Φοβίες: Όλα είναι μέσα στο μυαλό μας…

Αν και το άτομο αναγνωρίζει τη μη ρεαλιστικότητα των φόβων του, η συμπεριφορά αποφυγής εμμένει.

Από τη Νίκη Γκατζέλια, Σύμβουλο Ψυχικής Υγείας

Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα γνώριμο που μας έχει κυριεύσει όλους  σε διάφορες στιγμές της ζωής μας. Σίγουρα όλοι μας θα προτιμούσαμε να μην το βιώσουμε ποτέ ξανά. Αλλά όσο δυσάρεστο κι αν είναι το συναίσθημα του φόβου, η αμυντική του φύση το καθιστά απαραίτητο για την επιβίωσή μας. Ο φόβος περιλαμβάνει την υποκειμενική αίσθηση φόβου, αλλά και φυσιολογικές μεταβολές του οργανισμού, όπως επιτάχυνση του καρδιακού ρυθμού και της αναπνοής, οι οποίες προετοιμάζουν το σώμα για μυϊκή δραστηριότητα ως απάντηση σε μία ρεαλιστική απειλή.Άρα όλοι θα συμφωνήσουμε ότι ο φόβος μας προσφέρει προστασία.

Τι συμβαίνει όμως με τις φοβίες; Το αποκαλούμενο φοβικό άγχος ή φοβία συνιστά αίσθημα υπερβολικού και παράλογου φόβου για συγκεκριμένο αντικείμενο, χώρο, δραστηριότητα ή κατάσταση και έχει ως αποτέλεσμα την έντονη ανάγκη του ατόμου για αποφυγή του μη ρεαλιστικού φοβικού ερεθίσματος. Αν και το άτομο αναγνωρίζει τη μη ρεαλιστικότητα των φόβων του, η συμπεριφορά αποφυγής εμμένει προκαλώντας του δυσλειτουργία στις καθημερινές του δραστηριότητες.

Η αιτία δημιουργίας των φοβιών είναι ένα ζήτημα που έχει μελετήσει η βιολογία και τα συμπεράσματα δείχνουν ότι υπάρχουν περιοχές του εγκεφάλου, όπως η αμυγδαλή, που αποθηκεύουν μόνιμα τα τραυματικά γεγονότα της παιδικής ηλικίας, χωρίς συνειδητή εγγραφή των ερεθισμάτων. Η αμυγδαλή αποτελεί ένα από τα τμήματα του μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου και έχει την πιο εξειδικευμένη σχέση με το συναίσθημα, και ειδικά με τον φόβο και το άγχος. Επιπροσθέτως οι μνήμες τρόμου και φόβου διαφέρουν σημαντικά από τις συνηθισμένες μνήμες ως προς τον τρόπο με τον οποίο αποθηκεύονται στον εγκέφαλο. Οι τραυματικές μνήμες αποθηκεύονται στις μη σκεπτόμενες ή αλλιώς αισθητηριακές περιοχές του εγκεφάλου, και κυρίως στην αμυγδαλή. Για αυτό το λόγο η ανάκληση μίας τραυματικής μνήμης γίνεται κυρίως αισθητηριακά,δηλαδή ανακαλούνται οσμές, εικόνες, σωματικές αισθήσεις και ήχοι που συνδέονται με τραυματικά γεγονότα προκαλώντας έντονα δυσάρεστα συναισθήματα.

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ένας παράλογος φόβος μπορεί να έχει τη βάση του στην περιοχή της αμυγδαλής με αποτέλεσμα το άτομο να μην έχει καθόλου συνειδητή γνώση για τη φύση και τις αιτίες της φοβίας του. Το πώς συμβαίνει αυτό είναι αξιοσημείωτο. Μέσω πειραμάτων που έχουν διεξαχθεί αποδεικνύεται ότι οι νευρώνες της αμυγδαλής απομνημονεύουν ερεθίσματα που σχετίζονται με τον πόνο και στη συνέχεια προκαλούν αυτόματες αντιδράσεις φόβου. Η μνήμη της αμυγδαλής είναι ασυνείδητη και μη λεκτική και μπορεί να προκαλέσει αντιδράσεις φόβου και άγχους όχι μόνο παρουσία του επώδυνου ερεθίσματος, αλλά και μετά από ανάμνηση ή φαντασίωσή του, υπό την επίδραση της εξαρτημένης αντίδρασης. Αυτό συμβαίνει διότι η αμυγδαλή έχει τη δυνατότητα να συνδέει τα γεγονότα του παρόντος με αυτά του παρελθόντος και να μην ξεχνά ποτέ. Επομένως από τη στιγμή που θα μάθουμε πως κάτι είναι επικίνδυνο δεν χρειάζεται να το ξαναμάθουμε. Αν και ο ρόλος της αμυγδαλής είναι διασωστικός , εντούτοις είναι και η αιτία για πολλών ειδών χρόνιες φοβίες και αγχώδεις διαταραχές, ιδιαίτερα όταν παρουσιάζονται ανωμαλίες στη λειτουργία της.

Ανακύπτει όμως το ερώτημα για ποιο λόγο η μνήμη της αμυγδαλής πρέπει να είναι ασυνείδητη, και μάλιστα γιατί να είναι αδύνατο να εκφραστεί λεκτικά σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου. Από την πρώτη μέρα της ζωής του το βρέφος μαθαίνει πώς να αντιδρά συναισθηματικά με συγκεκριμένους τρόπους στις διάφορες καταστάσεις και ερεθίσματα, βιωματικά-συναισθηματικά, έως και το 2-3ο έτος της ηλικίας του, το οποίο αποτελεί το προλεκτικό στάδιο ανάπτυξης, δηλαδή στάδιο κατά το οποίο τα γνωστικά συστήματα του ατόμου δεν είναι ανεπτυγμένα. Οι αντιδράσεις αυτές εγκαθίστανται στην αμυγδαλή και τα περιεχόμενά τους δεν υπόκεινται σε γνωστική επεξεργασία από το άτομο. Το τμήμα αυτό του εγκεφάλου δεν έχει πρόσβαση στη μάθηση που αποκτάται μέσω γνωστικών διεργασιών, καθώς οι περιοχές του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για την γνωστική ανάλυση και επεξεργασία (ιππόκαμπος) δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη στο βρέφος. Επομένως το παιδί δημιουργεί συναισθηματικές αναπαραστάσεις και τις αποθηκεύει στην άρρητη, δηλαδή μη συνειδητή και μη λεκτική, μνήμη. Αυτές οι μη λεκτικές αναπαραστάσεις δημιουργούν τις προδιαθέσεις, οι οποίες καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο το παιδί αργότερα ερμηνεύει και αφομοιώνει τις διάφορες εμπειρίες στα επόμενα στάδια της ζωής του.

Η λειτουργία της αμυγδαλής είναι να αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο σε κλάσματα του δευτερολέπτου και να ετοιμάζει τον οργανισμό για δράση. Στην αμυγδαλή καταλήγουν νεύρα που μεταφέρουν μηνύματα από όλες τις αισθήσεις. Αν κάποια από αυτές μεταφέρει μήνυμα κινδύνου η αμυγδαλή στέλνει άμεσα εντολές σε διάφορα όργανα του σώματος για να βρουν τρόπους προστασίας. Η μεταφορά του σήματος γίνεται με τόσο μεγάλη ταχύτητα που το γνωστικό τμήμα του εγκεφάλου δεν προλαβαίνει να επεξεργαστεί το ερέθισμα. Η ουσία λοιπόν βρίσκεται στο ότι η αμυγδαλή δέχεται αισθητηριακά ερεθίσματα πριν από τη συνειδητή επεξεργασία τους.

Συμπερασματικά σε μία φοβική αντίδραση τα συναισθήματα μπορούν να υπάρχουν πριν από τις σκέψεις, καθώς πολλές από τις φοβίες που υποφέρουν οι άνθρωποι αναπτύσσονται στο προλεκτικό στάδιο της ανάπτυξής τους, άρα είναι αδύνατο να επεξεργαστούν γνωστικά από το άτομο. Χωρίς σκέψη δεν υπάρχει έλεγχος, ούτε επιλογή, για αυτό και οι χρόνιες φοβίες είναι δύσκολο να αντιμετωπιστούν και να ξεπεραστούν.

Παρ’ όλα αυτά η αντιμετώπισή τους δεν είναι αδύνατη. Μία επιπλέον ιδιότητα της συγκεκριμένης εγκεφαλικής περιοχής είναι ότι δεν μπορεί να ξεχωρίσει εάν κάτι συμβαίνει στην πραγματικότητα ή στην φαντασία του ατόμου. Συνεπώς μέσω των θεραπευτικών τεχνικών που προσφέρει η υπνοθεραπεία ως ψυχοθεραπευτική προσέγγισημπορεί να γίνει επανακωδικοποίηση των δεδομένων που έχουν καταγραφεί στις εν λόγω περιοχές του μεταιχμιακού συστήματος, με αποτέλεσμα το άτομο να αντιδρά με πιο λειτουργικό πλέον τρόπο σε εξωτερικά και εσωτερικά ερεθίσματα που προηγουμένως του προκαλούσαν αντιδράσεις φόβου.

Βιβλιογραφία:
LeDoux, J. (1996).  The Emotional Brain. Νέα Υόρκη:  Simon & Schuster

Young, E. J., Klosko, S. J., Weishaar, E. M. (2008). Αθήνα: Πατάκη

Ουλής, Π. (2010). Εγχειρίδιο Κλινικής Ψυχοπαθολογίας. Αθήνα: Βήτα

Μάνου, Ν. (1997). Βασικά στοιχεία Κλινικής Ψυχιατρικής. Θεσσαλονίκη: University Studio Press

psychografimata

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ