“Εγώ, το Kαράβι» (ή πώς η ανοικτή αγορά φέρνει ανυπολόγιστο πλούτο στον ελληνικό χώρο λίγο πριν την επανάσταση του 1821)

Ο Κρεμμυδάς παρουσιάζει στο πρώτο μέρος του βιβλίου με γλαφυρό τρόπο το πώς το άνοιγμα της αγοράς και η αύξηση της ζήτησης άλλαξε την ελληνική κοινωνία μέσα σε 20-25 χρόνια (χοντρικά 1790-1815) και οδήγησε σε μια εντυπωσιακή αύξηση του πλούτου. 

Πριν ξεκινήσετε να διαβάζετε θέλω να λάβετε υπόψη ότι ο Κρεμμυδάς είναι ο πλέον ειδικός στο θέμα. Ασχολείται μ’ αυτό από τα τέλη της δεκαετίας του 1960, από το διδακτορικό του με τίτλο «Το εμπόριο της Πελοποννήσου στον 18ο αιώνα» (1972) μέχρι την πρόσφατη μικρή μονογραφία του «Εταιρεία Τοκογλυφίας Ν. Ταμπακόπουλος & ΣΙΑ 1816-1820: Η τοκογλυφία στην Πελοπόννησο στο τέλος της Τουρκοκρατίας» (2013).

Ας δούμε τι γράφει λοιπόν:

«Μια τρίτη αλλαγή ανιχνεύεται σε ότι είναι αυτό που ονομάζουμε λειτουργίες αγοράς. […]

Όσο ο όγκος του εμπορίου μεγάλωνε, αύξανε αναλόγως και ο αριθμός αυτών που είχαν εγκαταλείψει τη αγροτική οικονομία για να επιδοθούν στον οπωσδήποτε πιο προσοδοφόρο χώρο των υπηρεσιών· πολλοί μάλιστα έγιναν οι ίδιοι έμποροι σε ένα διαρκώς αυτονομούμενο από τους Ευρωπαίους ελληνικό εμπόριο. Η μεγάλη ανατροπή στις κοινωνικές σχέσεις έγινε με την ανάπτυξη της ελληνικής ναυτιλίας: το καράβι, με εταιρική ιδιοκτησία, είχε την ιδιομορφία να μην κατασκευάζεται για να λειτουργήσει ως μεταφορικό μέσο παρά του εμπορεύματος που μετέφερε για δικό του λογαριασμό, για λογαριασμό των ιδιοκτητών του· ήταν ένα καράβι-έμπορος.

Το πιο ενδιαφέρον όμως ήταν ότι για την αγορά του φορτίου-εμπορεύματος σχηματιζόταν μια νέα εταιρία, στην οποία κύριοι μέτοχοι ήταν βέβαια οι ίδιοι οι πλοιοκτήτες, αλλά όχι μόνο αυτοί· στη νέα εταιρία μετείχαν και άλλοι που δεν είχαν σχέση ούτε με το εμπόριο, ούτε με τον εφοπλισμό – συγκεντρώνονταν και αλλότρια κεφάλαια, με αγροτική, βιοτεχνική και οποιαδήποτε άλλη προέλευση. Αυτό σε κάθε φορτίο, σε κάθε τέτοια εμπορική πράξη. Οι διαδικασίες αγοράς, κέρδους πα’ να πει, διαχέονταν και εξαπλώνονταν παντού· αγκάλιαζαν από τον μεγαλέμπορο και τον μεγαλοεφοπλιστή έως τον βοηθό φούρναρη και τον φορτοεκφορτωτή που είχαν εγκαταλείψει τους χώρους της αγροτικής οικονομίας και την αντίστοιχη σκέψη· οι λογικές της οικονομίας της αγοράς υπακούουν σε διαφορετικούς όρους.

Όσο ο όγκος των εμπορικών και συνακόλουθων αναγκαίων εργασιών αύξανε τόσο ευρύτερα κοινωνικά στρώματα εγκατέλειπαν τον αγροτικό χώρο για να εγκατασταθούν στις λογικές της αγοράς – για να αλλάξουν κοινωνική υπόσταση τελικά. Ο αριθμός αυτών των ανθρώπων μεγάλωνε γεωμετρικά καθώς το ελληνικό καράβι και το ελληνικό εμπόριο, το εμπόριο των υπόδουλων Ελλήνων, άρχισαν να κυριαρχούν και τα κέρδη τους να ξεπερνούν συχνά το 100%: ήταν τα χρόνια των πολέμων του Ναπολέοντα, είκοσι περίπου, όταν οι ευρωπαϊκές αγορές στέρεψαν από σιτηρά και τα ελληνικά καράβια ήταν έτοιμα να καλύψουν τα ελλείμματα μεταφέροντας εκεί σιτηρά από τις χώρες του Ευξείνου και από την Αίγυπτο.

[…]

[Τ]ώρα ο πλούτος δεν συσσωρεύεται στα χέρια του μεγάλου γαιοκτήμονα, αλλά στα χέρια του εμπόρου, του θαλάσσιου και στεριανού μεταφορέα, του βιοτέχνη της νηματουργίας, της υφαντουργίας και της βαφικής, της βυρσοδεψίας και της μεταξοσκωληκοτροφίας – και στα χέρια όλων αυτών που ασχολούνταν με τα βοηθητικά των προηγούμενων επαγγέλματα· να παράγουν και να διαθέτουν στην αγορά μισοεπεξεργασμένες πρώτες ύλες και τρόφιμα.

[…]

[Αυτή η εμπλοκή] πολλών ανθρώπων στις νέες οικονομικές δραστηριότητες σήμαινε τη μετάβαση από την οικονομία της απόδοσης, σύμφωνα με την έκταση του καλλιεργούμενου εδάφους και των κλιματικών προϋποθέσεων, από την περιοχή δηλαδή της μοιρολατρικής εξάρτησης από τον έμπορο, ίσως και τις φυσικές δυνάμεις στην οικονομία της αγοράς, στην περιοχή δηλαδή του κέρδους· κάτι που αιτεί ή και προϋποθέτει την ατομική στο κυνήγι του – όπου βέβαια η μοιρολατρία αποδεικνύεται να μην έχει θέση.

[…]

[Η] οικονομική άνθηση και οι αλλαγές των κοινωνικών υποστάσεων θα συμβαδίσουν από νωρίς με μια πρωτόγνωρη άνθηση της παιδείας ως συνόλου: ίδρυση νέων σχολείων, όπου, σε μερικά απ’ αυτά θα δοκιμαστούν νέα προγράμματα, νέων επιστημών και νέας σκέψης, όπως αυτά ραγδαία παράγονταν στη δυτική Ευρώπη· πύκνωση της ζήτησης για μάθηση· πύκνωση των εκδόσεων μη εκκλησιαστικών βιβλίων· πολλαπλασιασμός των εκδόσεων άλλων εντύπων όπως εφημερίδες και εγκυκλοπαίδειες.»

[Στη φωτογραφία ο «Άρης» το περίφημο μπρίκι (δικάταρτο ιστιοφόρο) που ναυπηγήθηκε στη Βενετία το 1807 για τον υδραίο εφοπλιστή Αναστάσιο Τσαμαδό και που το βλέπετε στην εικόνα όπως το φιλοτέχνησε το 1881 ο ειδικευμένος σε πλοία γάλλος ζωγράφος François Geoffroi Roux (ο πίνακας βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη). Μόλις ξεκίνησε η επανάσταση ο Τσαμαδός το μετέτρεψε σε πολεμικό, το εξόπλισε καλύτερα και μ’ αυτό δοξάστηκε σε ναυμαχίες και παράτολμες επιθέσεις. 

Ο Τσαμαδός σκοτώθηκε στη Ναυμαχία της Σφακτηρίας το 1825 αφού όμως πρώτα κατόρθωσε να καταπλεύσει στο Νεόκαστρο με τρόφιμα και πολεμικό υλικό για να εφοδιάσει το φρούριο που πολιορκούσε ο Ιμπραήμ.

Ο Αναστάσης Τσαμαδός από τον Διονύσιο Τσόκο (1896, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο)

Ο όμορφος πίνακας του Κωνσταντίνου Βολανάκη «Η Έξοδος του Άρη» (1894) που παρουσιάζει το σπάσιμο του αποκλεισμού στο Νεόκαστρο από τον «Άρη» (ο πίνακας βρίσκεται στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδας στην Πειραιά). 

Μετά το θάνατο του Τσαμαδού, το 1829, το ελληνικό κράτος αγόρασε τον «Άρη» και τον μετονόμασε σε «Αθηνά».

 Όμως το 1879 ξαναπήρε το παλιό του όνομα, «Άρης», όταν το απέκτησε η Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και το χρησιμοποίησε ως εκπαιδευτήριο. 

Μετά το 1900 έμεινε προσορμισμένος στον Πόρο, μέχρι την 25η Μαρτίου του 1921 όταν βυθίστηκε «τιμητικά» στα νερά του Σαρωνικού κοντά στη νησίδα «Κυρά Σαλαμίνος» του Ναυστάθμου (λόγω οικονομικής αδυναμίας συντήρησης και επισκευής του). 

Το ακρόπρωρο του πλοίου, τοποθετήθηκε στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο στην Αθήνα. 

Ο ιστός του "Άρη" τοποθετήθηκε στο Nαύσταθμο της Σαλαμίνας όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα και χρησιμοποιείται για τις ανάγκες του σηματορείου. 

Προφανώς ο τίτλος «Εγώ, το Καράβι» δεν υπονοεί την …συνωνυμία αλλά είναι αναφορά στο “I, Pencil” του Read.]

Aristides Hatzis

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ