Μήπως τα εθνικά στερεότυπα έχουν κάποια βάση;

Πώς είναι δυνατό να κυβερνήσει κανείς ένα έθνος που έχει 246 είδη τυριού;
Σαρλ Ντε Γκωλ

Οι Ιταλοί είναι Γάλλοι με καλή διάθεση.
Jean Cocteau

Έκαστος τόπος έχει την πληγήν του: Η Αγγλία την ομίχλην, η Αίγυπτος τας οφθαλμίας, η Βλαχία τας ακρίδας και η Ελλάς τους Ελληνας.
Εμμανουήλ Ροΐδης

«But you’re gonna have to serve somebody, yes
Indeed you’re gonna have to serve somebody
Well, it may be the devil or it may be the Lord
But you’re gonna have to serve somebody».
Bob Dylan, Gotta serve somebody

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Αυτό το κείμενο, και μόνο απ’ τον τίτλο του, θα προκαλέσει αρνητικά σχόλια, το γνωρίζω.

Ειδικά αφού υπάρχουν πολλοί που συνηθίζουν να διαβάζουν μόνο τον τίτλο (ή το απόσπασμα που συνοδεύει το κείμενο στο facebook) και κρίνουν-σχολιάζουν-κατακρίνουν-βρίζουν χωρίς να μπουν στον κόπο να διαβάσουν ολόκληρο το κείμενο.

Δεν είναι κάτι καινούριο, απλώς το μέσο (media) το κάνει πιο εύκολο.

Όμως κάθε κείμενο του υποφαινόμενου δεν πρέπει (και πώς θα μπορούσε;) να θεωρείται θέσφατο. Γράφω για να κατανοήσω, όχι επειδή γνωρίζω κάτι.

Και συνήθως, όταν γράφω μια σκέψη, τη φτάνω στην υπερβολή της, σαν να δίνω έρεισμα στον καθένα για να βουτήξει στις ανακρίβειες. Φάσκω και αντιφάσκω, και την ίδια «άποψη» που αναπτύσσω θα μπορούσα να την πιάσω απ’ την άλλη, όπως έκανε κι ο πρόγονος των μπλόγκερ Μισέλ ντε Μονταίν (δες παλιότερο κείμενο «Εκλεκτικές συγγένειες στα χρόνια της Τρίτης Επανάστασης» http://sanejoker.info/2014/10/montaigne-and-the-third-revolution.html)

~~

Ας ξεκινήσουμε λέγοντας ότι κάθε στερεότυπο είναι μια γενίκευση. Κι οι γενικεύσεις έχουν το πρόβλημα να περικλείουν στον ασφυκτικό κλοιό τους όλες τις εξαιρέσεις, να ισοπεδώνουν κάθε διαφορετικότητα.

Την ίδια στιγμή πρέπει να καταλάβουμε ότι οι γενικεύσεις είναι απαραίτητες για να μπορούμε να κατανοήσουμε -για να κάνουμε την αρχή.

Ένα δάσος αποτελείται από δέντρα (γενίκευση). Ένα πευκόδασος από πεύκα (γενίκευση). Αν κάθε φορά που θέλεις να επικοινωνήσεις και να αναφερθείς στο δάσος κάθεσαι να κατονομάζεις κάθε δέντρο με τις ιδιαιτερότητες του θα περάσεις όλη σου τη ζωή μιλώντας γι’ αυτό το ένα δάσος (και κανείς δεν πρόκειται να σ’ ακούσει).

Αναφερόμαστε στις κατσαρίδες ή στα μυρμήγκια. Όμως κάθε κατσαρίδα που έχουμε εξοντώσει ήταν διαφορετική από κάθε άλλη. Αυτοί που απεχθάνονται τις γενικεύσεις θα πρέπει να δώσουν όνομα και σε κάθε έντομο που εξοντώνουν -αν θέλουν να είναι σωστοί με τις ιδέες τους.

Οπότε, κάποια στιγμή πρέπει να λέμε «κατσαρίδα» και ν’ αναφερόμαστε σ’ όλες τις κατσαρίδες, «άνθρωπος» και ν’ αναφερόμαστε σε όλους τους ανθρώπους, «Γάλλος» και ν’ αναφερόμαστε σ’ όλους τους Γάλλους.

~~

Οι Γάλλοι, ως γενίκευση, ήταν η αρχή αυτού του στοχασμού.

Το στερεότυπο θέλει τους Γάλλους «κουλτουριάρηδες», να έχουν οργώσει πολλά μίλια στο χωράφι του πολιτισμού (culture).

Όμως η προσωπική μου εμπειρία, σε συνδυασμό με την εμπειρία κάποιων άλλων, δείχνουν ότι το εθνικό status των Γάλλων, μάλλον παραπέμπει σε κάτι άλλο, όχι και τόσο κουλτουριάρικο.

~~

Έτυχε να έχω εργαστεί πολλά χρόνια στην τουριστική βιομηχανία της Ελλάδας. Αυτό με έφερε σε επαφή με ανθρώπους από κάθε χώρα, κάθε ηπείρου.

Όταν εργάζεσαι στα τουριστικά επαγγέλματα (και όχι μόνο) κρίνεις τους ανθρώπους που εξυπηρετείς ως πελάτες. Είτε είσαι σερβιτόρος, είτε μπάρμαν, είτε ρεσεψιονίστ, είτε πωλητής σε τουριστικό κατάστημα, ενδιαφέρεσαι πρωτίστως (είναι πιο σημαντικό κι απ’ το ποσό που ξοδεύουν ή το φιλοδώρημα) για το πώς σου συμπεριφέρονται.

Κάποια πρόσφατη έρευνα κατέδειξε ότι μπορείς να καταλάβεις πολλά για τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου απ’ τον τρόπο που συμπεριφέρεται στον σερβιτόρο. Το αφεντικό, ο συνάδελφος, το παιδί, ο σύντροφος, δεν είναι άτομα με τα οποία έχεις απλή σχέση, όσο με τον σερβιτόρο.

Το παιδί σου το αγαπάς όπως κι αν είναι, τα γονίδια σου μεταφέρει. Το αφεντικό (τον εργοδότη σου, αν σας φοβίζουν οι λέξεις), το φοβάσαι, το μισείς, το σέβεσαι -και η σχέση είναι πιο πολύπλοκη απ’ όσο νομίζεις. Τον σύντροφο σου τον αγαπάς, τον μισείς, τον αγαπάς, τον μισείς κλπ.

Αλλά ο σερβιτόρος είναι ένα περαστικό άτομο, που ίσως να μην ξαναδείς ποτέ, και αυτό που πρέπει να κάνει είναι να σου φέρει το ποτό σου και να πληρωθεί.

Πώς θα του συμπεριφερθείς; Σαν να είναι κάποιο άτομο που εξουσιάζεις ή σαν να είναι κάποιο άτομο που σε εξυπηρετεί, που σου προσφέρει κάτι;

~~

Μπορεί να γίνει μια γενίκευση (απλοϊκή, όπως όλες οι γενικεύσεις), όπου θα διαλέξουμε «εθνικά» τους χειρότερους όσον αφορά τη συμπεριφορά τους, πελάτες;

Ας την κάνω: Μετά από είκοσι (σχεδόν) χρόνια εργασίας στον τουριστικό τομέα έχω πλέον καταλήξει ότι οι χειρότεροι πελάτες είναι οι Γάλλοι.

Αυτό το συμπέρασμα βγαίνει εμπειρικά και στατιστικά (ο περίφημος μέσος όρος). Βεβαίως υπήρξαν και Γάλλοι που ήταν ευγενικοί, όχι απαιτητικοί, γενναιόδωροι (όσον αφορά το pourboire). Αλλά ο «μέσος όρος Γάλλου» είναι ο χειρότερος πελάτης που μπορείς να έχεις.

Είναι απαιτητικός και αγενής (παρά τη υποτιθέμενη «γαλλική» ευγένεια), σε εκνευρίζει με ερωτήσεις τύπου «γιατί χρεώσατε τη σαντιγύ στον καφέ μου 10 λεπτά του ευρώ;», νομίζει ότι ο χώρος (μπαρ-εστιατόριο-καφέ) του ανήκει, κάνει παζάρια λες και βρίσκεται στην Αίγυπτο (όπου το παζάρεμα είναι τρόπος ζωής), και στο τέλος σου αφήνει στο στόμα μια γεύση από κατακάθι του καφέ -και πέντε λεπτά του ευρώ για πουρμπουάρ.

Θα μπορούσε να είναι προσωπικό (και υποκειμενικό) συμπέρασμα, αλλά τις προάλλες, όταν βρέθηκα σε μια παρέα ανθρώπων που δουλεύουν στον τουριστικό τομέα, τους ρώτησα -χωρίς να τους προϊδεάσω- ποιούς θεωρούν τους χειρότερους πελάτες.

Όλοι συμφώνησαν ότι είναι οι Γάλλοι.

~~

Τώρα μπορεί ν’ αρχίσουν οι δυσαρέσκειες και οι κατηγορίες των «γαλλόφιλων» ενάντια στα αποκυήματα της φαντασίας των σερβιτόρων-μπάρμαν-πωλητών-μπλόγκερ.

Αντιδράσεις τύπου: «Ζω στη Γαλλία είκοσι χρόνια. Είναι τόσο ευγενικοί άνθρωποι».
Κι η ερώτηση τότε είναι: «Τι δουλειά κάνεις στη Γαλλία; Έχεις υπάρξει σερβιτόρος/α;»

~~

Για να μην υπερβάλουμε στη γενίκευση εναντίον των Γάλλων (ναι, έχω γνωρίσει και τις εξαιρέσεις), ορίστε τα συμπεράσματα (γενικεύσεις πάντα), ενός ανθρώπου που εξυπηρέτησε όλα τα έθνη και τους λαούς.

Οι Αμερικάνοι είναι χαμογελαστοί (σχεδόν χαζοχαρούμενοι), ευγενικοί, κι αφήνουν πάντα φιλοδώρημα.

Οι Ιταλοί έχουν πλάκα, μιλάνε πολύ -όχι αγγλικά (αλλά δεν αφήνουν ούτε σεντς).

Οι Έλληνες είναι δύσκολοι και γκρινιάρηδες, αλλά τους προσεγγίζεις πολύ εύκολα, και στο τέλος μπορεί να γίνετε φίλοι.

Οι Γερμανοί είναι σωστοί, by the book τύποι. Αλλά δύσκολα ξεπερνάνε αυτό που οφείλουν να είναι και μπορείς να διακρίνεις ένα (επιμελώς κρυμμένο) αίσθημα ανωτερότητας.

Οι Άγγλοι έχουν πολύ καλή αίσθηση του χιούμορ, ανοίγονται, διασκεδάζουν, αλλά κάποιες στιγμές συμπεριφέρονται σαν αποικιοκράτες (και κατουράνε όπου βρουν).

Οι Ιρλανδοί είναι οι πιο ζεστοί άνθρωποι που μπορείς να έχεις για πελάτες (ειδικά ως μπάρμαν), ακόμα κι όταν γίνονται τελείως λιώμα.

Οι Ολλανδοί και οι Δανοί είναι ψυχροί, αλλά φιλικοί.

Οι Σκανδιναβοί είναι απρόβλεπτοι. Τείνουν στην αποξένωση, κι ενώ νιώθεις οικειότητα μαζί τους σε κάνουν ξαφνικά στην άκρη.

Οι Τούρκοι είναι σαν τους Έλληνες, αλλά εκείνοι της Άγκυρας είναι καθυστερημένοι πολιτισμικά, ενώ εκείνοι της Κωνσταντινούπολης είναι πιο «εξελιγμένοι».

Οι Χιλιανοί (μικρό δείγμα) είναι αξιαγάπητοι.

Οι Βραζιλιάνοι (πάλι μικρό δείγμα) είναι τόσο «ζωντανοί» που νιώθεις γέρος στα είκοσι τρία.

Οι κοντινοί μας Σλάβοι και οι Αλβανοί είναι σαν τους Έλληνες, με λίγη παραπάνω σκληρότητα.

Οι Ισραηλινοί, κυρίως οι γεροντότεροι, είναι καχύποπτοι (αν και μ’ αυτά που έχουν περάσει δικαιολογούνται). Οι νεότεροι, σαν σε συμπαθήσουν, είναι αμιγώς μεσογειακοί.

Οι Ρώσοι είναι κάπως απόμακροι, ειδικά εκείνοι που δεν γνωρίζουν αγγλικά. Αλλά είναι αληθινά ευγενικοί (όχι επειδή οφείλουν να είναι, όπως οι Γερμανοί). Καθόλου απαιτητικοί, σου δίνουν το χρόνο που χρειάζεσαι. Έχουν πολύ κοντινή σχέση με τα παιδιά τους (σε αντίθεση με τους Άγγλους που είναι λίγο πιο χύμα), αλλά χωρίς να τα πνίγουν (όπως κάνουν οι Μεσογειακοί λαοί).

Οι Κινεζο-Ιάπωνες (υπερβολική γενίκευση, αλλά είχα μικρό δείγμα) είναι παράξενοι. Δεν μπορείς να τους καταλάβεις, σαν να είναι εξωγήινοι. Αλλά σίγουρα είναι ευγενικοί.

Οι Αυστραλοί μοιάζουν πιο πολύ με τους Αμερικάνους, παρά με τους Άγγλους. Γίνεσαι εύκολα φίλος μαζί τους.

Οι Καναδοί είναι κάτι σαν πώς-θα-έπρεπε-να-είναι-οι-Αμερικάνοι. Ίδια φιλικοί και χαμογελαστοί, αλλά όχι τόσο επιφανειακοί. (Κάποιος συγγραφέας είχε γράψει ότι οι Αμερικάνοι, κάθε ηλικίας, είναι σαν παιδιά. Τόσο εγωκεντρικοί και τόσο διασκεδαστικοί).

Αφρικανούς δεν είχα ως πελάτες, όχι γιατί είναι λίγοι, αλλά γιατί κάποιοι έχουν φροντίσει να μην μπορούν να κάνουν διακοπές οι άνθρωποι αυτής της ηπείρου.

~~

Έχω ξαναγράψει σ’ αυτό το τεφτέρι ότι οι γενικεύσεις είναι το καταφύγιο των ηλίθιων. Και τα στερεότυπα είναι τα όπλα των ρατσιστών.

Όμως όπως υπάρχει μια βάση στους μύθους, έτσι υπάρχει και στα στερεότυπα, ειδικά στα εθνικά. Το θέμα είναι να αναγνωρίσεις από πού προέρχονται αυτές οι διαφορές νοοτροπίας, όχι να τις παραβλέψεις στην προσπάθεια σου να είσαι αντικάτι.

Αν πάρεις ένα τυχαίο δείγμα δέκα Ιρλανδών θα βρεις ότι πίνουν περισσότερο αλκοόλ από δέκα τυχαίους Ιταλούς.

Αν βάλεις δέκα τυχαίους Έλληνες στο μαγαζί σου ή στην παραλία, θα κάνουν περισσότερη φασαρία από δέκα τυχαίους Ρώσους (μπορεί και εκατό).

Οι Άγγλοι (γενικά) είναι πιο χιουμορίστες απ’ τους Γερμανούς (γενικά).

Οι Βραζιλιάνοι χορεύουν καλύτερα απ’ τους Νορβηγούς (αυτό είναι σίγουρο).

Οι Χιλιανοί δεν τα πάνε καλά στο ποδόσφαιρο κι η λαϊκή μουσική τους είναι μονότονη (Ευρωπαϊκού τύπου).

Οι Ασιάτες είναι παράξενοι για έναν Ευρωπαίο (κι όλοι μοιάζουν ίδιοι), όπως κι ένας Ιάπωνας δεν μπορεί να ξεχωρίσει έναν Έλληνα από έναν Αλβανό ή έναν Ρώσο από έναν Πολωνό.

Οι Ιταλοί χειρονομούν όταν μιλάνε, ενώ οι Φιλανδοί μετά βίας ανοίγουν το στόμα τους (αλλά πίνουν πολύ περισσότερο απ’ τους Ιρλανδούς).

Οι Τούρκοι (άντρες) έχουν τη γυναίκα τους πολύ πιο περιορισμένη απ’ όσο οι Καναδοί κι οι Αυστραλοί.

~~

Πέρα από τις εξαιρέσεις, που επιβεβαιώνουν τον κανόνα, φαίνεται ότι υπάρχει μια κυρίαρχη εθνική νοοτροπία-συμπεριφορά στους ανθρώπους κάθε έθνους.

Μπορεί να είναι αυτοεκπληρούμενη προφητεία, αυτοενίσχυση ή θετική ανάδραση: Οι Άγγλοι είναι φλεγματικοί και χιουμορίστες, εγώ είμαι Άγγλος, οπότε συμπεριφέρομαι ως Άγγλος, χιουμοριστικά. Κι αυτό με κάνει να πιστεύω ότι οι Άγγλοι είναι πράγματι χιουμορίστες.

Μπορεί να είναι απόρροια της γεωγραφίας. Αλλιώς θα συμπεριφερθεί ένα σύνολο ανθρώπων που μεγάλωσε σε πεδιάδα, αλλιώς εκείνος που ζει σε νησί ή βουνό, αλλιώς εκείνος της ερήμου κι αλλιώς εκείνος των τροπικών δασών.

Όσο πιο κοντά στον Ισημερινό πλησιάζεις τόσο αυξάνονται τα φωνήεντα της γλώσσας που μιλάνε οι άνθρωποι. Η γεωγραφία (το κλίμα) επηρεάζει τόσο πολύ τον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Φυσικά, πέρα απ’ τη γλώσσα που μιλάμε, η οποία αλλάζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε, παίζουν ρόλο κι άλλοι παράγοντες.

Η Ιστορία του έθνους όπου ανήκουμε, για παράδειγμα, και σ’ αυτήν θα συμπεριλάβουμε για συντομία και τη θρησκεία, τη φιλοσοφία, τις παραδόσεις.

Σ’ έναν τόπο όπου ο Κομφουκιανισμός είναι το κυρίαρχο δόγμα θα συναντήσουμε διαφορετικούς ανθρώπους από εκείνους που πιστεύουν στον Μωάμεθ, στον Χριστό, στον Κρίσνα ή στον Θεό Μανιτάρι (ακόμα και σ’ εκείνους που δηλώνουν άθεοι).

Σ’ έναν τόπο όπου έγιναν κατακλυσμιαίες αστικές-προλεταριακές επαναστάσεις (όπως στη Γαλλία και τη Ρωσία) θα βρούμε διαφορετικούς ανθρώπους από τους τόπους όπου έγιναν εθνικοαπελευθερωτικές επαναστάσεις.

Σ’ έναν τόπο με αρχαία ιστορία οι άνθρωποι συχνά γίνονται δεσμώτες των προγόνων τους.

Και, βεβαίως, το οικονομικό-στρατιωτικό μοντέλο: Σε μια κυρίαρχη χώρα, φιλελεύθερη ή σοσιαλιστική, παράγονται συνειδήσεις τελείως διαφορετικές, απ’ ό,τι σε μια αποικία.

«Τα μεγάλα έθνη συμπεριφέρονται σαν γκάνγκστερ, ενώ τα μικρά σαν πόρνες», είχε πει εύστοχα ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ.

~~

Πόσοι παράγοντες διαμορφώνουν τη νοοτροπία ενός λαού, ενός έθνους;

Μάλλον είναι τόσο πολλοί που ξεπερνούν τις δυνατότητες χειρισμού του υποφαινόμενου.

Μόνο βέβαιο είναι ότι δεν οφείλεται μόνο στα γονίδια, αφού η γονιδιακή τράπουλα έχει ανακατευτεί χιλιάδες φορές στο πέρασμα των αιώνων -βίαια τις περισσότερες φορές.

-Αλλά κάποιος Χιλιανός μου είχε επισημάνει ότι στη χώρα του δεν έχουν ενδιαφέρουσα μουσική (όπως η σάμπα, σάλσα, μάμπο, τάνγκο και λοιπές αφρικανικής προέλευσης μουσικές), επειδή εκεί δεν μεταφέρθηκαν σκλάβοι από τη Μαύρη Ήπειρο, οπότε οι Χιλιανοί έχασαν το προνόμιο να έχεις και «μαύρα» γονίδια στη δεξαμενή τους.-

~~

Πιο πιθανόν είναι να οφείλεται στο περιβάλλον (φυσικό-κοινωνικό).

Αλλά θα επιμείνω και στον ψυχολογικό παράγοντα της αυτοενίσχυσης. (Είμαι λιοντάρι στο ζώδιο, γνωρίζω από μικρός ότι τα «λιοντάρια» είναι ηγετικοί χαρακτήρες, οπότε προσπαθώ να συμπεριφέρομαι σαν ηγέτης).

Καθώς σ’ εκείνον της επιλεκτικής ανάμνησης. (Γνωρίζω ότι τα «λιοντάρια» είναι ηγετικοί χαρακτήρες, οπότε θυμάμαι κάθε «λιοντάρι» που συμπεριφερόταν ηγετικά, ενώ ξεχνάω τα «λιοντάρια» που συμπεριφέρονταν αλλιώς).

~~

Ας τελειώσω αυτό το δαιδαλώδες κείμενο συμβιβαστικά.

Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός, αλλά κουβαλάει στην πλάτη του το βάρος όλων των προγόνων του. Ακόμα κι όταν αυτοσαρκάζεται (όπως ο Εβραίος Γούντι Άλλεν), δεν κάνει τίποτα άλλο απ’ το να επιβεβαιώνει αυτό το βάρος.

Ή όπως λέει ο Ντύλαν Τόμας: «Η Ουαλία είναι η γη των προγόνων μου. Χάρισμά τους.«

Όταν αρνείσαι την καταγωγή σου δεν μπορείς να προχωρήσεις, γιατί αρνείσαι τα ελαττώματα που σου κληροδότησε η Ιστορία. Συνειδητοποιώντας από πού έρχεσαι μπορείς να προσπαθήσεις να φτάσεις κάπου αλλού.

Για να δημιουργηθεί ένας κόσμος χωρίς στερεότυπα πρέπει να σκεφτείς, να συλλογιστείς, να στοχαστείς, να αποδεχτείς, και να προχωρήσεις.

Και -για να γίνεις η αλλαγή που θες να δεις στον κόσμο- ξεκίνα με το φέρεσαι ευγενικά στον άνθρωπο που σε εξυπηρετεί. Είναι μια μικρή αρχή, αλλά έχει κι αυτή τη σημασία της.

~~~~~~~~~~~~~~~~~

ΥΓ1: Στον «Κολοσσό του Αμαρουσίου» (1939 περίπου), ο Χένρι Μίλλερ γράφει ότι στη Γαλλία μπορείς να βρεις παντού δημόσιες τουαλέτες, αλλά στην Ελλάδα μπορείς να βρεις φίλους.

ΥΓ2: Ένας φίλος, όταν του είπα για την αγένεια των Γάλλων, γέλασε και είπε: «Ναι, αλλά κάνουν επαναστάσεις».
Δεν έχει κι άδικο.

sanejoker

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ