Α' ΜΕΡΟΣ - Σωκράτης

Ναι, είναι αλήθεια ότι ακόμα και μέσα στα αρχαία κείμενα που αποτελούν αντικείμενο εξέτασης στα ελληνικά λύκεια και όχι μόνο, μπορεί να διακρίνει κανείς τις σεξουαλικές προτιμήσεις επιφανών για την εποχή ανδρών. Το γεγονός αυτό προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση στους αναγνώστες και ιδίως στους μαθητές για δυο κυρίως λόγους.

 Ο ένας είναι γιατί έχουν τοποθετήσει στη συνείδησή τους τα διάφορα ιστορικά πρόσωπα ως αμέμπτου ηθικής πρότυπα χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τα ανθρώπινα πάθη και ορμές τους. 

Από την άλλη μεριά είναι οι εντυπώσεις που δημιουργούνται από τις συχνές σεξουαλικές ιδιαιτερότητές τους, οι οποίες βέβαια δε μπορούν να κριθούν κοντόφθαλμα σύμφωνα μόνο με τα σημερινά δεδομένα, αλλά πρέπει να ληφθούν απαραίτητα υπόψη και τα εθιμικά πλαίσια εκείνης της εποχής. Ιδού λοιπόν πώς παρουσιάζεται ο Σωκράτης στις πρώτες αράδες του «Πρωταγόρα» του Πλάτωνος:

«ΠΟΘΕΝ Ω ΣΩΚΡΑΤΕΣ ΦΑΙΝΕΙ; Η ΔΗΛΑ ΔΗ ΟΤΙ ΑΠΌ ΚΥΝΗΓΕΣΙΟΥ ΤΟΥ ΠΕΡΙ ΤΗΝ ΑΛΚΙΒΙΑΔΟΥ ΩΡΑΝ;»
Και πάνω που νομίζεις ότι ο ερωτών (ΕΤΑΙΡΟΣ) έχει σύμφωνες με την αντρική του φύση τις σεξουαλικές προτιμήσεις συνεχίζει:

«ΚΑΙ ΜΗΝ ΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΩΗΝ ΙΔΟΝΤΙ ΚΑΛΩΣ ΜΕΝ ΕΦΑΙΝΕΤΟ ΑΝΗΡ ΕΤΙ, ΑΝΗΡ ΜΕΝΤΟΙ Ω ΣΩΚΡΑΤΕΣ, ΩΣ Γ'ΕΝ ΑΥΤΟΙΣ ΗΜΙΝ ΕΙΡΗΣΘΑΙ, ΚΑΙ ΠΩΓΩΝΟΣ ΗΔΗ ΥΠΟΠΙΜΠΛΑΜΕΝΟΣ»

Αυτό λοιπόν είναι που σου τραβά την προσοχή αγαπητέ αναγνώστη. Δεν εκπλήσσομαι αφού η σύγχρονη ουσία της όλης υπόθεσης καθώς φαίνεται είναι η συνουσία. Συμφωνώ απόλυτα με αυτή τη συνουσία, με τη διαφορά όμως ότι τη δέχομαι με την αρχική, την πρωταρχική της έννοια, όπως δηλαδή θεμελιώθηκε από τον ίδιο το Σωκράτη. Τους μαθητές του θα τους βρεις πάμπολλες φορές στα συγγράμματα του Πλάτωνος ως «συνουσιαστές». 

Αυτός ο χαρακτηρισμός δεν έχει βέβαια ως καθαυτό βάση την ερωτική συνεύρεση, αλλά κάτι βαθύτερο. Αυτό λοιπόν πρέπει να ερευνηθεί, να βγει στην επιφάνεια και να παρουσιαστεί στα μάτια των πολλών. «Δεν ξέρω» έμοιαζε να λέει ο Σωκράτης όταν δίδασκε -συνομιλούσε με- κάποιο μαθητή του. «Θα τα βρούμε, κάπου θα καταλήξουμε και προπάντων στην αλήθεια και όλα αυτά θα γίνουν βαθμιαία. Αφού στεριώσει το ένα πόδι θα πατήσει το άλλο». 

Ο Σωκράτης ήταν ο μεγάλος παιδαγωγός, αφού ακολουθούσε κατά γράμμα τον παραπάνω ορισμό της Παιδαγωγικής που ο ίδιος έδωσε. Έτσι παιδαγωγείται και φιλοσοφεί ο άνθρωπος. Τα σκαλοπάτια, οι αναβαθμοί αποτελούν την πηγή της φιλοσοφίας. Κανείς ποτέ δεν είχε τόσο μεγάλο άλμα ώστε να πιάσει μονομιάς κορυφή στο κλιμακοστάσιο της γνώσης και της αλήθειας. Και όντως, μιλάμε για δυσθεώρητα ύψη.


Για το Σωκράτη, για κάθε φιλόσοφο και κάθε ορθά σκεπτόμενο άτομο δεν υπάρχουν στερεοτυπικά δεδομένα στους συλλογισμούς που αποσκοπούν στην αλήθεια της ζωής. Βάση και αφετηρία το μηδέν. Θα αμφισβητήσω αναπόφευκτα διάφορα αξιώματα, αυθεντίες και θεσμούς, καθώς ο στοχασμός μου δε θα σταματήσει μπροστά στην οριογραμμή των εννοιών τους. Θα ελεγχθεί αν η αυθεντία είναι και αξίζει να είναι αυτό που θεωρείται ότι είναι. 

Και πώς θα το καταφέρει αυτό η λεγόμενη αυθεντία; Μόνο αν παρουσιαστεί με τρόπο πειστικό στη σκέψη μου, όπως είπε και ο πρόσφατος Ντεκάρτ. Αυτή είναι η πραγματική στοχαστική δύναμη. 

Είναι ολοφάνερο ότι οι «αγουροξυπνημένοι» Ευρωπαίοι θα πάρουν τα σχέδια, το τσιμέντο και το αμμοχάλικο, τις σιδεριές και τα καλούπια του Σωκράτη και του αρχαίου ελληνικού πνεύματος για να χτίσουν το οικοδόμημα της Αναγέννησης και έπειτα, εκείνο που ονομάσανε Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. 

Ψάξε καλά λοιπόν ξύπνιε άνθρωπε στην πυλωτή των μεταγενεστέρων αυτών οικοδομημάτων. Θα βρεις κάπου ξεχασμένη τη σφραγίδα του δημιουργού. Μια σφραγίδα με ανάγλυφη τη φράση: «Ελληνικό Πνεύμα».

Ο Σωκράτης είναι ένας καθαρά διαχρονικός χαρακτήρας. Είναι για ορισμένους φιλοσόφους ό,τι ο Χριστός για τους χριστιανούς. Φυσικά οποιαδήποτε προσπάθεια ταύτισης -μολονότι υπάρχουν πολλές ομοιότητες στον τρόπο ζωής και θανάτου τους- των δυο ιστορικών προσώπων είναι μάλλον ατυχής. 

Ο θαυμαστός μελετητής του Σωκράτη, ο Δανός Soren Kierkegaard, θα παρατηρήσει εύστοχα και οξύμωρα ότι η ομοιότητα μεταξύ των δυο προσώπων έγκειται στη μεταξύ τους ανομοιότητα. Ο Σωκράτης με λίγα λόγια ήταν εκείνος από τον κόσμο της εμπειρίας που προσπάθησε με όλες του τις δυνάμεις να αλλάξει την πραγματικότητα προς το καλύτερο, οδηγώντας την πολλές φορές στα μονοπάτια της μεταφυσικής. 

Προετοίμασε έτσι τον κόσμο για την έλευση του Θεανθρώπου, ο οποίος από τον κόσμο του μεταφυσικού προσπάθησε αντίστοιχα να αλλάξει τη φυσική πραγματικότητα του κόσμου και των ανθρώπων. Οι δυο τους δε θα πρέπει να αντιμετωπισθούν ως δυο ομοιότητες αλλά ως δυο αυτόνομοι κρίκοι σε μια νοητή αλυσίδα αναδιαμόρφωσης και αναγέννησης του ανθρώπινου γένους. Βέβαια άλλη μια διαφορά των δυο προσώπων, η οποία δεν οφείλεται καθαυτό στα δυο πρόσωπα αλλά σε όλους τους άλλους ανθρώπους, είναι η διαβάθμιση του αισθήματος αφοσίωσης ή λατρείας απέναντί τους. 

Οι περισσότεροι αποκαλούμενοι χριστιανοί έχουν στη συνείδησή τους το πρόσωπο της λατρείας τους σαν ύψιστο ταμπού, σαν κάτι δηλαδή που πρέπει να θεωρείται πέρα από κάθε προσπάθεια κριτικής αντιμετώπισης. Αν κάποιος υβρίσει το Χριστό θεωρείται βλάσφημος και άξιος επίπληξης. Αν κάποιος αντίστοιχα όμως υβρίσει το Σωκράτη θεωρείται ως έχων απλά μια διαφορετική άποψη -και αυτό θα έπρεπε να είναι το σωστό-. Για να γίνει αυτό περισσότερο κατανοητό αξίζουν να παρατεθούν τα λεγόμενα του Ρουσσώ σχετικά με αυτό το ζήτημα: «Κανένας φιλόσοφος δε σκότωσε ποτέ ιερωμένο. Αντίθετα, πολλοί ιερωμένοι έχουν κατά καιρούς σκοτώσει φιλοσόφους.». Το παράδοξο εν προκειμένω είναι ότι η ευρύτητα της πνευματικής ανεκτικότητας, που ήταν κυρίαρχη στα λόγια και τη ζωή του Χριστού, αποτελεί σημείο που δεν τυγχάνει ιδιαίτερης σημασίας από τους διαχρονικούς «ζηλωτές της πίστεως».

Η ομοιότητα του μαρτυρικού θανάτου του Χριστού με εκείνον του Σωκράτη δεν έγκειται τόσο στην αναλογία του επιθανάτιου πόνου, όσο στην αναλογία του τελευταίου συναισθήματος που ένιωσαν τα δυο αυτά πρόσωπα: Από τη μια, απογοήτευση από τις ενέργειες των ανθρώπων που δεν κατανόησαν το σκοπό της ύπαρξης των δυο αυτών ιστορικών μορφών στον κόσμο. Από την άλλη όμως, κατανόηση απέναντι στις αντιδράσεις του πλήθους. Η κατανόηση αυτή ήταν προϊόν εξαιρετικής διορατικότητας. Ας επικεντρωθούμε όμως στην περίπτωση του Σωκράτη. Ας επικετρωθούμε σε εκείνα τα γεγονότα που παρουσιάζονται θολά, τόσα χρόνια μπροστα στα μάτια μας. Ας τα δούμε στην πραγματική τους διάσταση, με συντροφιά φυσικά τα καθαυτό λόγια του Πλάτωνος.

Πολλοί είναι εκείνοι οι σύγχρονοι μελετητές που σκοπίμως δεν αναφέρονται λεπτομερειακώς στον τρόπο θανάτου του μεγάλου φιλοσόφου. Απλά λέγεται ότι ο Σωκράτης καταδικάστηκε και θανατώθηκε, ότι δηλαδή εκτελέστηκε η ποινή του. Το γεγονός όμως ότι ο ίδιος ο Σωκράτης επέλεξε να πεθάνει αρκετές ώρες νωρίτερα από την προκαθορισμένη χρονική στιγμή εκτέλεσης της ποινής του, σε τι σκέψεις μας οδηγεί; Το ότι είχε τη δυνατότητα διαφυγής και δεν το έπραξε, σε τι σκέψεις μας οδηγεί; Πιστεύω πως οι σκέψεις αυτές είναι αντίθετες από το τυποποιημένο και ανιαρό πλέον σχήμα της καταδίκης - εκτέλεσης. Ας εξετάσουμε όμως τις τελευταίες υπερήφανες στιγμές του Σωκράτη, όπως διατυπώνονται αυθεντικά μέσα από τον πλατωνικό «Φαίδωνα»:

[116e] και ο Κρίτων είπε: «Σωκράτη, ο ήλιος είναι ακόμα πάνω στα βουνά και δεν έχει δύσει. Εγώ πάλι γνωρίζω και άλλους που εκτελούν την ποινή αργά, όποτε τυχόν τους αναγγελθεί η εντολή, αφού δειπνήσουν και πιουν πολύ καλά και ικανοποιήσουν όποιες τυχόν επιθυμίες έχουν. Γι αυτό λοιπόν μη βιάζεσαι, υπάρχει ακόμα χρόνος.». 

Και ο Σωκράτης απαντώντας είπε: «Κρίτων, εκείνοι βέβαια που λες εσύ πράττουν κατ αυτό τον τρόπο -διότι πιστεύουν ότι κερδίζουν με την καθυστέρηση-, αλλά εγώ τουλάχιστο είμαι πεπεισμένος ότι δε θα πράξω έτσι. Διότι δε νομίζω ότι θα κερδίσω τίποτα με το να πιω το δηλητήριο αργότερα, προσπαθώντας να σώσω μια ζωή που ήδη είναι χαμένη. Μόνο που θα ξεγελούσα τον εαυτό μου με αυτό. Εμπρός λοιπόν, άκουσέ με και μην πράξεις διαφορετικά.». 

Και ο Κρίτων, αφού άκουσε αυτά, έγνεψε στο παιδί που ήταν κοντά και εκείνο βγήκε από το κελί και παρέμεινε για μερική ώρα. Ύστερα γύρισε φέρνοντας τον φύλακα που κουβαλούσε ένα ποτήριο δηλητήριο. Ο Σωκράτης, αφού είδε τον άνθρωπο, είπε: «Εσύ, καλέ μου φίλε, που κατέχεις αυτά τα ζητήματα, οδήγησέ με για το τι πρέπει να κάνω.». Τότε ο φύλακας απάντησε: «Τίποτα άλλο δεν πρέπει να κάνεις, παρά να περπατήσεις ωσότου βαρύνουν τα πόδια σου και μετά θα πέσεις κάτω και το δηλητήριο θα επενεργήσει.». Και αμέσως έδωσε το ποτήρι με το δηλητήριο στο Σωκράτη.

Δεν αξίζει στον πρωτεργάτη της διαλεκτικής το μονόχνοτο σχήμα καταδίκη - θάνατος. Είναι ίσως και αδόκιμο. Ο Σωκράτης δεν καταδικάστηκε σε θάνατο από τους Αθηναίους δικαστές, αλλά από τον ίδιο του τον εαυτό. Ίσως η ιστορία και οι ιστορικοί μας δηλώνουν περίτρανα το πρώτο. 

Επειδή όμως δεν πρόκειται για ένα φαινόμενο που ανήκει αποκλειστικά στη δεδομένη ιστορική στιγμή, αλλά σε όλη τη διαχρονία της ανθρώπινης υπάρξεως, το μόνο που καταφέρνει η επιστήμη της ιστορίας -αλλά και η στείρα φιλολογία- είναι επιεικώς μια επικίνδυνη παρερμηνεία. Δεν εξαπατήθηκαν οι δικαστές από τα στοιχεία που είχαν στα χέρια τους, αλλά από τον ίδιο τον κατηγορούμενο. 

Η ζωή του Σωκράτη ποτέ δεν αποτέλεσε γι αυτόν αυτοσκοπό, όσο παράξενο κι αν αυτό ακούγεται σήμερα, για τους σύγχρονους ανθρώπους. Η ζωή η δική του ήταν η ζωή όλων. Η ύπαρξή του είχε αφιερωθεί πρόδηλα στον κόσμο. Ο ίδιος έλεγε πως δεν ήταν πολίτης της Αθήνας, αλλά πολίτης του κόσμου. Όταν είδε στα τελευταία του χρόνια ότι οι άνθρωποι τον απαρνούνται, ότι δηλαδή απαρνούνται τη διαλεκτική, την επαγωγή, την υψηλή σκέψη και την ίδια την αλήθεια, δεν υπήρχε λόγος περαιτέρω ύπαρξης. 

Ο θάνατος του Σωκράτη επήλθε από την ίδια την κατηγορία και όχι από την απόφαση του δικαστηρίου. Και δεν έφταιξε γι αυτό η δικαιοσύνη, δεν έφταιξαν γι αυτό οι δικαστές. Καθώς ο Σωκράτης ήταν ο άνθρωπος του κόσμου, ενώπιόν του βρισκόταν το δικαστήριο του κόσμου και όχι το αρχαίο αθηναϊκό δικαστήριο. Από τη μια πλευρά βρίσκονταν οι κοινοί άνθρωποι με τις γεμάτες τύψεις στενές ψυχές τους. 

Από την άλλη όμως βρισκόταν εκείνο το στοιχείο που τους θύμιζε την πραγματική ουσία του ανθρώπου, εκείνο που τους καταδείκνυε την άσχημη ζωή τους. Αλλοι το λένε συνείδηση, άλλοι το λένε αυτοέλεγχο, ο Σωκράτης το είπε αλογόμυγα, ήταν ο ίδιος του ο εαυτός. 

Επρόκειτο λοιπόν για μια από τις πολλές φορές στην ιστορία, όπου οι άνθρωποι δεν επιθυμούν να εξαγνιστούν, αλλά να σκοτώσουν τον εξαγνιστή, πράγμα φυσικά ευκολότερο και ανώδυνο: «Ο Σωκράτης ήταν ένα τραγικό πρόσωπο. Όχι γιατί ήπιε το κώνειο, αλλά γιατί ήξερε ότι στη φύση υπάρχει και το κώνειο. Όχι γιατί τον δικάσανε οι συμπολίτες του, αλλά γιατί ήξερε ότι η φύση δικάζει το λευκό γιασεμί στον κήπο να μαραίνεται το χειμώνα, και το λευκό χιόνι στο όρος να λειώνει το καλοκαίρι... Δεν εξαπατήθηκαν οι Αθηναίοι να τον δικάσουνε άδικα. Ο ίδιος εξαπάτησε τους Αθηναίους να τον δικάσουνε δίκαια... Ο φρόνιμος ένας μεταχειρίστηκε σαν εργαλείο τους άφρονες πολλούς...». 

Σχετικά με τα τελευταία λόγια του Σωκράτη («Κρίτων, οφείλουμε μια ευχαριστήρια θυσία στον Ασκληπιό, έναν πετεινό. Κάντε το, και μην το ξεχάσετε.») ο Δ.Λιαντίνης συνεχίζει: «Τι υπονοεί τούτη η παράξενη κουβέντα: Ολάκερη η ζωή μου εστάθηκε μια αρρώστια. Τώρα που φεύγω, εκείνο που στην ουσία φεύγει δεν είναι η ζωή αλλά η αρρώστια. Σε ποιον άλλο λοιπόν χρωστώ να ομολογήσω χάρη, παρά στο γιατρό που με γιάτρεψε; Στον Ασκληπιό, το θεό της υγείας! Μόνο που ο Σωκράτης εκείνη την ώρα δε μιλούσε για λογαριασμό του μόνο. Μιλούσε για κείνους, που ενώ γεννιούνται ζώα όπως όλοι μας, καθώς τελειώνουν, φτάνουν να γίνουν άνθρωποι, όπως λίγοι από εμάς.». Τα τελευταία αυτά όμως λόγια αυτοσυνειδησίας του Σωκράτη θα προσέθετα ότι περιέχουν κυρίαρχο το αίσθημα της πικρίας. Η ζωή του ήταν η ζωή όλων. Εφόσον οι όλοι αποδείχθηκαν άρρωστοι, και η δική του ζωή αισθανόταν ότι καταδικάστηκε σε ασθένεια.

Και ο Σωκράτης ήπιε το κώνειο, μαζί του όμως πέθαινε και ολόκληρος ο κόσμος. Για το δίκαιο των πραγμάτων όμως κρίνω σκόπιμο να παραθέσω και μια αντιπροσωπευτική άποψη εκείνων των διανοητών που δεν έδωσαν όμοια -με την προαναφερθείσα- ερμηνεία στα τελευταία του αυτά λόγια. Θα μας πει ο Frιedrich Nietzsche στη Φιλοσοφία του: «Ο Σωκράτης δεν ήταν μονάχα ο σοφότερος φλύαρος, υπήρξε μεγάλος και στη σιωπή. Θα προτιμούσα να σώπαινε και στις τελευταίες στιγμές της ζωής του... Αυτή η γελοία και τρομερή τελευταία λέξη σημαίνει, για όποιον μπορεί να την καταλάβει: Κρίτων η ζωή είναι μια αρρώστια. Είναι δυνατόν; Ένας άνθρωπος σαν αυτόν που είχε ζήσει χαρούμενος μέσα στον κόσμο, σα στρατιώτης, αυτός ο άνθρωπος πεσιμιστής![...] Ο Σωκράτης, ναι ο Σωκράτης υπόφερε από τη ζωή![...] Αλίμονο φίλοι! Πρέπει να ξεπεράσουμε ακόμα και τους Έλληνες!». 

Όχι λοιπόν, δεν είναι έτσι τα πράγματα όπως μας τα εξηγεί ο Nietzsche. Δεν ήταν πεσιμισμός τα τελευταία λόγια του Σωκράτη, αλλά όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ένα μείγμα αυτογνωσίας και πικρίας για τη ζωή των ανθρώπων που χάνεται στο σύνολό της. Αυτά ήταν γνήσια και σπάνια ανθρώπινα συναισθήματα. Αν είναι κάτι να ξεπεραστεί, πρόκειται για τη μικρότητα του πλήθους και όχι για τη μεγαλοσύνη του διαχρονικού και αληθινού ανθρώπου, του Σωκράτη.

ΔΗΛ. ΒΕΒΑΙΑ ΜΟΥ ΦΑΙΝΟΤΑΝ ΚΑΙ ΠΡΟΧΘΕΣ ΠΟΥ ΤΟΝ ΕΙΔΑ ΑΡΚΕΤΑ ΟΜΟΡΦΟΣ ΑΝΤΡΑΣ, ΚΙ ΕΔΩ ΠΟΥ ΤΑ ΛΕΜΕ ΜΕΤΑΞΥ ΜΑΣ ΣΩΚΡΑΤΗ, ΑΝΤΡΑΣ ΠΟΥ ΑΡΧΙΣΑΝ ΠΙΑ ΤΑ ΓΕΝΙΑ ΝΑ ΓΕΜΙΖΟΥΝ ΤΟ ΠΗΓΟΥΝΙ ΤΟΥ. ΔΗΛ.ΑΠΟ ΠΟΥ ΕΡΧΕΣΑΙ ΣΩΚΡΑΤΗ; ΜΑ ΕΙΝΑΙ ΟΛΟΦΑΝΕΡΟ ΟΤΙ ΕΡΧΕΣΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΚΥΝΗΓΗΤΟ ΤΗΣ ΟΜΟΡΦΙΑΣ ΤΟΥ ΑΛΚΙΒΙΑΔΗ.

viptaxi

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ