Ο φόβος της επιτυχίας (β᾽ μέρος)

|

από τη Φαίη Γρίβα

Διαβάστε εδώ το πρώτο μέρος του άρθρου.

Η επιτυχία είναι πιο περίπλοκη από την αποτυχία. Κατά μια έννοια είναι πιο βολικό να παραμείνει κανείς σε μια οικεία κατάσταση, ακόμα κι αν αυτό δεν τον ευχαριστεί. Η κατάκτηση της επιτυχίας - όπως κι αν την ορίζει ο καθένας - σημαίνει πως χρειάζεται να αφήσει το γνώριμο πίσω του και να αντέξει να εκτεθεί, να αξιολογηθεί, και να επιφορτιστεί με νέες ευθύνες και απαιτήσεις.  Από αυτή την άποψη μοιάζει σαν να θέλει κανείς να προστατεύσει τον εαυτό του από πιθανούς κινδύνους και ρίσκα, πόσο μάλιστα όταν η επιδίωξη της όποιας επιτυχίας δεν γίνεται αντιληπτή ως πρόκληση. Σίγουρα κανείς δεν θέλει να αποτύχει. Ίσως το πρόβλημα είναι πως για τους περισσότερους, ενώ ο φόβος της αποτυχίας είναι συνειδητός, ο φόβος της επιτυχίας παραμένει στο μεγαλύτερο μέρος του ασυνείδητος.

                                                

Συνειδητή ή ασυνείδητη, μια σύγκρουση όμως εάν παραμείνει ανεπίλυτη θα οδηγήσει σε δυσφορία, και άγχος. Η Horner (1972) μιλώντας για τις γυναίκες, πρότεινε μια σύγκρουση που είναι περισσότερο συνειδητή και κοινωνική. Πολιτισμικά, οι γενιές έχουν αναγκάσει τις γυναίκες να απωθήσουν την επιθετικότητά τους και αυτό έχει εσωτερικευθεί. Είναι συχνό το αίσθημα πολλών ατόμων - κυρίως γυναικών, όταν τα έχουν καταφέρει, να νιώθουν ότι με κάποιο τρόπο έχουν εξαπατήσει τους υπόλοιπους και πως αργά ή γρήγορα θα αποκαλυφθούν.

Οι  Chance και Imes (1978) επινόησαν τον όρο «το φαινόμενο του απατεώνα» (imposter phenomenon) για να περιγράψουν γυναίκες με αξιοσημείωτες επαγγελματικές επιτυχίες, οι οποίες όμως ένιωθαν πως εξαπατούσαν τους άλλους για τις ικανότητές τους. Κατέληξαν ερευνητικά στο συμπέρασμα πως τέτοιου είδους ανασφαλή συναισθήματα στην ενήλικη ζωή οφείλονταν σε διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισης των κοριτσιών μέσα στην οικογένεια.

Στην πρώτη περίπτωση το κορίτσι δεν κατάφερνε να επιτύχει κάτι αξιοσημείωτο και μονίμως συγκρινόταν με ένα πιο ευφυή αδερφό ή αδερφή που έκανε τα πάντα καλύτερα, ενώ στην δεύτερη περίπτωση παινευόταν συνεχώς για οτιδήποτε έκανε, ανεξάρτητα από την αξία του επιτεύγματος. Στην ενήλικη ζωή οι γυναίκες κατέληγαν είτε να ζουν με το μόνιμο φόβο πως θα αποκαλυφθεί ότι είναι ανίκανες, είτε να φοβούνται πως αν φανούν υπερβολικά έξυπνες και επιτυχημένες στην κοινωνία θα βίωναν απόρριψη.

Στον δρόμο προς την ενήλικη πραγμάτωση, τα προηγούμενα αναπτυξιακά στάδια αποκτούν μεγάλη σημασία, καθώς παράλληλα με την ανάπτυξη του εαυτού συνυπάρχει η ανάπτυξη του ναρκισσισμού. Ένα παιδί χρειάζεται να νιώσει ότι το εκτιμούν για να μπορέσει να αναπτύξει έναν επίδοξο και αυτόνομο εαυτό, και μια υγιής ανάπτυξη προϋποθέτει ένα υποστηρικτικό και στοργικό περιβάλλον, ικανό να ικανοποιήσει τις ναρκισσιστικές ανάγκες του βρέφους. Σαφώς και υπάρχουν περιστασιακές αποτυχίες από την μεριά των γονιών, ωστόσο όταν αυτές δεν ξεπερνούν την ικανότητα του βρέφους να τις αντιμετωπίσει, καταλήγουν να προωθούν την ωριμότητα και την συναισθηματική του αυτονομία.

Μια σοβαρή παραμέληση των αναγκών αυτών θα οδηγήσει σε διατάραξη του φυσιολογικού ναρκισσισμού. Οι δύο όψεις ενός νομίσματος αντανακλούν το ίδιο έλλειμα στην ενήλικη ζωή, καθώς τα άτομα ενδέχεται είτε να καταφύγουν σε υπερβολικές εκφράσεις μεγαλείου και επιδειξιμανίας για να καλύψουν αυτές τις ανάγκες, είτε να αναστείλουν την επιδίωξη να εκπληρώσουν τις φιλοδοξίες τους ή να εκφράσουν φυσιολογικά τον δυναμισμό και την αυτοπεποίθησή τους. Σύμφωνα με τον Kohut (1975), μια ναρκισσιστική προσωπικότητα χρειάζεται να διατηρήσει ανέπαφο το «μεγαλειώδη εαυτό» που είναι εύθραστος, και δεν μπορεί να αντέξει την προαπαιτούμενη διαδικασία για την επιτυχία. Δεν αντέχει ασυνείδητα να υποβάλει αυτό τον εύθραστο εαυτό σε συνεχείς προσπάθειες με ενδεχόμενες αποτυχίες κατά την πορεία μάθησης, άρα και ματαιώσεις, και έτσι καταλήγει να υποτιμά κάποιους στόχους και επιτεύγματα εξ αρχής.

Κάποιες φορές η αποτυχία θεωρείται επίσης και μια παθητική επανάσταση απέναντι σε γονείς που απαιτούν επιδόσεις ή ακαδημαϊκή καταξίωση. Πρόκειται για μια παθητικο-επιθετική αντίδραση αντιποίνων απέναντι σε έναν γονεϊκό εξαναγκασμό. Παράλληλα, οι ενδοψυχικές συγκρούσεις μπορεί να ενισχυθούν από ασυνείδητα αντιφατικά μηνύματα από την πλευρά των γονιών. Οι γονείς μπορεί να διακατέχονται από μια επιθυμία να περιορίσουν το παιδί τους, χωρίς να μπορούν να το παραδεχτούν στον εαυτό τους. Τα παιδιά μπορεί να ενθαρρύνονται να ανταγωνιστούν αλλά όχι να κερδίσουν, ή να έχουν στόχους αλλά να μην τους πετυχαίνουν. Συχνά κάποιοι γονείς, αντιδρούν στις αναπτυξιακές ανάγκες των παιδιών τους, προσπαθώντας ασυνείδητα, να κρατήσουν το παιδί τους ακόμα παιδί.

Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το φόβο της επιτυχίας χρειάζεται να λάβουμε υπόψη πολλές διαστάσεις που αντανακλούν την ανθρώπινη πολυπλοκότητα. Ο καθένας από εμάς διαθέτει τα δικά του μοτίβα για να σαμποτάρει τον εαυτό του, τα δικά του εσωτερικά εμπόδια προς την ανάπτυξη. Η ψυχοθεραπευτική διεργασία οδηγεί το άτομο να συνειδητοποιήσει γιατί και με ποιό τρόπο ενδέχεται να υπονομεύει τον εαυτό του. Μια γνώση που όχι μόνο καθιστά εφικτή την ανεμπόδιστη ανάδειξη του δυναμικού του αλλά κυρίως του επιτρέπει και να την απολαύσει σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο. 

Βιβλιογραφία

Clance, P.R. & Imes, S.A. (1978). The imposter phenomenon in high achieving women: dynamic and therapeutic intervention. Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 15: 241-247.

Horner, M. (1972). Toward an understanding of achievement-related conflicts in women. Journal of

Social Issues, 28: 157-175.

Kohut, H. (1971). The analysis of the self. New York: International University Press

lapsus

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ