"Ψυχή τε και σώματι": Σωματικό σύμπτωμα και ψυχικό τραύμα

από τη Φαίη Γρίβα

Ψυχολόγο Υγείας-Ψυχοθεραπεύτρια

Στον πλατωνικό διάλογο «Χαρμίδης» (153a-176d), ο ομώνυμος αθηναίος πολιτικός δέχεται από τον Σωκράτη να ανακουφίσει τον πονοκέφαλό του παρέχοντάς του ένα βότανο, αλλά και μια επωδή, συμβολική της ψυχικής θεραπείας, διότι όπως αναφέρεται δεν δύναται να αντιμετωπίσει κανείς αποτελεσματικά το σώμα εάν το διαχωρίσει από την ψυχή.

Ο ραγδαία αναπτυσσόμενος κλάδος της ψυχονευροανοσολογίας υποστηρίζει την σύνδεση μεταξύ ψυχικού τραύματος και σωματικής αντίδρασης. Το στρες που προκαλεί η ύπαρξη ενός τραυματικού γεγονότος που απειλεί την σωματική αλλά και την ψυχική υπόσταση, επιφέρει αλλαγές στην λειτουργία βασικών συστημάτων του οργανισμού. Σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα, η έκθεση σε τραυματικά γεγονότα σχετίζεται μακροπρόθεσμα με αυξημένη αρτηριακή πίεση και κολποκοιλιακές βλάβες, που αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων. Στην περίπτωση του χρόνιου στρες, ή όταν έχει αναπτυχθεί μετατραυματική διαταραχή άγχους, υπάρχουν ενδείξεις για δραματικά μειωμένη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος που καθιστά τον οργανισμό ευπαθή σε ασθένειες. Ταυτόχρονα παρατηρούνται διαταραχές σε άλλα λειτουργικά συστήματα. Στο πεπτικό σύστημα, προκαλούνται αλλαγές στην συσταλτική δραστηριότητα του παχέος εντέρου, που ενδέχεται να οδηγήσουν σε γαστρεντερικές διαταραχές, όπως το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, ενώ στην μυοσκελετική λειτουργία, εμφανίζονται χρόνια προβλήματα όπως ο διάχυτος μυϊκός πόνος στην περίπτωση της ινομυαλγίας. Το αναπαραγωγικό σύστημα υπολειτουργεί, και η ύπαρξη ψυχικού τραύματος έχει συνδεθεί με χρόνιο πυελικό άλγος, σεξουαλικές δυσλειτουργίες, υπογονιμότητα και δυσκολίες στην κύηση. 

Τραυματικά μπορεί να είναι μεμονωμένα γεγονότα, χαρακτηριστικής έντασης και επικινδυνότητας όπως η εμπλοκή σε ένα τροχαίο ατύχημα, οι φυσικές καταστροφές, ένα επεισόδιο βίας ή προτιθέμενης πρόκλησης βλάβης στο οποίο υπήρξε απειλή της σωματικής ακεραιότητας. Ωστόσο, έντονα τραυματικές είναι και καταστάσεις σε πρώιμες αναπτυξιακές περιόδους της ζωής ενός ατόμου, όπως η σωματική και η σεξουαλική κακοποίηση, η εγκατάλειψη, η παραμέληση, αλλά και η δυσκολία αναγνώρισης βασικών αναγκών του παιδιού όπως το αίσθημα σταθερότητας, η αποδοχή, ο σεβασμός, η αυτονομία και η επικύρωση των συναισθημάτων του. 

To 1996 ο νευροεπιστήμονας LeDoux και οι συνεργάτες του, ανακάλυψαν πως στην διάρκεια ενός τραυματικού γεγονότος, η εμπειρία του φόβου εγγράφεται στην αμυγδαλή – το αρχαϊκό τμήμα του εγκεφάλου που αντιδρά άμεσα σε σήματα κινδύνου χρήσιμα για την επιβίωσή μας, με μια φοβική αντίδραση που είναι κοινή στο ζωική βασίλειο. Αυτή περιλαμβάνει σωματικές αντιδράσεις, όπως αυξημένη έκκριση αδρεναλίνης, ταχυπαλμία, υπεροξυγόνωση, που υποκινούνται για να επιτρέψουν στον άνθρωπο την φυγή από το φοβικό ερέθισμα ή την πάλη για την επιβίωσή του. Το σύστημα της αμυγδαλής είναι αυτόματο και ταχύτατο, που σημαίνει πως έως ότου αναγνωριστεί συνειδητά το σήμα κινδύνου, η αμυγδαλή έχει ήδη αρχίσει να αντιδρά σε αυτό. Οι ασυνείδητες μνήμες φόβου που δημιουργήθηκαν μέσω της αμυγδαλής, παραμένουν ανεξίτηλες στον εγκέφαλό μας και μας ακολουθούν εφ’ όρου ζωής. Η ανακάλυψη αυτή εξηγεί γιατί η ύπαρξη στο παρόν, ερεθισμάτων που συνδέονται με παρελθοντικά τραύματα μπορεί να υποκινήσει σωματικές αντιδράσεις.

Οι πρόσφατες αυτές ανακαλύψεις στο πεδίο των νευροεπιστημών έρχονται να επιβεβαιώσουν την έννοια του ασυνειδήτου που συναντάμε στην ψυχαναλυτική θεώρηση για τραύματα που έχουν απωθηθεί και δεν υπάρχουν συνειδητές μνήμες για αυτά ή για τραύματα που δημιουργήθηκαν σε προλεκτικό στάδιο – πριν ακόμα το παιδί κατακτήσει τον λόγο. Ο λόγος είναι σημαντικός, γιατί παράλληλα με την ικανότητα να εκφράζεται λεκτικά, το παιδί σταδιακά αναπτύσσει την ικανότητα να ρυθμίζει την συναισθηματική του διέγερση. Επικοινωνεί την δυσαρέσκεια του και δέχεται ανακούφιση, παρηγοριά, υποστήριξη. Οι φροντιστές του παιδιού και η ανταπόκρισή τους στις συναισθηματικές του διεγέρσεις θέτουν τις βάσεις της συναισθηματικής επίγνωσης και έκφρασης. Ένα τραύμα δημιουργεί την αναπαράσταση ενός κόσμου που πληγώνει, που είναι αναξιόπιστος ή συναισθηματικά μη διαθέσιμος. Κατά συνέπεια, οδηγεί σε μια κατάσταση επαγρύπνησης που εντείνεται με την ύπαρξη ερεθισμάτων στην μετέπειτα ζωή, που παραπέμπουν σε εκείνο το αρχικό τραύμα. Η αδυναμία να ρυθμίσει κανείς συναισθήματα που βιώνει ως δυσβάσταχτα καταλήγει συχνά σε συνειδητές ή ασυνείδητες προσπάθειες να απομακρυνθεί από αυτά. Ωστόσο, αυτό μπορεί να οδηγήσει στην τάση να εκφράζεται το συναίσθημα σωματικά, όπως άλλωστε συμβαίνει σε προηγούμενα στάδια ανάπτυξης, στην αρχή της βρεφικής ηλικίας. Κατά αυτή την έννοια όπως σχολιάζει η McDougall (1978), η σωματική έκφραση ενός συναισθήματος, μπορεί να θεωρηθεί σαν ένας αρχαϊκός τρόπος σκέψης.

Στόχος της ψυχοθεραπείας είναι να επεξεργαστεί το τραύμα μέσα από την προσωπική αναδυόμενη αφήγηση και την θεραπευτική σχέση, συντελώντας στην επίγνωση, στην έκφραση αλλά και στην διαχείριση των διαφορετικών πτυχών μιας συναισθηματικής εμπειρίας. Στην εναρμόνιση δηλαδή της ψυχικής, γνωστικής και σωματικής λειτουργίας, έτσι ώστε να πάψει το σώμα να μεταφράζει αυτά που μέχρι τώρα η καρδιά δεν ήταν σε θέση να αποκαλύψει στο μυαλό.

«Η καρδιά έχει λόγους για τους οποίους το μυαλό τίποτα δεν γνωρίζει»

 (Blaise Pascal,  Στοχασμοί, 1670)

Βιβλιογραφία

Gupta, M. A. (2013). Review of somatic symptoms in post-traumatic stress disorder. International Review of Psychiatry, 25, 86-99.

D’Andrea, W., Sharma, R., Zelechoski, A., & Spinazzola, J. (2011). Physical health problems after single trauma exposure: When stress takes root in the body. Journal of the American Psychiatric Nurses Association, 17, 378-392.  

LeDoux, J. (1996). The Εmotional Βrain. New York: Simon & Schuster.

McDougall, J. (1978). Primitive communication and the use of countertransference: reflections on early psychic trauma and its transference effects. Contemporary Psychoanalysis, 14, 173-209.

Πλάτων (1993). Ίππαρχος – Θεάγης – Χαρμίδης. Αθήνα: Εκδόσεις Κάκτος.

lapsus

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ