το αρχοντικό του Αχιλλέα (ραψωδία Ω)

φίλες και φίλοι

ΑΣ κάνουμε ένα υποθετικό πείραμα. Διαβάζουμε τους Χωριάτες του Μπαλζάκ και κάποια στιγμή αντιλαμβανόμαστε ότι αυτό που διαβάζουμε τώρα δεν είναι Μπαλζάκ αλλά κάτι άλλο –  είναι Τζόις, εάν έχουμε διαβάσει. Εάν όχι, δεν θα ξέρουμε τι είναι αλλά θα είμαστε βέβαιοι ότι Μπαλζάκ δεν είναι. Αναγνωρίζουμε τους συγγραφείς από το ύφος τους, από τον τρόπο γραφής τους.

ΔΙΑΒΑΖΟΥΜΕ την Ιλιάδα, έχουμε διαβάσει και την Οδύσσεια, και πολύ συχνά αντιλαμβανόμαστε ότι κάτι δεν πάει καλά. Και αναρωτιόμαστε: είναι δυνατόν η Ι, η Π και η Τ να έχουν συντεθεί από το ίδιο πρόσωπο; Η Ι είναι αριστουργηματική αλλά δεν είναι ηρωική ποίηση, είναι περισσότερο τραγωδία. Η Π είναι αριστουργηματική και είναι γνήσια ηρωική ποίηση. Η Τ είναι ένα έκτρωμα και θα ήταν καλύτερα να μην υπήρχε, με κριτήριο την καλλιτεχνική της αξία –  υπάρχει όμως και είναι πολύ σημαντική, ως προς την όλη δομή της Ιλιάδας.

ΜΑ, θα αναρωτηθεί κάποιος, δεν θα μπορούσε η Ι και η Π να έχει συντεθεί από το ίδιο πρόσωπο; Όχι, δεν θα μπορούσε. Γιατί κάποιος που συνθέτει ηρωική ποίηση να συνθέσει κάτι που δεν είναι ηρωική ποίηση αλλά έχει στοιχεία τραγωδίας, όπως και η Α; Η ηρωική ποίηση είναι πολεμική ποίηση, είναι εξύμνηση πολεμικών άθλων των ηρώων, όπως είναι το μεγαλύτερο μέρος της Ιλιάδας.

ΕΑΝ, φίλες και φίλοι, δεν υπήρχε η Κ, δεν θα καταλαβαίναμε ότι λείπει κάτι. Επίσης δεν θα καταλαβαίναμε ότι λείπει κάτι,  εάν έλειπε η περιγραφή των αθλητικών αγώνων (άθλα επί Πατρόκλω), το μεγαλύτερο μέρος της Ψ. Η Κ είναι έξοχη αλλά δεν συμβάλλει στην εξέλιξη της πλοκής –  ούτε τα άθλα επί Πατρόκλω. Και ενώ για την Κ υπάρχει ομοφωνία, ήδη από τους ελληνιστικούς χρόνους, ότι είναι μεθομηρική σύνθεση, για ταάθλα επί Πατρόκλω όλοι σχεδόν σήμερα συμφωνούν ότι είναι γνήσιος Όμηρος. Διαβάζουμε την Α και την Ω και αντιλαμβανόμαστε ότι περισσότερο διαβάζουμε Οδύσσεια παρά Ιλιάδα.

ΠΡΙΝ μερικές δεκαετίες υπήρχε μια βασική διαφωνία μεταξύ των ομηριστών για τον τρόπο σύνθεσης της Ιλιάδας. Οι αναλυτικοί επιχειρηματολογούσαν υπέρ της πολλαπλής πατρότητας της Ιλιάδας, ότι δηλαδή είχε συντεθεί από πολλά πρόσωπα, ενώ οι ενωτικοίθεωρούσαν ότι έχει συντεθεί από ένα πρόσωπο, τον Όμηρο, με εξαίρεση την Κ, αν και υπήρχαν και πολλοί που θεωρούσαν ότι και η Κ είναι ομηρική.  Ενώ πριν λίγες δεκαετίες επικρατούσαν οι αναλυτικοί, σήμερα επικρατούν οι ενωτικοί –  οι αναλυτικοί είναι λίγοι.

ΤΙ συνέβη;  Η εμφάνιση της αφηγηματολογίας βοήθησε πολύ τους ενωτικούς να διατυπώσουν επιχειρήματα που υποστηρίζουν τις θέσεις τους. Από την άλλη, οι αναλυτικοί εμμένουν στο βασικό τους επιχείρημα, το οποίο καμιά μα καμιά αφηγηματολογική προσέγγιση δεν μπορεί να αντιμετωπίσει. Το βασικό τους επιχείρημα είναι ο τρόπος σύνθεσης και αντιγραφής της Ιλιάδας, της Οδύσσειας και της διδακτικής ποίησης του Ησιόδου αλλά και άλλων, του Ανακρέοντα και του Θέογνι για παράδειγμα.

Ο τρόπος γραφής και αντιγραφής προσφέρεται για παρεμβολές, δηλαδή για την σύνθεση ενός νέου επεισοδίου μέσα στο σώμα του κειμένου, με αποτέλεσμα να προκύπτει ένα νέο κείμενο. Κάποιος που αντέγραφε την Ιλιάδα και είχε εξοικειωθεί με την τεχνική της προφορικής σύνθεσης της ηρωικής ποίησης θα μπορούσε να συνθέσει ένα νέο επεισόδιο. Η ραψωδία Ι είναι ένα τέτοιο επεισόδιο. Ο Αγαμέμνων στέλνει μια πρεσβεία στον Αχιλλέα να τον μεταπείσει να επιστρέψει στο πεδίο της μάχης αλλά στη συνέχεια ο Αχιλλέας αγνοεί αυτό το γεγονός! Έχουμε τη ρητή μαρτυρία από γραμματικούς της Αλεξάνδρειας ότι το επεισόδιο της μονομαχίας Γλαύκου και Διομήδη δεν βρισκόταν στο ίδιο σημείο σε όλες τις Ιλιάδες που είχαν συγκεντρωθεί στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Η Κ επίσης είναι πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, είχαν διατυπωθεί έντονες επιφυλάξεις ήδη από την αρχαιότητα. Τα άθλα επί Πατρόκλω ανήκει σε αυτή την κατηγορία.

ΟΙ ενωτικοί έχουν βρεθεί πολύ συχνά σε δύσκολη θέση αλλά ας είναι καλά η αφηγηματολογία. Μια πολύ δύσκολη θέση είναι η περιγραφή του αρχοντικού του Αχιλλέα στην οδυσσειακή και μεθομηρική  Ω . Κάτι βρίσκουν πάλι να πουν αλλά δεν νομίζω να είναι πειστικό. Ας δούμε περί τίνος πρόκειται.

ΔΙΠΛΑ στα καράβια τους οι ήρωες επιδρομείς στην περιοχή της Τροίας κατασκεύαζαν καλύβες, καταλύματα είναι η ακριβής λέξη, τσαρδάκια με ξύλο για να κοιμούνται, να προστατεύονται από τη βροχή και τον ήλιο, για να αποθηκεύουν τη λεία τους. Το κατάλυμα αυτό λέγεται κλισίη, από το ρήμα κλίνω που σημαίνει κοιμάμαι. Η Ιλιάδα δεν μας την περιγράφει αλλά από το μοναδικό επίθετο  που τη χαρακτηρίζει ( εύτυκτος, Κ 566 Ν  240) εικάζουμε ότι ήταν μια καλοφτιαγμένη ξύλινη καλύβα. Η λέξη τσαρδάκι νομίζω ότι είναι η καλύτερη μετάφραση, το οποίο ήταν μέχρι πρότινος κι αυτό ξύλινο, μικρών διαστάσεων κατάλυμα για τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους  –  για μια τέτοια, με στέγη (κλισίας κατηρεφέας),  διαβάζουμε στον Σ 589 (περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα).

ΑΥΤΗ είναι η κλισίη σε όλη την Ιλιάδα –  επαναλαμβάνω, δεν περιγράφεται ποτέ. Να περιγράψει ο συνθέτης της ηρωικής ποίησης ένα φτωχό και ταπεινό τσαρδάκι; Εάν είναι δυνατόν! Ελάτε τώρα να δούμε την κλισίην του Αχιλλέα στην Ω.  Ποια κλισίη, ποιο τσαρδάκι; Ο συνθέτης ή ξεχνά ό,τι ξέρει, δύσκολο να το δεχτούμε,  και μας περιγράφει μια κλισίη που είναι ένα πολύ μεγάλο αρχοντικό ή αδιαφορεί για το τι διαβάζουμε μέχρι τώρα και ποια εικόνα έχουμε σχηματίσει μέσα στο κρανίο μας. Η κλισίη αυτή μοιάζει με οδυσσειακό ανάκτορο, αρχοντικό. Αυτό είναι εύπηκτον (ψ 41  Β 661  Ι 144, 286), είναι κατασκευασμένο με μεγάλα και χοντρά δοκάρια που έχουν καρφωθεί βαθιά στη γη. Ηκλισίη του Αχιλλέα είναι κι αυτή εύπηκτος (Ω 675, ταυτόσημος με τον Ι 659 –  θα δούμε γιατί). Ως εύπηκτος δεν μπορεί να είναι τσαρδάκι αλλά μεγάλη κατοικία, η οποία διαθέτει αχυρένια σκεπή, μεγάλη αυλή με φράχτη φτιαγμένο με μεγάλους πασσάλους (σταυροίσιν) και πόρτα με βαρύ σύρτη! (Ω 448-456). Πιο κάτω, λες και είναι οδυσσειακό ανάκτορο, διαβάζουμε ότι διαθέτει αίθουσα (644), μέγαρον (647) και πρόδομον (673).

Η κλισίη του Αχιλλέα περιγραφομένη ως οδυσσειακό ανάκτορο ενόχλησε τους αναλυτικούς· τους ενόχλησε η ασυμφωνία της ιλιαδικής κλισίης και της κλισίης όπως περιγράφεται στην Ω – θεώρησαν ότι βρήκαν άλλο ένα επιχείρημα για να στηρίξουν τις απόψεις τους. Οι ενωτικοί από την άλλη υποστηρίζουν ότι η κλισίη περιγράφεται με αυτόν τον τρόπο για να ολοκληρωθεί η εντύπωση για το μεγαλείο του Έκτορα, για να διευκολυνθεί η περιγραφή του πλυσίματος του σώματος του Έκτορος και για να μπορέσει ο Πρίαμος να κοιμηθεί μακριά από τον Αχιλλέα και την Βρισηΐδα, όπως συνηθίζεται στην Οδύσσεια. Παρ΄όλα αυτά παραδέχονται ότι  η περιγραφή (της κατοικίας του Αχιλλέα και της  επίσκεψης του Πρίαμο) είναι τόσο οδυσσειακή όσο σε κανένα άλλο τμήμα της Ιλιάδας.

ΟΙ αναλυτικοί, οι της πολλαπλής πατρότητας, αδικούν εαυτούς και αστοχούν δεχόμενοι ότι η ασυμφωνία μεταξύ της ιλιαδικής κλισίης με αυτήν της Ω είναι απαράδεκτη. Κι αυτό διότι δεν έχουν αντιληφθεί το περιεχόμενο της Ιλιάδας. Η Ιλιάδα εξυμνεί τον ηρωισμό και ταυτόχρονα τον αποκηρύσσει. Η ηρωική εξασφάλιση της ισχύος είναι πια απαράδεκτη, λόγω της μετάβασης από τον ποιμενισμό στην δουλοκτησία. Ο ήρωας έπαψε να είναι ποιμένας πολεμιστής, πρέπει να πάψει να είναι  ήρωας όπως ήταν και να αλλάξει, εάν θέλει να αυξήσει την ισχύ του. Ο Αχιλλέας στην Α είναι ήρωας, στην Τ αποκηρύσσει τον ηρωισμό, στην Ψ το ρίχνει στους αθλητικούς αγώνες και στην Ω δεν είναι πια ήρωας, είναι κάποιος που έχει ένα μεγάλο αρχοντικό, είναι δηλαδή γαιοκτήμονας.

Η περιγραφή της κλισίης ως μεγάλου αρχοντικού είναι ένα ευφυές τέχνασμα του ιδιαίτερα ικανού συνθέτη της Ω, που συνέθεσε και την έξοχη και συγκλονιστική Ι και ξαναδούλεψε την Α: με αυτόν τον τρόπο ολοκληρώνει την μετεξέλιξη του Αχιλλέα από ήρωα σε μη-ήρωα, με άλλα λόγια, την μετεξέλιξη από τον ποιμενικό ηρωισμό σε μια πρώιμη μορφή του ηρωισμού της πόλεως.

badarts

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ