισμός μετά από την προσβολή του από ορισμένες λοιμώξεις. Αυτό το περιγράφει και ο Θουκυδίδης λέγοντας πως στον λοιμό στην Αθήνα το 430 π.Χ., όποιος αρρώσταινε και επιζούσε, δεν ξανακολλούσε την ασθένεια.

Επίσης, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν διάφορα θεραπευτικά μέσα, όπως την αφαίμαξη (θα βοηθούσε ίσως στο πνευμονικό οίδημα και σε κάποιες άλλες ασθένειες όπως καρδιοπάθειες και νεφροπάθειες), τη χορήγηση φάρμακων από βότανα, τη χορήγηση αφεψημάτων, τον καυτηριασμό στις πληγές, την κατάλληλη δίαιτα (κάτι που σήμερα συνήθως αμελείται) σε κάθε αρρώστια, τις χειρουργικές επεμβάσεις – όπου χρειαζόταν, καθώς και τα λουτρά. Με αλλά λόγια πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες δημιούργησαν την ολιστική ιατρική και έβλεπαν τον κάθε ασθενή ως ξεχωριστό, ως μοναδική προσωπικότητα. Δεν τον έβλεπαν ως νούμερο, εμπόρευμα και πελάτη όπως η σύγχρονη ιατρική που έχει υποδουλωθεί στις φαρμακευτικές εταιρίες και οι ιατροί είναι επαγγελματίες…

Οι αρχαίοι Έλληνες πέθαιναν συνήθως σε μεγάλη ηλικία, αν εξαιρέσουμε τους θανάτους από πολέμους και τις επιδημίες. Αυτό μπορεί να το διαπιστώσει ο αναγνώστης με τις αναγραφόμενες περιόδους που γεννήθηκαν και πέθαναν οι αρχαίοι Έλληνες που αναγράφονται στο βιβλίο αυτό. Οι περισσότεροι που αναφέρονται εδώ, πέθαναν μετά τα 70!!! Οι απαράδεκτες «έρευνες» κάποιων (μη Ελλήνων) «μελετητών»,από φθόνο παρουσιάζουν δήθεν χαμηλό μέσο όρο ζωής των αρχαίων Ελλήνων.

Ο χαμηλός μέσος όρος ζωής στην Ελλάδα ίσχυε από τις αρχές ως τα μέσα του 20ου αιώνα μ.Χ. (πείνα, συνεχείς πόλεμοι). Γενικά, οι Έλληνες χαρακτηρίζονται για την μακροζωία τους. Οι σημερινές εξαιρέσεις οφείλονται στην υιοθέτηση του δυτικού τρόπου ζωής και ιδίως της δυτικής διατροφής που προκαλεί καρδιοπάθειες και καρκίνο. Άλλωστε, οι τοξικές και οι καρκινογόνες ουσίες βρίσκονται σήμερα παντού: στον αέρα, στα τρόφιμα, στο νερό που πίνουμε, ακόμα και στο μητρικό γάλα!!!Τα φυσικά φάρμακα των αρχαίων Ελλήνων περιείχαν τις ουσίες τις οποίες η φαρμακολογία αργότερα απομόνωσε και προχώρησε στη συνθετική τους παραγωγή.

Το εν Άστει Ασκληπιείον (Ἀθῆναι)

Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν πολλές ιατρικές σχολές όπως στην Κω (του Ιπποκράτη) και στην Κνίδο (ελληνική αποικία στη Μ. Ασία – απέναντι από την Κω). Στην Κνίδο γνωστός ιατρός ήταν ο Εύδοξος που έζησε τον 4ο αιώνα π.Χ. Επίσης, υπήρχαν πολλά Ασκληπιεία που ήταν – όπως αναλύθηκε παραπάνω – ναοί προς τιμήν του θεού Ασκληπιού. Στην ουσία ήταν θεραπευτήρια και θα τα αποκαλούσαμε ως τα πρώτα νοσοκομεία!!! Αναφέρθηκε πριν το Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Άλλα μεγάλα Ασκληπιεία ήταν της Αθήνας, της Κω και της Περγάμου.

Η Πέργαμος ήταν πόλη στη Μ. Ασία που στα Ελληνιστικά χρόνια έγινε πρωτεύουσα του βασιλείου της Περγάμου. Ιατρικές σχολές στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν στην Κω από τον Ιπποκράτη, στην Κυρήνη (Ελληνική αποικία στη Λιβύη) και στον Κρότωνα (ελληνική αποικία στην Κάτω Ιταλία) – από τον Αλκμαίονα. Πάντως, σημειώνεται ότι όλοι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν ιατρικές γνώσεις και μάλιστα στην Αθήνα και σε πολλές άλλες πόλεις οι νέοι διδάσκονταν και το μάθημα της ιατρικής, στα πλαίσια της σχολικής τους εκπαίδευσης! Αυτό δυστυχώς δεν γίνεται στα σημερινά σχολεία…

Φιλόλαος ο Κροτωνιάτης

Πέρα από τον Ιπποκράτη, στα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα έζησε ο Φιλόλαος στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας (ελληνική αποικία). Ο Φιλόλαος ήταν πυθαγόρειος φιλόσοφος και ιατρός. Μετά την καταστροφή της σχολής των πυθαγορείων στον Κρότωνα, ο Φιλόλαος κατέφυγε στην Θήβα όπου δίδαξε. Κατά τον Φιλόλαο τις ασθένειες πρέπει να τις αναζητήσουμε στους χυμούς του ανθρώπου, δηλαδή στο αίμα, στη χολή και στο φλέγμα. Αυτό το δέχεται και η σύγχρονη ιατρική με τις εξετάσεις αίματος, τις βιοχημικές εξετάσεις και την εξέταση πτυέλων (για λοίμωξη ή μακροσκοπικά για καρκίνο ή φυματίωση). Ο Φιλόλαος έλεγε, επίσης, ότι η υπερβολική ζεστή ή κρύο, καθώς και η υπερβολική τροφή μπορούν να προκαλέσουν ασθένειες. Σε ό,τι αφορά την υπερβολική τροφή είναι γνωστή η μάστιγα του δυτικού κόσμου, η παχυσαρκία. Σχετικά με το υπερβολικό κρύο προκαλεί κρυοπαγήματα και ευπάθεια στις λοιμώξεις, ενώ η υπερβολική ζεστή προκαλεί θερμοπληξία.

Ακόμα και ο Αριστοτέλης είχε ιατρικές γνώσεις. Οι γονείς του ήταν Ασκληπιάδες και μάλιστα ο πατέρας του Νικόμαχος ήταν ιατρός στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα του Β΄. Από τον πατέρα του ο Αριστοτέλης έμαθε την ιατρική την οποία μετέδωσε και στον μαθητή του Αλέξανδρο τον Μέγα. Στον Αλέξανδρο φάνηκε ιδιαίτερα χρήσιμη η ιατρική στην εκστρατεία του στην Ασία και μάλιστα συνιστούσε ειδικές δίαιτες σε ασθενείς στρατιώτες του.

Ηρόφιλος ο Χαλκιδόνιος

Άλλος μεγάλος ιατρός ήταν ο Ηρόφιλος από την Χαλκηδόνα της Βιθυνίας που έζησε τον 3ο αιώνα π.Χ. Ο Ηρόφιλος άσκησε την ιατρική στην Αλεξάνδρεια και ήταν ο πρώτος ανατόμος. Έκανε τομές μάλλον σε ζώα και όχι στον άνθρωπο. Ίσως, όμως, τελικά να έκανε στον άνθρωπο, μιας και κατηγορήθηκε γι’ αυτό. Εξάλλου, λέγεται ότι οι Πτολεμαίοι στην Αίγυπτο επέτρεπαν την ανατομία σε σώματα εγκληματιών. Γενικά, η ανατομία στο ανθρώπινο σώμα απαγορευόταν μέχρι λίγο μετά τα χρόνια της Αναγέννησης. Ο Ηρόφιλος διέκρινε τους τένοντες από τα αγγεία, περιέγραψε το νευρικό σύστημα, ξεχώρισε τα κινητικά από τα αισθητικά νεύρα και είπε ότι η έδρα της νόησης είναι ο εγκέφαλος. Επίσης, μελέτησε το ήπαρ, το δωδεκαδάκτυλο (αυτός έδωσε την ονομασία του που σχετίζεται με το μήκος του), τον προστάτη, τον πνεύμονα, τον εγκέφαλο (συσχέτισε τον εγκέφαλο με το νευρικό σύστημα), τα λεμφαγγεία και το ήπαρ.

Ο Ηρόφιλος ξεχώρισε το οπτικό νεύρο και μελέτησε τον οφθαλμό, ονοματίζοντας τον αμφιβληστροειδή και κερατοειδή χιτώνα. Μεγάλη σημασία έδωσε στην σωστή διατροφή και στην άσκηση, κάτι που αποδέχεται και η σύγχρονη καρδιολογία. Ο Ηρόφιλος επινόησε και ένα όργανο για τη μελέτη των σφυγμών, γιατί συνειδητοποίησε την διαγνωστική και κλινική τους άξια!!!

Ερασίστρατος ο Κείος

Την ίδια εποχή με τον Ηρόφιλο, δηλαδή τον 3ο αιώνα π.Χ., έζησε και ο Ερασίστρατος από την Κέα (νησί των Κυκλάδων) που έκανε στην Αλεξάνδρεια ανατομία και έρευνες πάνω στην καρδιά. Ο Ερασίστρατος θεωρείται ένας από τους θεμελιωτές της ανατομίας. Σημειώνεται ότι και η Βιθυνία (περιοχή στην βορειοδυτική Μ. Ασία) που γεννήθηκε ο Ηρόφιλος και γενικά η νοτιοδυτική Ασία και η Αίγυπτος ήταν τότε ελληνιστικά βασίλεια που ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος στα οποία κυβερνούσαν οι διαδόχοι του και έζησαν πολλοί Έλληνες εκεί.

Γαληνός

Μετά τον Ιπποκράτη, ο μεγαλύτερος ιατρός της αρχαιότητας ήταν ο Κλαύδιος Γαληνός που ήταν ο ιδρυτής της πειραματικής φυσιολογίας και της περιγραφικής ανατομίας. Ο Γαληνός ήταν Έλληνας. Γεννήθηκε το 129 ή 131 μ.Χ. στην Πέργαμο της Μ. Ασίας (πρώην ελληνιστικό βασίλειο που πέρασε στους Ρωμαίους). Ήταν υιός του αρχιτέκτονα Νικία. Από παιδί ο Γαληνός σύχναζε στο Ασκληπιείο της πόλης του που οι Έλληνες ιδρύσαν όπως και σε άλλες πόλεις στην επικράτεια της νοτιοδυτικής Ασίας. Εκεί συνέρρεαν ασθενείς από όλον τον κόσμο. Ο Γαληνός παρακολουθούσε στην ιατρική σχολή τους ιατρούς να εξασκούν το ιατρικό επάγγελμα. Σε ηλικία 14 ετών άρχισε μαθήματα φιλοσοφίας και ιατρικής. Σημειώνεται ότι στην αρχαιότητα η ιατρική ήταν αναπόσπαστο μέρος της φιλοσοφίας. Δάσκαλός του ήταν ο Σάτυρος, μαθητής του μεγάλου ανατόμου Κοΐντου.

Αργότερα, σε ηλικία 16 ετών, ο Γαληνός άρχισε τις ιατρικές του σπουδές στην Πέργαμο και τις συνέχισε στη Σμύρνη (ελληνική αποικία), στην Κόρινθο και στην Αλεξάνδρεια. Στην Αλεξάνδρεια έκανε ανατομία σε ζώα. Το 161 μ.Χ. ο Γαληνός πήγε στη Ρώμη όπου θεράπευσε τον αριστοτελικό φιλόσοφο Εύδημο, την στιγμή που κανένας ιατρός δεν μπορούσε να τον θεραπεύσει. Αυτό ικανοποίησε τόσο τον Εύδημο που σύστησε τον Γαληνό στους αριστοκρατικούς κύκλους και τον έκανε πασίγνωστο.

Η φήμη του Γαληνού έφτασε ως τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο και τον συμβασιλέα Λεύκιο Ονήρο που έκαναν τον Γαληνό επίσημο ιατρό της αυλής τους! Ο Γαληνός έδωσε πολλές διαλέξεις και έγραψε πολλά βιβλία. Πέθανε το 199 ή το 201 μ.Χ. Δυστυχώς, τα βιβλία του – που φυλάσσονταν στον ναό της Ειρήνης – καταστράφηκαν από πυρκαγιά. Έτσι, θα μείνουν κρυφά για πάντα πολλά από τα πρωτοποριακά φάρμακα και χειρουργικές επεμβάσεις του Γαληνού.

Ο Γαληνός πίστευε ότι η καλή υγεία ήταν αποτέλεσμα της ισορροπίας των 4 χυμών του σώματος: του αίματος, της χολής, της μαύρης χολής και του φλέγματος. Κάθε διαταραχή στην ισορροπία αυτή ή η κακή ανάμειξη των χυμών οδηγεί στην ασθένεια. Στην ανατομία πρώτος, αιώνες πριν τον Δαρβίνο, ανακάλυψε την ομοιότητα μεταξύ ανθρώπου και πίθηκου!!! Έτσι, χρησιμοποίησε πίθηκους από την βόρειο Αφρική για ανατομικές μελέτες (η ανατομία σε ανθρώπους προαναφέρθηκε ότι απαγορευόταν). Επίσης, έκανε ανατομία σε χοίρους.

Ο Γαληνός μελέτησε την ανατομία της μήτρας, τις οφθαλμοπάθειες και την κίνηση του θώρακα και των πνευμόνων κατά την αναπνοή. Περιέγραψε το ήπαρ και τις βαλβίδες της καρδιάς! Ξεχώρισε τις αρτηρίες από τις φλέβες και είπε ότι στις πρώτες κυκλοφορεί το καθαρό αίμα. Ως τότε πίστευαν ότι στις αρτηρίες κυκλοφορεί αέρας. Πάντως, αυτό δεν είναι εντελώς λάθος μιας και τα αέρια του αίματος – οξυγόνο και διοξείδιο του άνθρακα – μεταφέρονται στο αίμα διαλυμένα. Κυρίως, όμως, βρίσκονται στα ερυθρά αιμοσφαίρια του αίματος από τα οποία δεσμεύονται και αποδεσμεύονται στην αιματική κυκλοφορία.

Ο Γαληνός ανέφερε ότι το περισσότερο αίμα βρίσκεται στην αορτή. Είπε ότι το αίμα διοχετεύεται στην αορτή από τον αριστερή κοιλία, αφού πριν έχει περάσει από την δεξιά. Ο Γαληνός μίλησε και για την κίνηση των μυών, την αναπνοή, το σπέρμα, τον καρκίνο του πνεύμονα, τους όγκους, την κίρρωση του ήπατος, τους σπασμούς και την επιληψία (την ιερή νόσο των αρχαίων Ελλήνων), το ρίγος, το τρομώδες παραλήρημα, την φυματίωση, τους λίθους στη χολή και τις παθήσεις του σπλήνα. Επίσης, ασχολήθηκε και με την δίαιτα, έκανε εγχειρήσεις και κατασκεύασε πολλά φάρμακα.

Συγκεκριμένα κατασκεύασε αφεψήματα, εκχυλίσματα και παρασκευάσματα, για παράδειγμα από ναρκωτικά φυτά όπως το όπιο, το υοσκύαμο και τους βολβούς σκίλλας. Τους τελευταίους τους χρησιμοποίησε ως καρδιοτονωτικό, διουρητικό και αποχρεμπτικό φάρμακο! Θεραπευτικά χρησιμοποίησε και το δηλητήριο της οχιάς! Σήμερα σε διάφορα δηλητήρια όπως της μέλισσας, των φιδιών, καθώς και άλλες φυσικές ουσίες (κορμός ελάτου, ουσία καρχαριών και άλλα) οι επιστήμονες ψάχνουν φάρμακα για την θεραπεία του καρκίνου. Κάποια από αυτά, σε εργαστηριακές μελέτες, σταθεροποιούν ή μειώνουν το μέγεθος του όγκου ή εμποδίζουν την άρδευσή του με αίμα.

Αξίζει να αναφερθεί και το όνομα του Διοσκορίδη του Πεδάνιου ο οποίος ήταν Έλληνας ιατρός, βοτανολόγος και φαρμακοποιός του 1ου αιώνα μ.Χ. από τον Ανάζαργο της Κιλικίας. Έγραψε το βιβλίο “Περί ύλης ιατρικής” το 77 μ.Χ.

Ο ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ Η ΙΑΤΡΙΚΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ο Ιπποκράτης

Ο Ιπποκράτης γεννήθηκε στην Κω. Καταγόταν από την οικογένεια των Ασκληπιαδών (με την κύρια σημασία του όρου «Ασκληπιάδες» είναι αυτοί που κατάγονται από τον Ασκληπιό, είτε είναι γιατροί είτε ασκούν κάποια άλλη δραστηριότητα, σύμφωνα με τον Ι. Τζέτζη). Ο Ασκληπιός ήταν άρχοντας της Τρίκκης στη Θεσσαλία ο οποίος φημίζονταν για τις ιατρικές του γνώσεις. Στον Όμηρο εξελίχθηκε σε έναν ημίθεο- θεραπευτή. Στο τέλος, εξυψώθηκε σε έναν θεό γιατρό.

Στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα υπονοούνται οι δυο γιοι του Ασκληπιού, ο Ποδαλείριος και ο Μαχάων. Ο Ιπποκράτης λέγεται ότι ανήκει στους Ασκληπιάδες που κατάγονται από τον Ποδαλείριο. Ο πατέρας του ήταν ο Ηρακλείδης και η μητέρα του η Φαιναρέτη. Απόγονοι του Ποδαλείριου ήταν και αυτοί που ίδρυσαν την ιατρική σχολή της Κνίδου, η οποία ίσως να ήταν παλαιότερη της ιατρικής σχολής της Κω αλλά η τελευταία απέκτησε μεγαλύτερη φήμη λόγω της γέννησης του Ιπποκράτη.

Ο πρώτος δάσκαλος του Ιπποκράτη ήταν ο πατέρας του, αφού η παράδοση των Ασκληπιαδών ήθελε τη μετάδοση της ιατρικής γνώσης από τον πατέρα στο γιο. Αργότερα δάσκαλός του υπήρξε ο γυμναστής- ιατρός Ηρόδικος. Επίσης, διδάχτηκε φιλοσοφία από το Δημόκριτο και ρητορική από το Γοργία το Λεοντίνο. Μετά την εκπαίδευσή του άρχισε να ασκεί την ιατρική στη γενέτειρά του την Κω, όπου και παντρεύτηκε και απέκτησε τρία παιδιά, δυο γιους (Θεσσαλός και Δράκων) και μια κόρη.

Μετά το θάνατο των γονιών του έφυγε από την Κω, περιπλανώμενος σε όλη την Ελλάδα, άλλωστε δεν ήταν σπάνιο το γεγονός εκείνη την εποχή κάποιος που εξασκούσε το επάγγελμα του γιατρού να εγκαταλείπει τον τόπο καταγωγής του ή τον τόπο όπου εκπαιδεύτηκε, προκειμένου να συνεχίσει τη σταδιοδρομία του και σε άλλες περιοχές. Ωστόσο δεν υπάρχει ακριβής ένδειξη σχετικά με το πότε αναχώρησε από το νησί, ίσως αυτό να έγινε στις αρχές του Πελοποννησιακού πολέμου, τότε που φαίνεται να συμπίπτει και η φάση της ακμής της δραστηριότητάς του. Φεύγοντας, λοιπόν, από το νησί μετέβη πρώτα στη Θεσσαλία και αργότερα στη Μακεδονία. Πέρασε επίσης από τα παράλια της Μ. Ασίας, τη Θράκη, την Αθήνα.

Σχετικά με την αναχώρησή του από την Κω, οι βιογράφοι παραθέτουν ποικίλες εξηγήσεις. Μία από αυτές θέλει τον Ιπποκράτη να εγκαταλείπει το νησί επειδή πυρπόλησε τη βιβλιοθήκη της Κνίδου. Άλλη εξήγηση αναφέρει ότι ο Ιπποκράτης έφυγε επειδή πυρπόλησε το ναό του Ασκληπιού στην Κω, αφού πρώτα είχε λάβει γνώση των επιγραφών ιατρικού περιεχομένου. Ωστόσο, φαίνεται ότι η πιο πιθανή εξήγηση σήμερα είναι ότι ο Ιπποκράτης ήθελε να αφήσει το νησί για να εμπλουτίσει τις γνώσεις και την εμπειρία του με την εξέταση και άλλων περιοχών. Εξάλλου μία από τις σημαντικότερες ιδέες της Ιπποκρατικής ιατρικής υποστηρίζει ότι ο φυσικός χώρος επιδρά σημαντικά στην υγεία και την ασθένεια του ανθρώπου.

Κατά τη θεσσαλική περίοδο της σταδιοδρομίας του υπήρξαν δύο αξιοσημείωτα γεγονότα. Μια ιστορία που αφορά το βασιλιά των Μακεδόνων Περδίκκα το 2ο , στον οποίο είχε διαγνώσει μια ερωτική ασθένεια από την οποία και τον θεράπευσε. Το δεύτερο γεγονός είναι η βοήθεια που αρνήθηκε στους βαρβάρους και την οποία προσέφερε μόνο στους Έλληνες κατά τη διάρκεια μιας επιδημίας. Πιο συγκεκριμένα, Ο Αρταξέρξης ο Α’ λέγεται ότι έστειλε απεσταλμένους για να ζητήσουν τη βοήθεια του Ιπποκράτη προκειμένου να αντιμετωπιστεί μια επιδημία η οποία είχε εξαπλωθεί στο στράτευμά του.

Ο Ιπποκράτης όχι μόνο αρνήθηκε, παρά τις εξαιρετικά δελεαστικές προσφορές, αλλά ρωτώντας τους απεσταλμένους σχετικά με τις κλιματικές συνθήκες και το καθεστώς των ανέμων στον τόπο τους, από τις απαντήσεις τους κατάφερε να προβλέψει την πορεία της ασθένειας στον ελλαδικό χώρο και να υποδείξει την κατάλληλη θεραπευτική αγωγή. Μετά από μια μακρά σταδιοδρομία που ξεκίνησε από την Κω, πέθανε στη Λάρισα σε προχωρημένη ηλικία. Μάλιστα λέγεται ότι για πολύ καιρό πάνω στον τάφο του υπήρχε ένας σμήνος μελισσών που το μέλι τους είχε θεραπευτικές ιδιότητες.

Το Ασκληπιείο, κτισμένο στις πλαγιές ενός χαμηλού λόφου, κατάφυτου με δένδρα και με θαυμάσια θέα προς τη θάλασσα και τα μικρασιατικά παράλια, ήταν ήδη από την αρχαιότητα το πιο φημισμένο μνημείο της Kω.

Ο Ιπποκράτης και η Σχολή της Κω

Μετά την επιστροφή του στην πατρίδα του, ιδρύει την ονομαστή σχολή του στην Κω. Βέβαια με τον όρο «σχολή» εκείνη την εποχή, δηλαδή τον 5ο αι. θα πρέπει να εννοήσουμε το ότι ένας δάσκαλος, ο οποίος ήταν ενταγμένος στο ευρύτερο πλαίσιο μιας οικογενειακής παράδοσης εκατονταετιών, διαιώνιζε αυτή τη διδασκαλία στους γιους του και στους μαθητές του.

Ο Ιπποκράτης θα έρθει να αποθεοποιήσει την ιατρική και να διαχωρίσει αυστηρά τα όριά της από τη φιλοσοφία. Κατά τον Ιπποκράτη και τους αποκαλούμενους Ιπποκρατικούς, ο γιατρός όφειλε να απορρίπτει κάθε είδους δεισιδαιμονία, να είναι καθαρός στο σώμα και αχώριστος της ηθικής.

Οι ασθένειες γι’ αυτόν έχουν λογικά αίτια και δεν πηγάζουν από τη θεϊκή παρέμβαση. Έτσι, η θεραπεία τους θα πρέπει να γίνεται επίσης με λογικά μέσα που προέρχονται από την άμεση παρατήρηση. Η ασθένεια εξετάζεται ως μια γενική πάθηση και όχι εντοπισμένη σε κάποιο όργανο. Ήταν ο πρώτος που μίλησε για την σημασία και την αναγκαιότητα της ασηψίας και της αντισηψίας. Τόνισε την ανάγκη για καθημερινή καθαριότητα και υγιεινή.

Υποστήριζε ακόμη ότι στο ανθρώπινο σώμα υπάρχουν ουσίες τις οποίες ονόμασε αίμα & βλέννη, κίτρινη & μελανή χολή. Από την ισορροπία των ουσιών αυτών εξαρτάται ή υγεία του ανθρώπου. Όταν υπάρχει ισορροπία μεταξύ των ουσιών αυτών τότε ο άνθρωπος είναι υγιής, ενώ όταν συμβαίνει το αντίθετο ασθενεί σωματικά και ψυχολογικά. Πίστευε ακόμη ότι στο σώμα ενυπάρχει μια ζωική δύναμη, η «φύσις» από την οποία εξαρτάται η συντήρηση, η ανάπτυξη και η θεραπεία του σώματος, όπως και επαναφορά του από την παθολογική στη φυσιολογική κατάσταση. Τα φάρμακα για τους Ιπποκρατικούς είναι βοηθήματα της «φύσις».

Ο Ιπποκράτης δεν περιορίστηκε μόνο στην πρακτική πλευρά της ιατρικής, αλλά τη δίδαξε κιόλας. Καταρχάς όπως το όριζε η οικογενειακή του παράδοση, τη μετέδωσε στους γιους του. Έπειτα όμως, ήταν ο πρώτος που μετέδωσε τις γνώσεις της ιατρικής και σε ανθρώπους που δεν κατάγονταν από την οικογένεια των Ασκληπιαδών. Αυτό το άνοιγμα στην εποχή του έδωσε μεγάλη διάδοση στη φήμη της ιατρικής στην Κω. Με το άνοιγμα της διδασκαλίας δόθηκε η αφορμή να συνταχθεί από το μεγάλο γιατρό ο περίφημος Όρκος της Ιατρικής.

Ο όρκος αυτός εκφωνούνταν μόνο από μαθητές οι οποίοι δεν ανήκαν στην οικογένεια των Ασκληπιαδών, πριν από τη στιγμή που επρόκειτο να αρχίσουν την εκπαίδευση από το δάσκαλο. Η απόφαση του Ιπποκράτη να κάνει προσιτή την ιατρική γνώση και σε άτομα εκτός των στενών κόλπων της οικογενείας, οφείλεται στον πολύ μικρό αριθμό των μελών της οικογένειας που ήταν πρόθυμα να συνεχίσουν την ιατρική παράδοση στην Κω. Για το λόγο αυτό πρέπει να συνέταξε και τον Όρκο. Ο όρκος σώθηκε γιατί έχει όλα τα γνωρίσματα ενός προτύπου. Αποτελεί σήμερα όπως και στην αρχαιότητα ένα είδος συμβολαίου για τη ηθική εξάσκηση της ιατρικής.

Ο Όρκος του Ιπποκράτη

Ο όρκος ουσιαστικά χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος προσδιορίζονται οι υποχρεώσεις του νεοεισαγόμενου μαθητή και προσφέρονται ηθικές και οικονομικές εγγυήσεις στο δάσκαλο της ιατρικής τέχνης. Υπόσχεται να τιμά το δάσκαλό του σαν γονέα του όπως θα κάνει τα προβλήματα του διδασκάλου του και δικά του. Επίσης δέχεται τη δέσμευση να διδάξει και ο ίδιος αν χρειαστεί την ιατρική τέχνη στους γιους του αλλά και στους γιους του διδασκάλου του.

Το δεύτερο μέρος του όρκου θεωρείται και το σπουδαιότερο καθώς αναφέρεται στις ηθικές αρχές πάνω στις οποίες θα βασιστεί για να ασκήσει το επάγγελμά του ως αυριανός γιατρός. Βασική του επιθυμία είναι να ασκήσει την τέχνη «αγνώς και καθαρώς». Οι υποχρεώσεις που συνεπάγεται αυτή η επιθυμία είναι να επιδιώκει μόνο το καλό των ασθενών του και να μην χρησιμοποιήσει ποτέ θανατηφόρο φάρμακο έστω κι αν του ζητηθεί. Δεν θα βοηθήσει ποτέ γυναίκα να χάσει το παιδί που κουβαλάει μέσα της. Θα σέβεται το σπίτι κάθε αρρώστου στο οποίο θα μπει και θα αποφεύγει κάθε αφροδισιακή επαφή με τον ίδιο τον ασθενή αλλά και με τα μέλη της οικογένειάς του. Τέλος, θα είναι έμπιστος και δεν θα αποκαλύπτει μυστικά που του γίνονται γνωστά κατά την άσκηση του επαγγέλματός του.

Ο Αρχικός Όρκος

»Ὄμνυμι Ἀπόλλωνα ἰητρὸν, καὶ Ἀσκληπιὸν, καὶ Ὑγείαν, καὶ Πανάκειαν, καὶ θεοὺς πάντας τε καὶ πάσας, ἵστορας ποιεύμενος, ἐπιτελέα ποιήσειν κατὰ δύναμιν καὶ κρίσιν ἐμὴν ὅρκον τόνδε καὶ ξυγγραφὴν τήνδε. Ἡγήσασθαι μὲν τὸν διδάξαντά με τὴν τέχνην ταύτην ἴσα γενέτῃσιν ἐμοῖσι, καὶ βίου κοινώσασθαι, καὶ χρεῶν χρηίζοντι μετάδοσιν ποιήσασθαι, καὶ γένος τὸ ἐξ ωὐτέου ἀδελφοῖς ἴσον ἐπικρινέειν ἄῤῥεσι, καὶ διδάξειν τὴν τέχνην ταύτην, ἢν χρηίζωσι μανθάνειν, ἄνευ μισθοῦ καὶ ξυγγραφῆς, παραγγελίης τε καὶ ἀκροήσιος καὶ τῆς λοιπῆς ἁπάσης μαθήσιος μετάδοσιν ποιήσασθαι υἱοῖσί τε ἐμοῖσι, καὶ τοῖσι τοῦ ἐμὲ διδάξαντος, καὶ μαθηταῖσι συγγεγραμμένοισί τε καὶ ὡρκισμένοις νόμῳ ἰητρικῷ, ἄλλῳ δὲ οὐδενί. Διαιτήμασί τε χρήσομαι ἐπ’ ὠφελείῃ καμνόντων κατὰ δύναμιν καὶ κρίσιν ἐμὴν, ἐπὶ δηλήσει δὲ καὶ ἀδικίῃ εἴρξειν. Οὐ δώσω δὲ οὐδὲ φάρμακον οὐδενὶ αἰτηθεὶς θανάσιμον, οὐδὲ ὑφηγήσομαι ξυμβουλίην τοιήνδε. Ὁμοίως δὲ οὐδὲ γυναικὶ πεσσὸν φθόριον δώσω. Ἁγνῶς δὲ καὶ ὁσίως διατηρήσω βίον τὸν ἐμὸν καὶ τέχνην τὴν ἐμήν. Οὐ τεμέω δὲ οὐδὲ μὴν λιθιῶντας, ἐκχωρήσω δὲ ἐργάτῃσιν ἀνδράσι πρήξιος τῆσδε. Ἐς οἰκίας δὲ ὁκόσας ἂν ἐσίω, ἐσελεύσομαι ἐπ’ ὠφελείῃ καμνόντων, ἐκτὸς ἐὼν πάσης ἀδικίης ἑκουσίης καὶ φθορίης, τῆς τε ἄλλης καὶ ἀφροδισίων ἔργων ἐπί τε γυναικείων σωμάτων καὶ ἀνδρῴων, ἐλευθέρων τε καὶ δούλων. Ἃ δ’ ἂν ἐν θεραπείῃ ἢ ἴδω, ἢ ἀκούσω, ἢ καὶ ἄνευ θεραπηίης κατὰ βίον ἀνθρώπων, ἃ μὴ χρή ποτε ἐκλαλέεσθαι ἔξω, σιγήσομαι, ἄῤῥητα ἡγεύμενος εἶναι τὰ τοιαῦτα. Ὅρκον μὲν οὖν μοι τόνδε ἐπιτελέα ποιέοντι, καὶ μὴ ξυγχέοντι, εἴη ἐπαύρασθαι καὶ βίου καὶ τέχνης δοξαζομένῳ παρὰ πᾶσιν ἀνθρώποις ἐς τὸν αἰεὶ χρόνον. παραβαίνοντι δὲ καὶ ἐπιορκοῦντι, τἀναντία τουτέων.΄’

Η μετάφραση του όρκου στα Νέα Ελληνικά :

»Ορκίζομαι στο θεό Απόλλωνα τον ιατρό και στο θεό Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και επικαλούμενος τη μαρτυρία όλων των θεών ότι θα εκτελέσω κατά τη δύναμη και την κρίση μου τον όρκο αυτόν και τη συμφωνία αυτή. Να θεωρώ τον διδάσκαλό μου της ιατρικής τέχνης ίσο με τους γονείς μου και την κοινωνό του βίου μου. Και όταν χρειάζεται χρήματα να μοιράζομαι μαζί του τα δικά μου. Να θεωρώ την οικογένειά του αδέλφια μου και να τους διδάσκω αυτήν την τέχνη αν θέλουν να την μάθουν χωρίς δίδακτρα ή άλλη συμφωνία. Να μεταδίδω τους κανόνες ηθικής, την προφορική διδασκαλία και όλες τις άλλες ιατρικές γνώσεις στους γιους μου, στους γιους του δασκάλου μου και στους εγγεγραμμένους μαθητές που πήραν τον ιατρικό όρκο, αλλά σε κανέναν άλλο. Θα χρησιμοποιώ τη θεραπεία για να βοηθήσω τους ασθενείς κατά τη δύναμη και την κρίση μου, αλλά ποτέ για να βλάψω ή να αδικήσω. Ούτε θα δίνω θανατηφόρο φάρμακο σε κάποιον που θα μου το ζητήσει, ούτε θα του κάνω μια τέτοια υπόδειξη. Παρομοίως, δεν θα εμπιστευτώ σε έγκυο μέσο που προκαλεί έκτρωση. Θα διατηρώ αγνή και άσπιλη και τη ζωή και την τέχνη μου. Δεν θα χρησιμοποιώ νυστέρι ούτε σε αυτούς που πάσχουν από λιθίαση, αλλά θα παραχωρώ την εργασία αυτή στους ειδικούς της τέχνης. Σε όσα σπίτια πηγαίνω, θα μπαίνω για να βοηθήσω τους ασθενείς και θα απέχω από οποιαδήποτε εσκεμμένη βλάβη και φθορά, και ιδίως από γενετήσιες πράξεις με άνδρες και γυναίκες, ελεύθερους και δούλους. Και όσα τυχόν βλέπω ή ακούω κατά τη διάρκεια της θεραπείας ή και πέρα από τις επαγγελματικές μου ασχολίες στην καθημερινή μου ζωή, αυτά που δεν πρέπει να μαθευτούν παραέξω δεν θα τα κοινοποιώ, θεωρώντας τα θέματα αυτά μυστικά. Αν τηρώ τον όρκο αυτό και δεν τον παραβώ, ας χαίρω πάντοτε υπολήψεως ανάμεσα στους ανθρώπους για τη ζωή και για την τέχνη μου. Αν όμως τον παραβώ και επιορκήσω, ας πάθω τα αντίθετα.»

Ο Ιπποκράτης και η Ιπποκρατική Συλλογή

Η παράδοση μάς έχει διασώσει με το όνομα του Ιπποκράτη 60 περίπου πραγματείες σε ιωνική διάλεκτο.

Ήδη, όμως, από την ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή μέχρι και σήμερα υπήρχε έντονος προβληματισμός σχετικά με το αν η πατρότητα του συγκεκριμένου έργου ανήκει στον Ιπποκράτη. Θα ήταν ουτοπία να πιστεύαμε ότι όλες έχουν γραφτεί από τον ίδιο τον Ιπποκράτη. Οι ιατρικές αυτές πραγματείες μπορεί να διαπνέονται από το ίδιο ορθολογικό πνεύμα μιας ιατρικής απαλλαγμένης από κάθε μαγική επίδραση, αλλά το έργο δεν είναι ομοιογενές. Υπάρχουν διαφορές στο λεξιλόγιο, στο ύφος και το περιεχόμενο. Κάποιες φαίνεται να μη γράφτηκαν από τον ίδιο το διδάσκαλο, κάποιες είναι διαφόρου προελεύσεως και διαφορετικής χρονολογίας. Το σίγουρο είναι ότι πολλά από τα έργα της συλλογής γράφτηκαν από μαθητές και οπαδούς του μεγάλου γιατρού που εμπνεύστηκαν από αυτόν.

Σύμφωνα με τον καθηγητή Α. Κούζη η Ιπποκρατική Συλλογή από άποψη περιεχομένου χωρίζεται σε 12 κατηγορίες (Μανιάτης, 2002). Αυτές και τα αντίστοιχα βιβλία τους είναι :

 Γενικά (Όρκος, Νόμος, Περί αρχαίης ιατρικής, Περί ιητρού, Περί τέχνης, Περί ευσχημοσύνης, Παραγγελίαι, Αφορισμοί.)
 Ανατομία-Φυσιολογία (Περί Ανατομής, Περί Καρδίης, Περί σαρκών, Περί αδένων, Περί οστέων φύσιος, Περί φύσιος ανθρώπου, Περί γονής, Περί φύσιος παιδίου.)
 Διαιτητική (Περί τροφής, Περί διαίτης, Περί διαίτης υγιεινής.)
 Παθολογία (Περί αέρων, υδάτων, τόπων, Περί χυμών, Περί κρίσεων, Περί κρισίμων ημερών, Περί εβδομάδων, Περί φυσών.)
 Προγνωστική (Προγνωστικόν, Προρητικόν, Κωακαί προγνώσεις.)
 Ειδική νοσολογία (Περί επιδημιών, Περί παθών, Περί νούσων, Περί των εντός παθών, Περί ιερής νόσου, Περί τόπων των κατ’ άνθρωπον.)
 Θεραπευτική (Περί διαίτης οξέων, Περί υγρών χρήσιος.)
 Χειρουργική (Κατ’ ιατρείο, Περί ελκών, Περί αιμορροΐδων, Περί συρίγγων, Περί των εν κεφαλών τρωμάτων, Περί αγμών, Περί άρθρων εμβολής, Μοχλικός.)
 Οφθαλμολογία (Περί όψεως.)
 Μαιευτική (Περί παρθενίων, Περί γυναικείης φύσιος, Περί γυναικείων Α,Β, Περί αφορών, Περί επικυήσεως, Περί επταμήνου και οκταμήνου, Περί εγκατατομής εμβρύου.)
 Παιδιατρική (Περί οδοντοφυΐης.)
 Διάφορα (Επιστολαί, Λόγοι, Το δόγμα των Αθηναίων, Επιβώμιος, Πρεσβευτικό.)

Ένα από τα σημαντικότερα έργα της Συλλογής, στο οποίο αξίζει να αναφερθούμε και χαρακτηρίζεται πολλές φορές ως ορόσημο στην ιστορία της ευρωπαικής επιστήμης, είναι το «Περί ιερής νόσου». Αποτελεί την πρώτη έκφραση στην πνευματική ιστορία της ανθρωπότητας του διαρκούς αγώνα που διεξάγουν οι επιστημονικά σκεπτόμενοι άνθρωποι εναντίον της δεισιδαιμονίας. Το θέμα του έργου είναι η «ιερή νόσος» όπως συνήθιζαν να χαρακτηρίζουν την επιληψία.

Το έργο ουσιαστικά αντιμάχεται με όλους τους «μάγους-εξαγνιστές» που διακηρύσσουν ότι η αρρώστια έχει υπερφυσικό χαρακτήρα. Ο ίδιος ο συγγραφέας του έργου πιστεύει πως η αρρώστια αυτή οφείλεται σε φυσικά αίτια, όπως και όλες οι αρρώστιες, και η θεραπεία της θα πρέπει να γίνεται με φυσικά μέσα. Κατά τη γνώμη του η επιληψία ξεκινά από τον εγκέφαλο.

Η Φήμη του Ιπποκράτη

Ο Ιπποκράτης υπήρξε ο σημαντικότερος εκπρόσωπος όχι μόνο της ιατρικής σχολής της Κω αλλά και της ιατρικής γενικότερα κατά την αρχαιότητα. Είχε γίνει πρόσωπο μυθικό από την αρχαιότητα. Ήδη από την πρώτη φάση της σταδιοδρομίας του στην Κω είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη. Οι βιογράφοι αναφέρουν ότι καλέστηκε από τους κατοίκους των Αβδήρων προκειμένου να θεραπεύσει τον Δημόκριτο γιατί πίστευαν ότι είχε τρελαθεί. Γιατρός όσο ζούσε, πήρε τη μορφή ενός ήρωα- θεραπευτή μετά θάνατον. Ο λαός της Κω την ημέρα της γέννησής του τον λάτρευε με θυσίες κάθε χρόνο.

Αυτή η τελετή πρέπει να υπήρχε τον 1ο αι π. Χ οπότε και κυκλοφορούσαν νομίσματα που απεικόνιζαν τη μορφή του. Λέγεται επίσης ότι οι Αθηναίοι του έστησαν άγαλμα και τον ανακήρυξαν σωτήρα της πόλης, επειδή έσωσε την πόλη από λοιμό. Του αποδόθηκε ο χρυσός στέφανος, ενώ μυήθηκε και στα Ελευσίνια μυστήρια. (J. Jouanna, 1998). Πληροφορίες που δίνονται τόσο στον Πλάτωνα όσο και στον Αριστοτέλη δείχνουν ότι κι όσο ζούσε ο Ιπποκράτης είχε τη φήμη μεγάλου γιατρού και όχι μόνο στα όρια της ιδιαίτερης πατρίδας του. Οι μεταγενέστεροί του μεγάλοι ιατροί ή φιλόσοφοι (Πλάτων, Αριστοτέλης, Γαληνός, Πλίνιος κ.ά.) τον αναφέρουν ως «μέγα» ή ως «θείον».

Ο Ιπποκράτης έζησε στην Ελλάδα κατά το χρυσό αιώνα του Περικλή. Ένας αιώνας έντονου διανοητικού προβληματισμού που ανέδειξε μεγάλους άνδρες, όπως ήταν ο Σοφοκλής, ο Σωκράτης και ο Θουκυδίδης. Τον 5ο αι. λοιπόν, γεννήθηκε ο ορθολογισμός αλλά και ο ουμανισμός, με την προϋπόθεση να δώσουμε στον όρο αυτό την ευρεία έννοια της «σκέψης του ανθρώπου για τον εαυτό του».

Ο Ιπποκράτης ίδρυσε τη σχολή του την εποχή που σε όλη τη χώρα άκμαζαν τα Ασκληπιεία στα οποία κύρια θεραπεία αποτελούσε ο εξαγνισμός του σώματος και της ψυχής, εφόσον η ασθένεια θεωρούνταν θεόσταλτη. Ήταν αυτός που έφερε την επανάσταση διδάσκοντας την ορθολογική σκέψη στην αντιμετώπιση των ασθενειών. Τα αίτια είναι λογικά και απαιτούν λογικά θεραπευτικά μέσα υποστήριζε, δεν υπάρχει το στοιχείο της θεϊκής παρέμβασης. Αποθεοποίησε την ιατρική και τη διαχώρισε από τη φιλοσοφία.

Ήρθε για πρώτη φορά ανατριχιαστικά κοντά στον άνθρωπο. Καταρρέουν τα πάντα, φιλοσοφικές θεωρίες και ιδέες. (www.pneuma.gr). Ήταν ο πρώτος που ταξινόμησε συστηματικά την ιατρική και επιχείρησε μια μεθοδευμένη θεραπεία των νοσημάτων. Έκανε προσιτές τις ιατρικές γνώσεις και σε μαθητές πέραν της οικογένειας των Ασκληπιαδών, κάτι καινοτόμο για την εποχή του αφού τότε επικρατούσε η παράδοση που ήθελε τη μετάδοσή της μόνο μέσα στους κόλπους της οικογένειας των Ασκληπιαδών, από πατέρα σε γιο (J. Jouanna, 1998). Ήταν ο δημιουργός του περίφημου Όρκου της Ιατρικής, ένα εξαιρετικό κείμενο το οποίο εισάγει και τις δεοντολογικές- ηθικές αρχές της ιατρικής και εκφωνείται και σήμερα από τους μελλοντικούς γιατρούς.

Με τη νέα αυτή προοπτική της ιατρικής που εισήχθη από τον Ιπποκράτη η δεισιδαιμονία υποχωρεί με αργό βηματισμό. Οι μάγοι- θεραπευτές, που μέχρι τότε είχαν την τιμητική τους, θα γίνουν οι πιο σκληροί πολέμιοι του Ιπποκράτη. Παρά τις συκοφαντίες που κατά καιρούς διατυπώθηκαν προς το πρόσωπό του, δεν κατάφεραν να μειώσουν τη φήμη του ως μεγάλου γιατρού. Οι θεωρίες του είναι τόσο ακριβείς ώστε ακόμη και σήμερα ορισμένες από τις ιατρικές μεθόδους που προτείνει χρησιμοποιούνται ακόμα.

Αυτός, λοιπόν, είναι ο πατέρας της ιατρικής. Μετά από αυτόν ακολουθούν οι ιατροί της Αλεξανδρείας. Εκεί στα τέλη του 4ου αι. π.Χ μεταφέρεται η εστία της ιατρικής επιστήμης. Διαχωρίζονται οι ιατρικές ειδικότητες και η νέα ιατρική γενιά, βασιζόμενη στις θεωρίες του παρελθόντος, χτίζει νέα θεωρητικά οικοδομήματα στα θεμέλια των παλιών.

Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Προβλήματα Στρατιωτικής Ιατρικής

Ο άνθρωπος, το βασικό «κύτταρο» των πολεμικών ενεργειών, η σταθερότερη μονάδα που μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην ανάλυση μιας στρατιωτικής επιχείρησης, παραμένει δια μέσου των αιώνων σε μεγάλο βαθμό απαράλλακτος στη φυσιολογία και τις ανάγκες του. Οι πολεμιστές που εκστράτευαν στην αρχαιότητα, από την εποχή το χαλκού, ως αυτή της Ρώμης, πέθαιναν από τις ίδιες αιτίες που αποδεκάτιζαν και τους μεταγενέστερους στρατούς, μέχρι την «ιατρική επανάσταση» του 20ου αιώνα, ενώ τα όπλα τους μπορούν ακόμα και σήμερα να σκοτώσουν ή να προκαλέσουν σοβαρότατα τραύματα σε οποιονδήποτε σύγχρονο στρατιώτη.

Εξεταζόμενα αποκλειστικά ως μηχανικά εργαλεία για την ανθρώπινη καταστροφή, τα όπλα των αρχαίων στρατών, ήταν θανατηφόρα. Στα χέρια μάλιστα ενός καλά εκπαιδευμένου πολεμιστή μπορούσαν να γίνουν ακόμα πιο θανάσιμα. Στη σημερινή εποχή δεν είναι συνηθισμένος το φαινόμενο δύο στρατών στους οποίους η φονική ικανότητα του ενός να είναι δραματικά μεγαλύτερη από εκείνη του αντιπάλου του. Στον αρχαίο κόσμο όμως αυτή η ισορροπία μαχητικής ισχύος μεταξύ δύο στρατών υπήρχε σπάνια και τότε σήμαινε τεράστιο κίνδυνο για τους εμπλεκόμενους άντρες.

Οι στρατιές των Υκσώς αποδεκάτιζαν με χαρακτηριστική ευκολία τους άτυχους Αιγυπτίους, με την ανωτερότητα που τους έδινε το σύνθετο τόξο και η ευκινησία των αρμάτων, και οι Μακεδόνες του Αλεξάνδρου κατατρόπωναν τους Πέρσες κάθε φορά παρά την αριθμητική τους κατωτερότητα. Αντίθετα οι λεγεώνες της Ρώμης ήταν σχεδόν ισοδύναμες με το στρατό του Αννίβα, αλλά όποτε τον πολεμούσαν υφίσταντο ήττες και μάλιστα πολύ βαριές.

Τον 1ο αιώνα π.Χ όμως το τεχνολογικό και τακτικό πλεονέκτημα είχε περάσει στους Ρωμαίους σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μην υπάρχει αντίπαλος στο δυτικό κόσμο που να μπορεί να αναμετρηθεί μαζί τους. Όποτε ο ανώτερος ρωμαϊκός στρατός πολεμούσε κατώτερες οργανωτικά δυνάμεις, όπως ήταν σύνηθες τον 1ο αιώνα π.Χ., το αποτέλεσμα ήταν σφαγή τρομερών διαστάσεων. Η νίκη του Μάριου επί των Τευτόνων στο Αιξ-αν-Προβάνς (Aix-en-Provence) το 100 π.Χ., κατέληξε στη θανάτωση περισσοτέρων από 90.000 ανδρών μέσα σε μία και μόνο μέρα.

Θάνατος, Τραύματα και Μολύνσεις στους Αρχαίους Στρατούς

Το επίπεδο του κινδύνου που αντιμετώπιζε ο αρχαίος πολεμιστής στη μάχη, εξαρτάτο σε μεγάλο βαθμό από το στρατό στον οποίο άνηκε και από την ιστορική περίοδο που έτυχε να ζει. Για παράδειγμα, ο Αιγύπτιος στρατιώτης που πολεμούσε τους Υκσώς είχε λίγε πιθανότητες να αποφύγει το μοιραίο, ενώ ο Ρωμαίος στρατιώτης που αντιμετώπιζε του Βέλγους ή τους Σάξονες άτακτους μπορούσε να προσδοκά σίγουρη επιβίωση.

Σε αντίθεση με τις σύγχρονες μάχες, που αφήνουν σχετικά ισορροπημένος αριθμό νεκρών και τραυματιών μεταξύ των δύο πλευρών, στους αρχαίους χρόνους τους ηττημένους περίμενε τρομακτική σφαγή, ενώ οι νικητές υφίσταντο αμελητέες απώλειες. Στη μάχη του Μαραθώνα, οι νικητές Αθηναίοι είχαν μόλις 192 νεκρούς από μια δύναμη 10.000 ανδρών και στην Ισσό ο Αλέξανδρος έχασε 200 άνδρες προκαλώντας 50.000 απώλειες στους Πέρσες! Στις Κυνός Κεφαλές οι ρωμαϊκές λεγεώνες προκάλεσαν 8.000 θανάτους και ουσιαστικά διέλυσαν το μακεδονικό στρατό, με απώλειες 700 ανδρών.

Πότε και πόσο όμως κινδύνευσε να σκοτωθεί ένας αρχαίος πολεμιστής; Για όσο διάστημα οι φάλαγγες διατηρούσαν τη συνοχή τους, ήταν πολύ δύσκολο να λάβει χώρα θανάτωση σε ευρεία κλίμακα. Ακόμα και οι δυνάμεις του ιππικού δεν ήταν σε θέση να προκαλέσουν σημαντική ζημιά σε πειθαρχημένους σχηματισμού πεζικού που κρατούσαν με σθένος τις θέσεις τους. Παρ’ όλα αυτά σε κάθε στρατό της Ιστορίας υπάρχει μια μεγάλη μάζα ανδρών που αισθάνεται έντονη την παρόρμηση της διαφυγής από τον κίνδυνο και το κίνητρό της είναι πάντα ο φόβος.

Ο πραγματικός «φονιάς» στα αρχαίο πεδίο μάχης δεν ήταν άλλος από το φόβο. Άνδρες που έχουν εμπλακεί σε μάχη τείνουν να κρατούν υπό έλεγχο την τάση φυγής που πηγάζει από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, με τη βοήθεια της λογικής. Η αυξανόμενη και παρατεταμένη ψυχολογική φόρτιση όμως, αυξάνει δραματικά την πιθανότητα να βρεθεί κάποιος μέσε στις σειρές των πολεμιστών που θα χάσουν την ψυχραιμία τους και θα τρέξουν. Μερικές φορές οι ενέργειες ενός και μόνο στρατιώτη είναι αρκετές για να συμπαρασύρουν σαν χιονοστιβάδα ολόκληρη τη μονάδα του, προκαλώντας έκρηξη πανικού. Όταν η ομοιογένεια και η συνοχή του σχηματισμού διαλυόταν, ο αρχαίος πολεμιστής κινδύνευε πλέον σοβαρά να θανατωθεί ή να τραυματιστεί.

Συνήθως μία φάλαγγα θα «έσπαγε» ξαφνικά και θα αποσυντίθετο με ταχύτητα, καθώς η αρχική συμπαγής πολεμική μηχανή μετατρεπόταν σε δευτερόλεπτα σε ένα άτακτο πλήθος τρομαγμένων φυγάδων που πάσχιζαν μεμονωμένα να ξεφύγουν, τρέχοντας με όλη τους τη δύναμη. Στρατιώτες διασκορπίζονταν προς κάθε κατεύθυνση, πετώντας συχνά τα όπλα και τις θωρακίσεις τους σε μια μάταιη προσπάθεια να διαφύγουν από του διώκτες τους. Για μια αρκετά μεγάλη περίοδο η φυγή έσωζε αρκετούς από τους ηττημένους, καθώς οι στρατοί είχαν ελάχιστα μέσα για να πραγματοποιήσουν θανάσιμη καταδίωξη.

Η εμφάνιση όμως του άρματος, του δόρατος και των έφιππων τοξοτών των Ασσυρίων, άλλαξε για πάντα αυτή την κατάσταση, καθιστώντας τους υποχωρούντες στρατιώτες εύκολα θύματα. Σε πολλές περιπτώσεις τα άρματα και το ιππικό των νικητών κινούντο ανάμεσα και γύρω από το άτακτο πλήθος λαμβάνοντας τέτοιες θέσεις ώστε να το εξαναγκάσουν να κατευθυνθεί πάλι προς το πεδίο της μάχης. Εκεί αφιέρωναν μια ολόκληρη μέρα για να το κατασφάξουν. Αν ο διοικητής των θριαμβευτών δε σταματούσε το μακελειό για να πάρει αιχμαλώτους που θα πωλούντο στα σκλαβοπάζαρα, ένας ολόκληρος στρατός θα θανατωνόταν χωρίς οίκτο – ούτε ένας στρατιώτης δε θα έμενε ζωντανός.

Οι ιστορικές μελέτες δείχνουν πως, κατά μέσο όρο, το ποσοστό των νεκρών ενός ηττημένου στρατού ήταν περίπου 37,7%, δηλαδή περισσότερο από το 1/3 της συνολικής του δύναμης. Τα ποσοστά θανάτων όμως για τους νικηφόρους στρατούς ήταν σημαντικά χαμηλότερα, κυμαινόμενα στο 5,5% του συνόλου των εμπλεκόμενων. Ακόμα και στην περίπτωση που ένας στρατός απολάμβανε πλήρους τεχνολογικής υπεροχής, ήταν αναγκαίο σε κάποια φάση να αρχίσει να σκοτώνει από μικρές αποστάσεις.

Η εμφανής δυσαναλογία μεταξύ απωλειών νικημένων και νικητών, φανερώνει πως η μεγαλύτερη σφαγή λάμβανε χώρα κατά τη φάση που ο ένας από τους δύο αντιπάλους έσπαγε τους σχηματισμούς του κάτω από φυσική ή ψυχολογική πίεση, με αποτέλεσμα οι στρατιώτες του να διωχθούν και να σφάγουν με σχετική ευκολία. Παρόλα αυτά θα πρέπει να απαιτούντο πολλές ώρες ακατάπαυστης σφαγής για να καταστραφεί ένας νικημένος εχθρός.

Δεν υπάρχουν μαρτυρίες για τις επιπτώσεις που είχαν αυτοί οι «προσωπικοί» (από μικρή απόσταση) φόνοι στην ψυχοσύνθεση του στρατιώτη. Είναι όμως πιθανό η πρακτική των Ρωμαίων, να εκθέτουν όλες τις κατηγορίες των πολιτών από πολύ μικρή ηλικία μπροστά στο αποτρόπαιο πρόσωπο του θανάτου μέσα στην αρένα, να έδινε αργότερα κάποια πλεονεκτήματα στο πεδίο της μάχης, μειώνοντας τις περιπτώσεις των ψυχολογικών σοκ.

Τυπικές Απώλειες μιας Ρωμαϊκής Λεγεώνας σε Νικηφόρα Μάχη

Εμπλεκόμενη δύναμη 6.000 άνδρες
Φονευθέντες 330 άνδρες
Τραυματίες 360 άνδρες
Θάνατοι από αιμορραγικό σοκ 50 άνδρες ()13,8%)
Θάνατοι από τέτανο 22 άνδρες (5%)
Θάνατοι από αεριογόνο γάγγραινα 15 άνδρες (4%)
Θάνατοι από σηψαιμία 5 άνδρες (1,2%)
Άλλες αιτίες 15 άνδρες (4%)
Ποσοστό ανανήψεων από τραύματα 70%

Γνωρίζοντας το συνολικό αριθμό των ανδρών ενός ηττημένου στρατού της αρχαιότητας και αφαιρώντας τον αριθμό των νεκρών και αυτών που συνελήφθησαν αιχμάλωτοι για να πωληθούν αργότερα ως σκλάβοι, καταλήγουμε σε μια καλή προσέγγιση του αριθμού των τραυματιών που βρίσκοντας σε τόσο σοβαρή κατάσταση ώστε να είναι άχρηστοι ως «εμπόρευμα». Περίπου το 35,4% των ηττημένων έπρεπε να αναμένει έναν τραυματισμό τόσο σοβαρό ώστε να συνεπάγεται την εγκατάλειψή του στο πεδίο της μάχης.

Όταν αυτό το ποσοστό προστεθεί στο 37.7% των νεκρών, φαίνεται πως σε μία τυπική μάχη του αρχαίου κόσμου ένα 73% των πολεμιστών μιας στρατιάς που ηττάτο θα κατέληγαν νεκροί ή βαριά τραυματισμένοι μέχρι το σούρουπο. Δεν υπάρχει αντίστοιχος σίγουρος τρόπος να υπολογιστούν οι τραυματίες των νικητών. Χρησιμοποιώντας τις στατιστικές που δίνουν τις αναλογίες νεκρών μεταξύ ηττημένων και νικητών, φαίνεται πως ένα ποσοστό 5,8% του στρατού που είχε επιβληθεί του αντιπάλου του θα έπρεπε να έχει υποστεί κάποιας μορφής τραυματισμό.

Η ανάλυση του καθηγητή Engels για το στρατό του Αλεξάνδρου, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι Μακεδόνες είχαν περίπου 5 τραυματίες για κάθε νεκρό τους. Έτσι το μέσο ποσοστό νεκρών (στη μάχη) 0,5%, που είχαν οι Μακεδόνες στο Γρανικό, τη Ισσό και τα Γαυγάμηλα, οδηγεί κατά πάσα πιθανότητα σε ένα ποσοστό τραυματιών 2,5%. Το στρατιωτικό ιατρικό σύστημα των Ρωμαίων προχωρούσε σε σχεδιασμό του προβλέποντας ένα ποσοστό τραυματιών στη μάχη μεταξύ 2 και 10%.

Το νοσοκομείο εκστρατείας της λεγεώνας οργανωνόταν σε 64 θαλάμους που καθένας μπορούσε να εξυπηρετήσει 4 με 5 άνδρες, φανερώνοντας έτσι πως ο μέγιστος αριθμός τραυματιών που ανέμενε η μονάδα σε μια εμπλοκή της ήταν 320 άτομα, δηλαδή το 5% της δύναμής της.

Η φύση της μάχης εκ του συστάδην στην αρχαιότητα και τα επιχειρησιακά χαρακτηριστικά των όπλων που υπήρχαν τότε, συνηγορούν στο ότι οι πιθανότητες τραυματισμού για ένα στρατιώτη ήταν πολύ μεγαλύτερες από τις πιθανότητες θανάτου. Από τα 147 τραύματα που αναφέρονται στην Ιλιάδα, τα 114 (ποσοστό 77,7%) αποδείχθηκαν θανατηφόρα. Η αναλογία αυτή στην αρχαϊκή Ελλάδα ηχεί παράξενα αν συγκριθεί με την αντίστοιχη του Κριμαϊκού πολέμου (20%) ή του Αμερικανικού Εμφυλίου (13,3%).

Ο Frolich σημειώνει επίσης ότι από τα 31 τραύματα κεφαλής που αναφέρει ο Όμηρος, όλα ήταν θανατηφόρα. Μια μελέτη σε σκελετούς Αιγυπτίων στρατιωτών που φονεύθηκαν κατά τη διάρκειας μιας πολιορκίας το 2.000 π.Χ., επιβεβαιώνει την υψηλή θνησιμότητα λόγω κρανιακών τραυμάτων. Πενήντα εννέα από τους σκελετούς έφεραν τραύματα κεφαλής, από τα οποία 49 διαπιστώθηκε ότι προκλήθηκαν από πέτρες που ρίφθηκαν από τα τείχη και τα υπόλοιπα 10 από βέλη που πέτυχαν το θύμα στο πρόσωπο. Ένας λίθος βάρους 13,6 Kg που ρίπτεται από ύψος 12 μέτρων, έχει κινητική ενέργεια 1.588 Joule, ικανή να συντρίψει οποιοδήποτε είδος θωράκισης της Εποχής του Σιδήρου.

Τα βέλη ευθύνονταν για το 10% των τραυμάτων, με ένα ποσοστό θνησιμότητας 42%. Η ικανότητα της αρχαίας θωράκισης να αντέχει σε πλήγματα από βέλη φάνηκε με χαρακτηριστικό τρόπο στα Κούναξα, όπου, όπως αναφέρει ο Ξενοφών, το ελληνικό στράτευμα δέχθηκε καταιγισμό τοξευμάτων από τους Πέρσες επί πολλές ώρες, χωρίς να υπάρξουν σημαντικές απώλειες. Τα βέλη από τα σύνθετα τόξα ήταν ικανά να τρυπήσουν το θώρακα, αλλά συνήθως όχι σε τέτοιο βάθος ώστε να προκαλέσουν το θάνατο.

Τυπικό παράδειγμα αποτελεί η θωράκιση των Ασσυρίων πολεμιστών. Υπολογίζεται ότι ο μέσος άνδρας παρουσίαζε συνολική εκτεθειμένη επιφάνεια 6.832 cm2, δηλαδή 0,68 m2. Ένας Ασσύριος οπλισμένος για μάχη εξέθετε μόνο 542 τετραγωνικά εκατοστά στην περιοχή του λαιμού και του προσώπου, 1.103 τετραγωνικά εκατοστά στα χέρια, 413 τετραγωνικά εκατοστά στην κοιλιά και 1.265 τετραγωνικά εκατοστά στα κάτω άκρα. Η συνολική τρωτή επιφάνεια ήταν συνεπώς 3.323 τετραγωνικά εκατοστά δηλαδή το 49% της αρχικής.

Μια εκτεταμένη μελέτη σύγχρονων επιστημόνων που αναπαρέστησαν τις αρχαίες τακτικές, κατέληξαν στο συμπέρασμα πως αν μια δύναμη 1.000 τοξοτών έβαλλε σε ομοβροντία από απόσταση 250 μέτρων, 220 από τα βέλη της θα έβρισκαν στόχο επί μιας συμπαγούς μάζας πεζικού που δε θα προστατευόταν από ασπίδες. Από αυτά 120 περίπου θα έπλητταν αθωράκιστα ή άλλα ευπαθή σημεία, συγκεκριμένα 18 το λαιμό, κάτι που θα επέφερε ακαριαίο θάνατο, 13 την κοιλιακή χώρα (στο 80% θα ακολουθούσε θάνατος από μόλυνση μέσα σε τρεις ημέρες), 36 τα χέρια και 53 τις κνήμες και τους μηρούς.

Λιγότερο από 2% των τραυμάτων στα άκρα θα αποδεικνύονταν θανατηφόρο και μόνο αν είχε πληγεί κάποια αρτηρία. Αν υποθέσουμε πως όλα τα τραύματα θα ανάγκαζαν το στρατιώτη να αποσυρθεί από τη μάχη και ληφθεί υπόψη πως ένα τοξότης μπορεί να βάλει πέντε φορές το λεπτό, στα πέντε λεπτά (που χρειάζονταν για να πλησιάσουν οι δύο στρατοί) μια δύναμη 1.000 τοξοτών θα αχρήστευε 110 στρατιώτες σε κάθε ομοβροντία της. Βάλλοντας 5 ομοβροντίες το λεπτό για 5 λεπτά, οι τοξότες θα προκαλούσαν το φανταστικό αριθμό των 2.750 απωλειών στον εχθρό πριν κα διασταυρωθούν τα δόρατα των αντιπάλων!

Η ασπίδα απάλλαξε το αρχαίο πεζικό άριστη προστασία για όσο διάστημα οι σχηματισμοί διατηρούσαν τη συνοχή τους. Η μέση επιφάνειά της ήταν 0, 74 m2, αρκετή για να καλύψει ολόκληρο το σώμα του πολεμιστή. Το βέλος όμως παρέμενε ένα ύπουλο όπλο γιατί, αν και τα τραύματα που επέφερε επικεντρώνοντας τελικά στα άκρα, ακόμα και τις περιπτώσεις που δεν έβρισκε αρτηρία προκαλούσε συχνά θανάσιμη μόλυνση, γεγονός που απαιτούσε ακρωτηριασμό στο 62% των περιπτώσεων – μια πρακτική άγνωστη στους αρχαίου γιατρούς μέχρι και τους κλασσικούς χρόνους.

Τα δόρατα εξελίχθηκαν από τα απλά υποδείγματα των 1,8 μέτρων των αρχαϊκών χρόνων στη φοβερή μακεδονική σάρισσα των 5,5 μέτρων. Οι οξείες αιχμές της λόγχης επέτρεπαν στα δόρατα να τρυπούν ή να κόβουν το ανθρώπινο σώμα και ήταν ιδιαίτερα θανατηφόρες όταν έπλητταν την τραχεία ή την τραχηλική φλέβα. Αν και δεν ήταν εύκολο να προσβάλουν απ’ ευθείας ένα θωρακισμένο αντίπαλο, μπορούσαν να τον πληγώσουν ή να τον ρίξουν στο έδαφος, όπου θα παρουσίαζε πολύ ευκολότερο στόχο, εκθέτοντας ζωτικά σημεία του σώματος για το τελειωτικό κτύπημα.

Το σπαθί δεν απετέλεσε βασικό όπλο μάχης για κανένα στρατό μέχρι την εμφάνιση της Ρώμης. Οι αρχαίοι Έλληνες το αντιμετώπιζαν ως βοηθητικό μέσο και ήταν ελάχιστα εξοικειωμένοι με τη χρήση του, χωρίς να έχουν ιδιαίτερα άδικο, αφού ένας μαχητής καλά εκπαιδευμένος στο δόρυ πλεονεκτεί στην αναμέτρηση με ένα ξιφομάχο. Στα χέρια των Ρωμαίων λεγεωνάριων όμως το θρυλικό gladius προκαλούσε τον τρόμο στους αντιπάλους.

Το πλεονέκτημα του σπαθιού αυτού σε μια μάχη εκ του συστάδην ήταν ότι μπορούσε να προκαλέσει βαθιά τραύματα σχεδόν σε κάθε μέρος του σώματος. Μπορούσε επίσης να χρησιμοποιηθεί με φοβερό τρόπο κατά των χεριών, όπως συνήθιζαν να ενεργούν οι Ρωμαίοι. Αν ένα στρατιώτης δεχόταν κτύπημα, το σπαθί ακρωτηρίαζε εύκολα το μέλος και άφηνε το αποσβολωμένο θύμα ανυπεράσπιστο απέναντι σε μια δεύτερη θανατηφόρα νύξη στην κοιλιά, ο λαιμό ή το πρόσωπο.

Πιθανώς το πιο σύνηθες τραύμα για τους αρχαίους πολεμιστές ήταν το κάταγμα. Το γεγονός πως τα αιγυπτιακά και τα σουμεριακά ιατρικά κείμενα ασχολούνται εκτενώς με περιπτώσεις σπασμένων οστών, φανερώνει πως οι στρατιωτικοί γιατροί της εποχής ήταν αρκετά εξοικειωμένοι με αυτό τον τύπο τραυμάτων. Με εξαίρεση το κρανίο, υπάρχει πολύ μικρή διαφορά στο μέγεθος της δύναμης που απαιτείται για να συντριβεί οποιοδήποτε οστό στο ανθρώπινο σώμα. Ακόμα και τα χονδρά οστά του μηρού χρειάζονται λίγο περισσότερη φόρτιση για να σπάσουν σε σχέση με τα λεπτά κόκκαλα του βραχίονα.

Υπολογίζεται πως 91,8 Joule ενέργειας κρούσης είναι αρκετά για να θραύσουν οποιοδήποτε οστό στο ανθρώπινο σώμα, εκτός από εκείνα του κρανίου. Έτσι το πλήγμα που καταφερόταν στα πλευρά ενός θωρακισμένου αρχαίου πολεμιστή από ρόπαλο (137 Joule), ακόντιο (91 Joule), πέλεκυ (95,6 Joule), απλό ξίφος (105 Joule), διατρητικό πέλεκυ (105 Joule), gladius (137 Joule) ή δόρυ (96 Joule), θα μπορούσε να εύκολα να προκαλέσει κατάγματα. Χωρίς αμφιβολία ο αρχαίος στρατιώτης κινδύνευε σοβαρά από σπάσιμο των οστών, τραύμα που θα τον άφηνε εκτεθειμένο σε επόμενο θανάσιμο πλήγμα. Αξίζει να σημειωθεί πως μέχρι την εξαφάνιση του αλόγου από το πεδίο μάχης, κατά τον 20ο αιώνα, τα κατάγματα αποτελούσαν την κυριότερη αιτία τραυματισμού, και για τους ιππείς, οι οποίοι συχνά κατά τη διάρκεια της μάχης έπεφταν από τα άλογά τους.

Θεωρείται βέβαιο πως η συχνότητα και ο τύπος των τραυμάτων στις μάχες της αρχαιότητας ποίκιλλαν αρκετά, ανάλογα με τα όπλα, τις θωρακίσεις και τις τακτικές που χρησιμοποιήθηκαν σε κάθε περίοδο. Ο κίνδυνος του θανάτου κυμαινόταν πολύ, ανάλογα με το στρατό στον οποίο υπηρετούσε κάποιος. Έτσι ο Αιγύπτιος στρατιώτης που πολεμούσε του Υκσώς ήταν τελείως απροστάτευτος απέναντι στα όπλα τους, ενώ ο στρατιώτης της ίδια εθνικότητας που πολεμούσε του Χετταίους μετά από 200 χρόνια είχε πολλές πιθανότητες να βγει από μία μάχη σώος και αβλαβής. Φυσικά οι αναλύσεις δεν ισχύουν για στρατούς των οποίων η πειθαρχία κατέρρεε και τρέπονταν σε άτακτη φυγή, αφού οι άνδρες τους θα ήταν τρωτοί απέναντι σε κάθε είδους προσβολή από τη διώκουσα δύναμη.

Είναι πραγματικά ενδιαφέρουσα η διαπίστωση πως ένα αρχαίος στρατιώτης, από την Εποχή του Χαλκού ως και τον 1ο αιώνα π.Χ., κινδύνευε να πεθάνει από διάφορες μολύνσεις τραυμάτων στον ίδιο ακριβώς βαθμό με ένα συνάδελφό του οποιασδήποτε άλλης εποχής μέχρι την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο θάνατος παραμόνευε τον τραυματία της μάχης με τη μορφή τριών φοβερών μικροβιακών απειλών: τον τέτανο, την αεριογόνο γάγγραινα και τη σηψαιμία.

Ο τέτανος ήταν η συνηθέστερη μόλυνση. Προέρχεται από το αναερόβιο βακτήριο Clostridium tetani, που εισέρχεται στον οργανισμό μέσω βαθιών τομών στο δέρμα και τα σπλάχνα, και συνήθως συνοδεύει τραύματα που παρουσιάζουν σοβαρή ιστολογική βλάβη και νέκρωση. Το βακτήριο του τετάνου παράγει μια τοξίνη που «ταξιδεύει» ως το νωτιαίο μυελό και προκαλεί τρομερούς σπασμούς στους σκελετικούς μύες. Οι σπασμοί αυτοί είναι δυνατό να σκοτώσουν τον ασθενή από ασφυξία, καθώς διογκώνουν υπερβολικό το διάφραγμα και μπορεί να είναι τόσο ισχυροί ώστε να καταστρέψουν τη σπονδυλική στήλη σε κάποιο σημείο, προκαλώντας αφόρητο πόνο.

Μία ακριβής περιγραφή αυτών των συμπτωμάτων υπάρχει στους «Αφορισμούς» του Ιπποκράτη, ένδειξη πως οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν καλά τις επιπτώσεις του τετάνου. Το βακτήριο του τετάνου ενδημεί στην επιφάνεια του εδάφους και βρίσκεται κυρίως σε εκτάσεις πλούσιες σε κοπριά, τυπικές των αγροτικών κοινωνιών του αρχαίου κόσμου. ΟΙ πληθυσμοί του αυξάνονται όπου η υγιεινή βρίσκεται σε χαμηλά επίπεδα και όπου υπάρχουν ανθρώπινα ή ζωικά περιττώματα. Έτσι κάθε στρατιώτης του οποίου το τραύμα θα ερχόταν σε επαφή με το χώμα, κινδύνευε άμεσα από μόλυνση.

Αν το τραύμα δεν καθαριζόταν προσεκτικά με νερό ή κρασί και οι γιατροί έσπευδαν να το καλύψουν αμέσως με πρόχειρους επιδέσμους χωρίς να το καθαρίσουν απόλυτα, η μόλυνση από τέτανο ήταν σίγουρη. Ο μέσος όρος μολύνσεων τέτοιου είδους ήταν περίπου 5,6% και η θνησιμότητα 80%. Από τη στιγμή που ένας στρατιώτης μολυνόταν, η επιβίωσή του εξαρτάτο από την αντοχή του και το ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού του.

Η αεριογόνος γάγγραινα προκαλείται από έξι είδη βακτηρίων γνωστών υπό το γενικό όρο Clostridium perfigens, που είναι επίσης αναερόβια και ενδημούν στο καλλιεργημένο έδαφος. Παράγουν μία τοξίνη που καταστρέφει το μυϊκό ιστό μέσω φυσαλίδων υδρογόνου. Η περιοχή του τραύματος νεκρώνεται, η μόλυνση επεκτείνεται και συνοδεύεται από τρομερή δυσωδία που παράγουν οι αποσυντιθέμενοι ιστοί. Το ποσοστό εμφάνισης του συγκεκριμένου είδους μόλυνσης θα πρέπει να κυμαινόταν στο 5%, αλλά μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πως η θνησιμότητα στους αρχαίους στρατούς που δεν γνώριζαν την τεχνική του ακρωτηριασμού θα έφθανε στο 100%.

Η σηψαιμία ή δηλητηρίαση του αίματος, προκαλείται όταν το συνηθισμένο βακτήριο του σώματος Staphilococcus bacteri εισέλθει στο κυκλοφορικό σύστημα. Αν ένα κύριο αιμοφόρο αγγείο τρυπηθεί και το τραύμα προσβληθεί από δευτερεύουσα μόλυνση, αυτή μπορεί να επεκταθεί στο φυσιολογικά αποστειρωμένο κυκλοφορικό σύστημα. Το ποσοστό εμφάνισης μια τέτοιας μόλυνσης είναι 1,7% και αυτή παρουσιάζεται κυρίως σε περιπτώσεις αρτηριακών τραυμάτων. Η θνησιμότητα ως τα μέσα του 20ου αιώνα παρέμενε εξαιρετικά υψηλή, μέχρι την εμφάνιση και τη διάδοση των αντιβιοτικών.

Ένας από τους τέσσερις τραυματίες της αρχαίας μάχης πέθαινε από τις πληγές του μέσα σε 7 έως 10 μέρες από τις τρεις παραπάνω κύριες αιτίες ή από αιμορραγικό σοκ. Πρέπει να τονιστεί πως αυτοί οι τέσσερις παράγοντες παρέμειναν ως βασικές αιτίες θανάτου ασθενών και τραυματιών μέχρι το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ασθένειες και Επιπτώσεις

Στους στρατούς των αρχαίων χρόνων, όπως και σε όλους τους στρατούς μέχρι τον Ρωσοϊαπωνικό πόλεμο του 1905, περισσότεροι στρατιώτες έβρισκαν το θάνατο από ασθένειες παρά από τα όπλα του εχθρού. Οι ασθένειες στους αρχαίους στρατούς εμφανίζονταν πολύ πιο εύκολα στις περιπτώσεις που μεγάλος αριθμός ανδρών συνωστιζόταν για αρκετό χρονικό διάστημα σε χώρους όπου δεν υπήρχαν οι στοιχειώδεις προϋποθέσεις υγιεινής. Με την εξαίρεση των στρατών της Αιγύπτου και της Ρώμης που τηρούσαν σχολαστικά τους βασικούς κανόνες υγιεινής, ελέγχοντας την καταλληλότητα του πόσιμου νερού και των τροφίμων, οι υπόλοιποι στρατοί δεν έπαιρναν απολύτως κανένα προληπτικό μέτρο.

ΟΙ πολεμικές επιχειρήσεις μείωναν αρκετά την αντίσταση του στρατιώτη στις ασθένειες, καθώς η διατροφή που παρεχόταν ήταν τις περισσότερες φορές ανεπαρκής για να διατηρήσει σε υψηλά επίπεδα την αμυντική ικανότητα του οργανισμού. Οι στρατοί που βρίσκονταν σε κίνηση κινδύνευαν λιγότερο από τις επιπτώσεις της κακής υγιεινής. Τα πιο πιθανά σημεία για εκδήλωση επιδημιών ήταν εκεί που οργανώνονταν πολιορκίες, με τεράστιους αριθμούς πολεμιστών να συγκεντρώνονται σε ελάχιστο χώρο, υποφέροντας συχνά από ελλείψεις τροφίμων.

Συνηθέστερη ασθένεια για τους αρχαίους ήταν η δυσεντερία. Αποκαλούμενη «εκστρατευτικός πυρετός», είναι πιθανώς η κοινότερη ασθένεια μεταξύ των στρατιωτών όλων των εποχών. Η πρώτη σαφής περιγραφή των συμπτωμάτων της δυσεντερίας σημειώνεται σε αιγυπτιακούς πάπυρους του 1550 π.Χ., αλλά θα πρέπει να ήταν γνωστά από πολύ παλαιότερες περιόδους. Ο Ιπποκράτης τα αναφέρει με λεπτομέρειες στα γραπτά του. Τα ρωμαϊκά ιατρικά κείμενα παρουσιάζουν εκτενώς προληπτικές μεθόδους.

Η δυσεντερία προκαλείται από έναν υδρόβιο βάκιλλο που μεταδίδεται στον οργανισμό από μολυσμένη τροφή και νερό. Συνέβη συχνά σε πορείες, να καταβληθεί ένας ολόκληρος στρατός, όταν ξεδίψασε από ακατάλληλη πηγή. Αν και η συνήθης θνησιμότητα κυμαινόταν στο 5%, η εμφάνιση της δυσεντερίας ακινητοποιούσε τεράστιους αριθμούς ανδρών για περιόδους δύο ως τριών εβδομάδων – ανδρών που δεν μπορούσαν σε αυτό το διάστημα να χρησιμοποιηθούν ως μάχιμα στοιχεία κατά κανένα τρόπο.

Ο τυφοειδής πυρετός, που προέρχεται από το βακτήριο Salmonella typhi, ήταν άλλη μια «πληγή» για το αρχαίο πολεμιστή, διαδιδόμενη τάχιστα από μύγες που μόλυναν την ανθρώπινη τροφή. Οι Αιγύπτιοι και οι Ασσύριοι ήταν αρκετά εξοικειωμένοι με την αντιμετώπιση του, αλλά οι Ρωμαίοι ήταν οι πρώτοι που έλαβαν συστηματικά μέτρα υγιεινής για τον περιορισμό της συγκεκριμένης ασθένειας.

Κατασκεύαζαν τα αποχωρητήριά τους με βάθος τριών μέτρων, τα ξέπλεναν με νερό και τα κάλυπταν με ξύλινες σανίδες ή πέτρες ώστε να τα κρατήσουν σκοτεινά και απαλλαγμένα από μύγες. Γνώριζαν πως ένας στρατός που βρισκόταν στο επίκεντρο μια επιδημίας τυφοειδούς πυρετού, ουσιαστικά αχρηστευόταν ως μάχιμη δύναμη. Η θνησιμότητα έφθανε το 10 έως 13%, αλλά το σημαντικότερο ήταν πως απαιτούντο τέσσερις εβδομάδες φοβερού πόνου και παραληρηματικού πυρετού για να πραγματοποιήσει η ασθένεια τον κύκλο της.

Η προμήθεια πόσιμου νερού κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας φαίνεται πως απασχολούσε αρκετά τους αρχαίους στρατούς. Ο Έλληνας στρατιώτης συνήθιζε να παίρνει μαζί του μία ποσότητα κρασιού για να βοηθήσει το στομάχι του να εξοικειωθεί με το σκληρό νερό που θα έπρεπε να πιει στον πόλεμο. Ο Ρωμαίος στρατιώτης σπάνια μετέφερε νερό στο παγούρι του, προτιμώντας να καταναλώνει ένα είδος δυνατού, κόκκινου, ξινισμένου κρασιού (acetum) που είχε υποστεί παρατεταμένη ζύμωση.

Όταν οι Ρωμαίοι κατέλαβαν της Παλαιστίνη οι Εβραίοι, που ήταν συνηθισμένοι στα τοπικά γλυκά κρασιά, κοιτούσαν παράξενα τους κατακτητές τους να πίνουν αυτό που οι ίδιοι θεωρούσαν ξίδι. Το βέβαιο είναι πως η κατανάλωση του ξινισμένου κρασιού από τους Ρωμαίους είχε πολλά ιατρικά πλεονεκτήματα. Εξαιρετικά πλούσιο σε πολυφαινόλες, μπορούμε ταυτόχρονα να χρησιμοποιηθεί από τους στρατιωτικούς γιατρούς ως αντισηπτικό και καθαριστικό των τραυμάτων, ενεργώντας ως βακτηριοστατικός και βακτηριοκτόνος παράγοντας.

Ο τύφος είναι επίσης μια από τις πλέον θανατηφόρες ασθένειες, που έχουν συνδέσει το όνομά τους με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις σε όλους του αιώνες. Οφείλεται σε ένα μικροοργανισμό που είναι κάτι μεταξύ βακτηρίου και ιού και αναπτύσσεται στο αίμα διαφόρων ζώων, συμπεριλαμβανομένων των ποντικών, Πρόκειται για μια ασθένεια που μεταδίδεται στον άνθρωπο από τις ψείρες (Pediculus humanus), που ζουν μέσα στα ρούχα και στα μαλλιά, και εκδηλώνεται πολύ συχνά εκεί όπου μεγάλος αριθμός ατόμων είναι αναγκασμένος να συμβιώνει σε πολύ μικρούς χώρους, όπως φυλακές, πλοία κ.α. Τα συμπτώματα του τύφου είναι υψηλός πυρετός, ρίγη, αίσθηση αδυναμίας και πόνος στις αρθρώσεις που συνοδεύεται από φοβερούς πονοκεφάλους. Η θνησιμότητα από τύφο κυμαινόταν μεταξύ 10 και 40% και είναι γνωστό πως κατά καιρούς η ασθένεια αυτή έχει αφανίσει ολόκληρους στρατούς:

Ο τύφος είναι μια ασθένεια της εύκρατης ζώνης και είναι πιθανό οι στρατοί της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης να είχαν καλή γνώση των συνεπειών της… Οι στρατιές της Βαβυλώνας και της Αιγύπτου αντιμετώπιζαν αρκετά λιγότερα περιστατικά λόγω του θερμού κλίματος και της τάσης να φορούν λιγότερο βαριά ενδύματα. Όταν όμως μετακινούντο σε εύκρατες περιοχές, όπως αυτές του Λιβάνου και της Αρμενίας, κινδύνευαν σοβαρά από μόλυνση. Αν και οι ιστορικοί συγγραφείς δεν συμφωνούν απόλυτα, η κυρίαρχη άποψη είναι πως η μεγάλη επιδημία που θέρισε τον αθηναϊκό στρατό κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμε οφειλόταν κατά πάσα πιθανότητα σε τύφο.

Παρόμοιας επικινδυνότητας με τον τύφο ήταν και οι εμφανίσεις της ευλογιάς, που ήταν αρκετά συχνές στον αρχαίο κόσμο, με θνησιμότητα η οποία τις περισσότερες φορές κυμαινόταν από 20 έως 40%, αλλά μπορούσε να αγγίξει και το 90%. Από μια τέτοια επιδημία πέθανε το 1160 π.Χ. και ο Φαραώ Ραμσής Ε΄, ενώ η μεγάλη επιδημία που αποδεκάτισε τη Ρώμη των Αντωνίνων το 2ο αιώνα μ.Χ. οφειλόταν πιθανώς σε ευλογιά που μετέφεραν από τις ανατολικές επαρχίες οι επανακάμπτουσες λεγεώνες.

Τα αρχεία αποστρατειών του ρωμαϊκού στρατού επιτρέπουν σαφή γνώση της σοβαρότητας των επιπτώσεων των ασθενειών στη ζωή του αρχαίου πολεμιστή. Σε μια ρωμαϊκή λεγεώνα του 1ου αιώνα μ.Χ., το 50% των στρατιωτών που κατατάσσονταν σε ηλικία 18 ετών ήταν ακόμα ζωντανοί στα 42 τους ώστε να απολαύσουν τη σύνταξή τους. Εφ’ όσον το 5,8% των στρατιωτών θα πέθαινε στη μάχη και ένα άλλο 8-10% θα υπέκυπτε σε τραύματα πολέμου, αυτό σημαίνει πως το υπόλοιπο 35% των λεγεωνάριων θα πέθαινε από κάποιας μορφής ασθένεια, συμπεριλαμβανομένων των επιδημιών. Πάντως, παρά τη συμμετοχή του σε δεκάδες μάχες, ο μέσο λεγεωνάριος ήταν γενικά μακροβιότερος από το μέσω Ρωμαίο πολίτη, και είχε πέντε φορές λιγότερα στοματολογικά προβλήματα από αυτόν, γεγονός που μαρτυρεί την καλύτερη δίαιτα των στρατοπέδων.

Ο Παράγοντας των Ατυχημάτων και η Βιολογική Απειλή

Ένας στρατός κινδυνεύει σε μεγάλο βαθμό και από ατυχήματα. Ακόμα και μια απλή μετακίνηση μιας δύναμης 10.000 ανδρών δεν είναι εύκολη υπόθεση και η πορεία στοιχίζει αρκετά στην υγεία και την ασφάλεια του στρατιώτη. Οι αρχαίοι στρατοί συνήθιζαν να βαδίζουν σε φάλαγγες, καθώς δεν υπήρχαν δρόμοι και αυτός ήταν ο μόνος τρόπος για να διατηρηθεί ένας στοιχειώδης έλεγχος από τη διοίκηση. Ο στρατός του Αλέξανδρου, με τους 65.000 πεζούς και τους 6.000 ιππείς του, στοιχιζόμενους σε φάλαγγα πλάτους 10 ανδρών θα εκτεινόταν σαν φίδι σε μήκος 25 χιλιομέτρων, χωρίς να συνυπολογιστούν τα μεταφορικά ζώα στις εφοδιοπομπές.

Οι στρατοί όφειλαν να κινηθούν κατά το δυνατό σαν μια συμπαγής μάζα- αλλιώς δεν μπορούσαν να κινηθούν καθόλου. Ο αέρας που εισπνέει ένας στρατιώτης στο κέντρο ενός σχηματισμού είναι δύσοσμο, η σκόνη φράσσει τα ρουθούνια, τα μάτια ερεθίζονται και οι πνεύμονες καταπονούνται. Όπως έλεγε κάποτε και ο Ναπολέων, «ο κόσμος του στρατιώτη στην πορεία αποτελείται εξ ολοκλήρου από τη θέα του σάκου στην πλάτη του μπροστινού του». Σε μια μόνο ημέρα πορείας οι ρινορραγίες, οι ερεθισμοί των οφθαλμών και τα αναπνευστικά προβλήματα προκαλούσαν βλάβες τέτοιου βαθμού ώστε αρκετοί στρατιώτες άρχιζαν να πέφτουν λιπόθυμοι έξω από τις γραμμές τους και να εγκαταλείπονται πίσω. Σε ζεστά κλίματα ο αριθμός των απωλειών αυξανόταν κατά πολύ.

Η διατροφή στους αρχαίους στρατούς ήταν άλλο ένα σημαντικό πρόβλημα. Οι σύγχρονοι στρατοί υπολογίζουν πως ένας στρατιώτης βάρους 73 κιλών που μεταφέρει ένα μέτριο φόρτο περπατώντας επί 8 ώρες, χρειάζεται 3.402 θερμίδες και 70 γραμμάρια πρωτεϊνών την ημέρα. Η πίεση και η υπερπροσπάθεια κατά τη μάχη αυξάνουν την ποσότητα τροφής που απαιτείται για να διατηρηθεί ο πολεμιστής υγιής και αξιόμαχος. Στις ερήμους και γενικότερα σε κλίματα με υψηλές θερμοκρασίες και χαμηλή υγρασία, ο στρατιώτης χρειάζεται τουλάχιστον 8,5 λίτρα νερό σε ημερήσια βάση.

Η δίαιτα που ακολουθείτο στους αρχαίους στρατούς ήταν τελείως ανεπαρκής για παρατεταμένες επιχειρήσεις. Περιλάμβανε κυρίως σιτάρι, κριθάρι και κεχρί, που αλέθονταν για να παρασκευαστούν ψωμί, μπισκότα και χυλός. Η τυπική μερίδα που αντιστοιχούσε σε κάθε άνδρα κυμαινόταν μεταξύ 1 και 1,4 kg δημητριακών ημερησίως, που σε μορφή άρτου παρείχαν μόνο 2.500 θερμίδες και 100 γραμμάρια πρωτεϊνών. Αυτό ο αριθμός θερμίδων ήταν σαφώς ανεπαρκής, ακόμα και για τις καλύτερες δυνατός συνθήκες εκστρατείας που θα μπορούσε να συναντήσει ένας στρατιώτης. Μια πορεία τριών ή τεσσάρων ημερών εξασθενούσε πολύ το στρατό και επιδείνωνε ακόμα περισσότερο τα μικρότερα προβλήματα υγείας.

Πολλές φορές οι διοικητές βρίσκονταν, μετά από ένα επίπονο δρομολόγιο, στη δυσάρεστη θέση να διαθέτουν μια δύναμη που δεν μπορούσε να πολεμήσει. Σαν να μην έφτανε η κόπωση από την ίδια την πορεία, ο αρχαίος πολεμιστή έπρεπε να μεταφέρει και τα εφόδιά του, που στην περίπτωση των Μακεδόνων ζύγιζαν 27 κιλά, ενώ στην περίπτωση των Ρωμαίων περίπου 25. Το βάρος του φόρτου καθιστούσε με τη σειρά του το στρατιώτη, στα ζεστά κλίματα, ευάλωτο και τον έφερνε πολύ κοντά σε θερμική εξάντληση και θερμοπληξία. Οι άνδρες τότε φορούσαν κατά τις πορείες ολόκληρη την εξάρτυσή τους και μπορούσε να φανταστούμε το μαρτύριο που υφίσταντο όταν η θωράκισή και το κράνος, εκτεθειμένα καθώς ήταν στον ήλιο, έκαιγαν και στο απλό άγγιγμα.

Οι στρατιώτες μπορούσαν να προστατευτούν από ηλιακά εγκαύματα επαλείφοντας το δέρμα με λάδι από φοίνικα ή ελιά, αλλά δεν υπήρχε καμία ένδειξη για την εφαρμογή αυτού του μέτρου πριν από την εποχή της αυτοκρατορικής Ρώμης. Ένα ρωμαϊκό χρονικό μας παρέχει ένα γραφικό παράδειγμα του τι μπορεί να συμβεί σε ένα στρατό που δεν φρόντισε να λάβει τα του για προστασία από τον καύσωνα. Το 24 π.Χ. ο Aellius Gallus, Ρωμαίος κυβερνήτης της Αιγύπτου, οδήγησε μια στρατιά στην Αραβία, όπου απωλέσθηκε ολόκληρη χωρίς να δώσει ούτε μία μάχη, καθώς οι λεγεωνάριοι πέθαναν κατά εκατοντάδες από τη δίψα και τη θερμοπληξία. Πολλοί από τους επιζώντες υπέστησαν μόνιμες βλάβες στην υγεία τους, σε τέτοια έκταση που χρειάστηκε να αποστρατευτούν.

Η ζέστη δεν ήταν ο μόνος «εχθρός» για ένα στρατό της αρχαιότητας. Οι πολεμιστές της Αιγύπτου, της Ασσυρίας, της Βαβυλώνας, της Περσίας, της Ελλάδας και της Ρώμης, υπέφεραν εξίσου από τα ατυχήματα που κατατρύχουν και τους σύγχρονους συναδέλφους τους (πτώσεις, μώλωπες, κοψίματα, κτυπήματα, φλύκταινες, εξαρθρώσεις και κατάγματα), που μπορούν να μετατρέψουν ένα στρατιώτη σε τραυματία. Τα περισσότερα από αυτά συνέβαιναν στα κάτω άκρα, που ήταν εν γένει απροστάτευτα.

Οι στρατιώτες τότε πολεμούσαν και σε ψυχρά κλίματα, όπως οι Ασσύριοι κατά τις εισβολές τους στην Αρμενία και το Κουρδιστάν. Οι Ρωμαίοι εξεστράτευσαν επανειλημμένα στη Γερμανία, τις Άλπεις, την ανατολική Ευρώπη και τα βουνά της Ισπανίας, περιοχές των οποίων οι κλιματολογικές συνθήκες αποτελούν πρόκληση ακόμα και για σύγχρονους στρατούς. Ο Ξενοφών αναφέρει στην «Κύρου Ανάβαση» πως λίγο έλειψε να χάσει ολόκληρο το στρατό του στις οροσειρές της σημερινής Τουρκίας, όταν οι άνδρες κοιμήθηκαν απροστάτευτοι στην ύπαιθρο και ξύπνησαν αλαφιασμένοι από μια χιονοθύελλα.

Ο Αλέξανδρος διέσχισε το αφιλόξενο Ινδοκούχ ξεκινώντας με 100.000 άνδρες και καταλήγοντας με 64.000 δεκατρείς μέρες αργότερα! Ο Αννίβας κατόρθωσε να διασχίσει τις Άλπεις, αλλά με τρομακτικό κόστος σε ανθρώπινες ζωές. Από το στρατό του, που αριθμούσε 38.000 πεζούς και 8.000 ιππείς, έχασε 20.000 άνδρες μέχρι να φθάσει στη βόρεια ιταλική πεδιάδα.

Τα μειονεκτήματα του αρχαίου στρατιώτη σε σύγκριση με τους σύγχρονους απογόνους του επεκτείνονται και σε διαφορετικά επίπεδα. Ήταν κατά μέσο όρο ηλικίας 35 ετών, σημαντικά μεγαλύτερος από ότι ο άνδρες των σημερινών ενόπλων δυνάμεων. Η μέση ηλικία των Αμερικανών στρατιωτών στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν τα 26 χρόνια και στον πόλεμο του Βιετνάμ τα 22. Η ίδια η φυσιολογία καθιστούσε τον αρχαίο πολεμιστή πιο ευαίσθητο στα κρυοπαγήματα και την κόπωση.

Γενικά ένας αρχαίος στρατός που εξεστράτευε ήταν κυριολεκτικά μια «κινούμενη ιατρική πανωλεθρία», αφού ανέμενε να χάσει το 3-4% της δύναμής του από εξάντληση ή ηλίαση, το 17% από διάφορα ατυχήματα στο δύσβατο δρόμο και αρκετούς ακόμα άνδρες από χρόνια προβλήματα που προκαλούσε η καταπόνηση και η κακή υγιεινή. Εκείνοι που δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν τη μάζα, αφήνοντας στη τύχη τους στην πλευρά του δρόμου ή στην καλύτερη περίπτωση στις φροντίδες των πρώτων χωρικών που θα συναντούσε το στράτευμα.

Η πρακτική αυτή εφαρμοζόταν ακόμα και στις περιπτώσεις εκστρατειών μέσα σε εχθρικό έδαφος, όπου οι στρατοί εγκατέλειπαν τους ασθενείς, τους τραυματίες και τους ετοιμοθάνατους. Ο ρωμαϊκός στρατός, με τα κινητά ασθενοφόρα του και το επαγγελματικό προσωπικό που στελέχωνε τις ιατρικές του υπηρεσίες, ήταν σε θέση να κρατήσει μαζί του τους ελαφρύτερα τραυματισμένους για όλη τη διαδρομή, στους περισσότερους όμως στρατούς οι ασθενείς έπρεπε να εγκαταλειφθούν.

Στο αρχαίο πεδίο μάχης κυριαρχούσε και μια ευρεία ποικιλία βιολογικών όπλων. Τα «δόλια» βέλη που αποσκοπούσαν στο να ανδρανοποιήσουν ή να επιφέρουν σίγουρο θάνατο στο θύμα τους, ήταν πιο επίφοβα από ότι η εκ του συστάδην μάχη με δόρατα, σπαθιά και ρόπαλα. Οι αρχαίοι πολεμιστές συνήθιζαν να εμβαπτίζουν τις αιχμές των βελών τους σε φυσικά δηλητήρια όπως ο χυμός τους ροδόδενδρου και το γαλάκτωμα του αχινού, αλλά το δηλητήριο των φιδιών ήταν η πιο διαδεδομένη τοξίνη.

Ειδικά οι Σκύθες τοξότες ήταν φημισμένη για τα δηλητηριώδη βέλη τους, που είχαν εμβαπτίσει σε ένα δύσοσμο μίγμα από δηλητήριο έχιδνας (οχιάς) και ανθρώπινο αίμα (επίσης ήταν φοβερά εύστοχοι από αποστάσεις που έφθαναν ακόμα και τα 550 μέτρα – πολλοί σκελετοί των θυμάτων τους που ανακαλύφθηκαν από τους αρχαιολόγους, βρέθηκαν με βέλη σφηνωμένα ακριβώς ανάμεσα στα μάτια). Το 326 π.Χ. οι Μακεδόνες του Μεγάλου Αλεξάνδρου αντιμετώπισαν στη βόρεια Ινδία έφιππους τοξότες που έβαλλαν βέλη τρομερής αποτελεσματικότητας και εξαιρετικά θανατηφόρα.

Τελικά οι Έλληνες διαπίστωσαν πως οι αντίπαλοί τους τα είχαν εμποτίσει με δηλητήριο ψόφιας οχιάς, που αφηνόταν να αποσυντεθεί στον ήλιο μέχρι που το δέρμα της έλιωνε και το υγρό έβγαινε μόνο του από τους ιστούς. Ο ιστορικός Διόδωρος αναφέρει πως «άνδρες που τραυματίζονταν από τέτοια βλήματα μούδιαζαν ακαριαία, σε ένα μαρτύριο από αφόρητους πόνους και σπασμούς που έρχονταν κατά κύματα, ενώ το δέρματος γινόταν κρύο και μελανιασμένο και ξερνούσαν χολή». Ο Αννίβας έθεσε σε εφαρμογή ένα εξίσου «βρώμικο» σχέδιο, όταν σε μια ναυμαχία κατά της Περγάμου (το 191 π.Χ.) έριξε πάνω στα καταστρώματα των εχθρικών πλοίων ζωντανά δηλητηριώδη φίδια!

Ο Ρωμαίος ιστορικός Αππιανός περιγράφει γλαφυρά πως οι πολιορκημένοι κάτοικοι της Θεμισκύρας, στη Βιθυνία, έτρεψαν σε φυγή το ρωμαϊκό στρατό εξαπολύοντας εναντίον του σμήνη από μέλισσες, άγριες αρκούδες και άλλα θηρία το 72 π.Χ. Σχεδόν τρεις αιώνες αργότερα, οι πολίτες της Χάτρα (στο σημερινό Ιράκ) γέμισαν πήλινα αγγεία με δηλητηριώδη έντομα και τα έριξαν από τις επάλξεις των τειχών τους πάνω στις έντρομες λεγεώνες του Σεπτίμιου Σεβήρου.

Στον αντίποδα όλων αυτών των «μέσων θανάτου» και των παρενεργειών τους βρισκόταν η Στρατιωτική Ιατρική, η οποία σε όλες τις εποχές γινόταν αντιληπτή ως μια προσπάθεια να μειωθούν οι ανθρώπινες απώλειες από την εχθρική δράση. Ως τέτοια περιλάμβανε το θεσμό του «έφεδρου» γιατρού, αφού οι περισσότεροι στρατοί μέχρι το 2000 π.Χ. συγκροτούντο με επιστρατεύσεις. Η στρατολόγηση ανδρών από διάφορα κοινωνικά στρώματα προϋπέθετε την ύπαρξη καλά ενημερωμένων γιατρών, που γνώριζαν το επίπεδο υγεία του γενικότερου πληθυσμού, τη δίαιτά του, τη θνησιμότητά και τη διάρκεια ζωής του.

Ίσως ο πιο σημαντικός ρόλος ενός τέτοιου πολύτιμου ειδικού να ήταν η εξασφάλιση επαρκών ποσοτήτων τροφής καλής ποιότητας και πόσιμου νερού, παραγόντων τόσο κρίσιμων για την αποτελεσματικότητα ενός στρατού στη μάχη. Μέχρι τον 20ο αιώνα όλοι οι στρατοί, με ελάχιστες εξαιρέσεις, υπέστησαν πολύ περισσότερες απώλειες από τις ασθένειες και τις μολύνσεις, παρά από την ύστατη δοκιμασία στο πεδίο της μάχης.