Ο Ψυχολογικός Άξονας των Τεχνικών Διαπραγμάτευσης σε κατάσταση ομηρίας

Οι «διαπραγματεύσεις» αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία που χρησιμοποιούνται σήμερα από την αστυνομία. 

Η ικανότητα διαπραγμάτευσης ανάγεται σε τέχνη και περιγράφεται σαν ένα παιχνίδι λέξεων μεταξύ του διαπραγματευτή και του ατόμου που βρίσκεται σε κατάσταση κρίσης και κρατάει ομήρους (Kellin & Murty, 2007). Με την πάροδο του χρόνου έχουν διαμορφωθεί πολλά μοντέλα που αφορούν τις τεχνικές διαχείρισης κρίσεων και τις στρατηγικές που εφαρμόζονται στη διαδικασία των διαπραγματεύσεων ώστε το αποτέλεσμα να είναι η επιτυχής έκβαση και επίλυση του εκάστοτε περιστατικού. 

Το περιστατικό ομηρίας στους Ολυμπιακούς Αγώνες στο Μόναχο το 1972 – κατά τη διάρκεια του οποίου σκοτώθηκαν συνολικά 22 άτομα (11 Ισραηλινοί αθλητές, 10 τρομοκράτες και ένας αστυνομικός) μετά από εισβολή μιας ομάδας Παλαιστινίων στις ολυμπιακές εγκαταστάσεις, αφού απορρίφθηκαν τα πολιτικά τους αιτήματα- έδωσε το έναυσμα για αλλαγή στις  μέχρι τότε γνωστές διαδικασίες διαπραγμάτευσης. Έγινε πια ξεκάθαρο ότι υπήρχε η επιτακτική ανάγκη αναβάθμισης και διεύρυνσης της τέχνης των διαπραγματεύσεων ώστε να συμβαδίζει με την εξέλιξη της δομής των περιστατικών ομηρίας. 

Ως περιστατικό ομηρίας ορίζεται η κράτηση ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων ως ομήρους από ένα άλλο άτομο ή άλλη ομάδα ατόμων. Σε αυτή τη περίπτωση ο τρομοκράτης επιδιώκει να διαπραγματευτεί με την αστυνομία προκειμένου να επιτύχει την πραγματοποίηση συγκεκριμένων αιτημάτων. Oι όμηροι χρησιμοποιούνται ως «δόλωμα» για την επιδίωξη συγκεκριμένων στόχων σε διάφορα επίπεδα (πολιτικό, κοινωνικό ή προσωπικό).

Οι ψυχολογικές διεργασίες του ατόμου σε κρίση

Η ψυχολογική σύγκρουση που βιώνει το άτομο σε κατάσταση κρίσης, ενδεχομένως να οδηγήσει μετέπειτα στην συμμετοχή του σε περιστατικά ομηρίας. Πρακτικά με τον όρο «σύγκρουση» εννοούμε την εμπλοκή πραγματοποίησης σημαντικών στόχων, ικανοποίησης αναγκών ή ενδιαφερόντων ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων από ένα άλλο άτομο ή μια ομάδα ατόμων. Η αντίδραση ενός ατόμου στη σύγκρουση που βιώνει μπορεί να είναι παραγωγική ή καταστροφική. Προσαρμοστική ή απόλυτη. Για παράδειγμα όταν ένας γονιός χάνει τη κηδεμονία του παιδιού του είτε θα αντιδράσει παραγωγικά και θα μπει στη διαδικασία να ανακινήσει τις διαδικασίες ανάκτησης της κηδεμονίας του παιδιού, είτε θα αντιδράσει καταστροφικά και θα απομονώσει το παιδί και τον ίδιο υπό την απειλή όπλου. «Κρίση» είναι συνεπώς η κατάσταση στο πλαίσιο της οποίας ένας άνθρωπος αξιολογεί την πραγματικότητα ως ανυπέρβλητο εμπόδιο για τη πραγματοποίηση των θέλω του, των στόχων του ή των αναγκών του. Η κατάσταση κρίσης μπορεί να οδηγήσει σε καταστάσεις ομηρίας, στο πλαίσιο των οποίων το άτομο μπορεί να είναι ικανό να προβεί σε απόπειρα αυτοκτονίας, φόνο ή και τα δύο. Σύμφωνα με τον Call (1996,2003) διαμορφώνονται έξι ευρύτερες κατηγορίες ατόμων που υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα να πιάσουν ομήρους σε κατάσταση κρίσης, οι οποίες είναι οι εξής: 

1) Οι συναισθηματικά διαταραγμένοι. Σε αυτούς περιλαμβάνονται οι καταθλιπτικοί, οι παρανοϊκοί, οι σχιζοφρενικοί, αυτοί που έχουν υποστεί κάποιου είδους κακοποίησης και αυτοί που έχουν οικογενειακά προβλήματα.

2) Οι εξτρεμιστές. Σε αυτή τη κατηγορία συμπεριλαμβάνονται άτομα που επιδεικνύουν ακραίες συμπεριφορές, οι οποίες ξεφεύγουν από το φυσιολογικό και έχουν συνήθως σχέση με τη πολιτική. Διακατέχονται από μία αίσθηση μη ικανοποίησης και αδικίας σε βάρος τους, για την οποία καταλογίζουν ευθύνες στη κοινωνία 

3) Οι φανατικοί με τη θρησκεία ή φονταμεταλιστές. Η κατηγορία αυτή ενέχει άτομα που δηλώνουν πλήρη προσήλωση σε διδαχές κάποιου θρησκευτικού δόγματος, για παράδειγμα του Κορανίου και γενικά ακολουθούν πιστά τα ήθη και τις αξίες της θρησκείας που ενστερνίζονται. Συνήθως προβαίνουν σε ενέργειες τρομοκρατίας για λόγους ιδεολογίας και τιμής. Σε αυτή τη κατηγορία κατατάσσονται και οι μουτζαχεντίν ή οι καμικάζι, άτομα ικανά να προβούν σε αυτοκτονία παρά σε φόνο, θεωρώντας το δικό τους θάνατο ως ένα πολύ σημαντικό γεγονός που μεταφέρει ένα μήνυμα προς τον κοινωνικό περίγυρο. Ένα άλλο ενδεικτικό παράδειγμα είναι και οι τζιχαντιστές. Διατηρώντας μια ολοένα και μεγαλύτερη ομάδα με κοινή ιδεολογία και «μίσος» για όσους δεν τους ακολουθούν στις κοινωνικοπολιτισμικές τους πεποιθήσεις, τρομοκρατούν και σκοτώνουν απροκάλυπτα και ωμά.

4) Οι εγκληματίες. Άτομα που χαρακτηρίζονται κυρίως από αντικοινωνική δομή προσωπικότητας, τα οποία εισχωρούν σε ένα ευρύτερο φάσμα αντικοινωνικών, επιθετικών και εγκληματικών συμπεριφορών πριν τα 18 χρόνια, διακατέχονται από μια αίσθηση παντοδυναμίας, ενώ είναι παρορμητικοί και δεν νιώθουν τύψεις ή ενοχές. Και τέλος

5) Οι κρατούμενοι των φυλακών. 

Το κοινό σημείο στις παραπάνω κατηγορίες ανθρώπων αποτελεί το γεγονός ότι έχουμε να κάνουμε με άτομα που κινητοποιούνται από το συναίσθημα. Είτε αυτό μεταφράζεται υπό όρους θυμού, συναισθηματικής έντασης ή ψυχοπαθολογικών διαταραχών, είτε υπό όρους «εξουσίας», status ή έκφρασης θρησκευτικών πεποιθήσεων. Η αποφόρτιση αυτής της συναισθηματικής έντασης είναι ο κυριότερος στόχος των διαπραγματεύσεων στο εκάστοτε περιστατικό.
Λαμβάνοντας υπόψη τη κατηγοριοποίηση του Call παραπάνω και πληθώρα μοντέλων διαπραγμάτευσης που κατά καιρούς έχουν κατασκευαστεί, ένας αποτελεσματικότερος σχεδιασμός της στρατηγικής που θα ήταν δυνατό να εφαρμοσθεί κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, φαίνεται ότι διαμορφώνεται γύρω από ένα ψυχολογικό άξονα, ο οποίος στηρίζεται στις έννοιες του θυμού, στο δίπολο απογοήτευση- επιθετικότητα, στην εικόνα για τον εαυτό και στην διαμόρφωση της ατομικής, κοινωνικής και ψυχολογικής ταυτότητας. Το άτομο περιέρχεται σε κατάσταση κρίσης όταν βιώνει γεγονότα που ενεργοποιούν κάποιες από τις έννοιες του ψυχολογικού άξονα που προαναφέραμε, και ουσιαστικά έρχεται αντιμέτωπο με ζητήματα όπως η αμφισβήτηση της ατομική του ταυτότητας, που μπορεί να είναι αποτέλεσμα μιας σημαντικής απώλειας ή απόρριψης σε προσωπικό ή κοινωνικό επίπεδο, η αμφισβήτηση της κοινωνικής του χρησιμότητας (κοινωνική ταυτότητα), που μπορεί να προκληθεί από μια έντονη συναισθηματική διαταραχή, ή η αίσθηση του ατόμου ότι δεν ανταπεξέρχεται στα κοινώς αποδεχτά στερεότυπα του σύγχρονου επιτυχημένου ανθρώπου, η οποία για παράδειγμα μπορεί να προκληθεί από τη στέρηση της ελευθερίας του.

Ας τα πάρουμε ένα ένα με τη σειρά:

 Ο θυμός. Ο θυμός είναι το κυρίαρχο συναίσθημα σε καταστάσεις ομηρίας. Με το θυμό το άτομο τείνει να κρύβει οποιαδήποτε αδυναμία ή δυσκολία αντιμετωπίζει και μέσω της έκφρασης του θυμού γίνεται μια προσπάθεια να δώσει τη ψευδαίσθηση κατοχής δύναμης και εξουσίας. Το αίσθημα του θυμού είναι είτε εξωκατευθυνόμενο και εκφράζεται μέ- σω βίαιων πράξεων που έχουν στόχο άλλα άτομα, είτε εσωκατευθυνόμενο και εκφράζεται με μία μορφή «μαζοχισμού», καθώς το άτομο επιδεικνύει αυτοκαταστροφική συμπεριφορά. 

 Απογοήτευση- Επιθετικότητα. Το δίπολο αυτό λειτουργεί με παρόμοιο τρόπο όπως ο θυμός. Η απογοήτευση που αισθάνεται το άτομο που δεν επιτυγχάνει ή πραγματοποιεί αυτά που θέλει ή έχει ανάγκη, εσωτερικεύεται και τις περισσότερες φορές οδηγεί σε επιθετικότητα, που ενδεχομένως με τη σειρά της να εκφρασθεί μέσω ενός περιστατικού ομηρίας. 

 Η εικόνα για τον εαυτό. Η εικόνα για τον εαυτό σχετίζεται με τη διαπαιδαγώγηση και την ανάπτυξη ενός ατόμου στο οικογενειακό περιβάλλον. Αν το περιβάλλον αυτό του προσφέρει φόβο, εξευτελισμό και φυσική κακοποίηση, τότε το αποτέλεσμα θα είναι η διαμόρφωση μιας κατεστραμμένης εικόνας για τον εαυτό. Μια αρνητικά φορτισμένη εικόνα για τον εαυτό που διαμορφώνει το άτομο κάτω από τέτοιες συνθήκες, συχνά μετέπειτα οδηγεί σε ανάπτυξη διαταραχών προσωπικότητας όπως η Ναρκισσιστική Διαταραχή. Ο ναρκισσισμός χαρακτηρίζεται από μεγαλειώδεις ιδέες για τον εαυτό που εξισορροπούν την αρνητική εικόνα που έχει εξαρχής δημιουργήσει το άτομο, το οποίο σε αυτή την περίπτωση χαρακτηρίζεται συνήθως από υποτιμητική συμπεριφορά απέναντι στους άλλους, ενώ προβαίνει σε ακραίες πράξεις βίας (όπως να πιάσει ομήρους) ως απόδειξη δύναμης και εξουσίας απέναντι στον κοινωνικό περίγυρο. 

Τέλος 

 Η έννοια της ταυτότητας. Σε κάθε άνθρωπο η έννοια της ταυτότητας προσφέρει ασφάλεια. Αν σκεφτούμε ότι « η επιτυχημένη ανάπτυξη της προσωπικής ταυτότητας είναι εφάμιλλη της ακεραιότητας και της συνέχειας της εξέλιξης της προσωπικότητας», αν δεν υπάρξει επιτυχής ανάπτυξη ακολουθεί ελλιπής προσωπική εξέλιξη του ατόμου, το οποίο στη συνέχεια θα αναζητήσει το ποιος/ποια είναι μέσα από τη βία.

Τεχνικές Διαπραγμάτευσης

Ο διαπραγματευτής καλείται να εκλογικεύσει και να δικαιολογήσει τη συναισθηματική ένταση που νιώθει το άτομο σε μια κατάσταση ομηρίας, να δημιουργήσει σχέσεις συμμαχίας με τον τρομοκράτη, να επαναπλαισιώσει παγιωμένες κοινωνικές απόψεις που στέκονται εμπόδιο στην επαναφορά της λογικής και της ισορροπίας του ατόμου, και τέλος να προσδώσει ηθική σε ορισμένες συμπεριφορές ώστε να προστατεύσει το «πρόσωπο» που θέλει να βγάλει προς τα έξω το άτομο αυτό. Οι στόχοι της παρέμβασης του διαπραγματευτή είναι η παγίωση της επικοινω- νίας και η δημιουργία εμπιστοσύνης, η εξοικονόμηση χρόνου, η αποφόρτιση της συναισθηματικής έντασης (κατά την οποία η επικοινωνία αναπτύσσεται τόσο ως προς το περιεχόμενο των όσων λέει το άτομο σε κρίση όσο και σε αυτά που «ακούγεται» να αισθάνεται και να λέει) και η συλλογή πληροφοριών. 

Σύμφωνα με μεγάλο αριθμό μοντέλων διαπραγμάτευσης που έχουν κατασκευαστεί, τα κυριότερα στάδια παρέμβασης που ακολουθεί ο διαπραγματευτής είναι τα εξής: 

1) Η αντιμετώπιση του συναισθήματος. Στο στάδιο αυτό ο διαπραγματευτής χειρίζεται το συναίσθημα του ατόμου σε κρίση με εκφράσεις όπως «..δεν ξέρω πως είναι να είμαι στη θέση σου, αλλά φαντάζομαι ότι πρέπει να αισθάνεσαι μοναξιά..», δίνοντας με αυτό τον τρόπο τη αίσθηση ότι προσπαθεί να κατανοήσει την κατάσταση και να απορροφήσει λίγο από την ένταση που διακατέχει το άτομο σε κρίση. Ένας άλλος τρόπος αντιμετώπισης είναι και η ενεργή ακρόαση. Ο διαπραγματευτής με παύσεις, ανοιχτές ερωτήσεις , παραφράσεις, δηλώσεις του «εγώ», αφήνει το περι- θώριο στο άτομο απέναντι του να εκφρασθεί αναλυτικότερα και δημιουργεί μια σταθερή βάση για την εξέλιξη της μετέπειτα επικοινωνίας.

2) Η δημιουργία επικοινωνίας. Η επικοινωνία που αναπτύσσεται και εξελίσσεται στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων καλό θα ήταν να είναι ανοιχτόμυαλη, μεθοδική και μη επικριτική. Σε αυτό το στάδιο αφενός προσδιορίζονται ως ένα βαθμό οι επικοινωνιακοί ρόλοι μεταξύ των δύο πλευρών (διαπραγματευτή και τρομοκράτη), αφετέρου γίνεται ξεκάθαρη η προσπάθεια για κατανόηση της κατάστασης εκ’μέρους του διαπραγματευτή. Ο συγκαταβατικός τόνος στη φωνή για παράδειγμα θα δώσει την αίσθηση προσπάθειας κατανόησης αλλά η προσεχτική επιλογή των λέξεων, όπως για παράδειγμα «…από αυτά που μου λες φαντάζομαι και καταλαβαίνω υπό ποια έννοια η γυναίκα σου σε θύμωσε και τη σκότωσες… ίσως ένιωθα και εγώ το ίδιο αλλά ποτέ δεν θα έκανα το ίδιο πράγμα..»,που θα χρησιμοποιηθούν ως αντιπαράθεση σε κάποιο ακραίο επιχείρημα του ατόμου που κρατάει ομήρους, θέτει όρια.

3) Η ανίχνευση των γεγονότων. Σε αυτό το στάδιο ανιχνεύονται τα γεγονότα εκείνα που προκάλεσαν ή έδρασαν αθροιστικά και αύξησαν την συναισθηματική πίεση του ατόμου που έχει πιάσει ομήρους. Τα γεγονότα αυτά λέγονται «hooks». Σε αυτή τη φάση ο διαπραγματευτής επιδιώκει να εξομαλύνει τη κατάσταση δικαιολογώντας και εκλογικεύοντας τη. Με αυτό τον τρόπο αναγνωρίζει το «καλό- ηθικό» που υποβόσκει πίσω από τις ακραίες πράξεις του ατόμου σε κρίση και κατ’ επέκταση του χαρακτήρα του. Αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί επαναφέρουμε την εκτίμηση που έχει το ίδιο το άτομο για τον εαυτό του σε λειτουργικά επίπεδα ώστε να σταματήσει να αυτοτιμωρείται. Διαμορφώνεται έτσι μια σχέση εμπιστοσύνης και οικειότητας που προωθεί μια συναινετική λύση του εκάστοτε περιστατικού ομηρίας.

Τέλος,

4) Η επίλυση του περιστατικού ομηρίας. Σε αυτό το τελικό στάδιο ο διαπραγματευτής έχει κερδίσει το δικαίωμα να προτείνει εναλλακτικές λύσεις και επηρεάζει το άτομο σε κρίση αλλάζοντας τη συμπεριφορά του. Στο πλαίσιο των σταδίων αυτών ο διαπραγματευτής ακολουθεί μια σειρά επικοινωνιακών τεχνικών συμβατών με αυτές που αναφέρονται στο μοντέλο Διαδοχικής Αλλαγής της Συμπεριφοράς (Behavioral Change Stairway Model), το οποίο δημιούργησε το F.B.I., ξεκινώντας από την ενεργή ακρόαση και φτάνοντας στη συμπεριφορική αλλαγή.

Ποιος είναι ο ρόλος του ψυχολόγου στη διαδικασία των διαπραγματεύσεων;

Αν και η συσχέτιση μεταξύ ψυχολογικά διαταραγμένων ατόμων και καταστάσεων κρίσης (με ομήρους ή «χωρίς») ανάγεται ερευνητικά στο ποσοστό του 59% , δεν μεταφράζεται σε καμία περίπτωση υπό όρους αιτιολογικής σχέσης. Αυτό που είναι απαραίτητο να τονιστεί δηλαδή είναι ότι οι ψυχικά ασθενείς δεν έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να πιάσουν ομήρους ή να εμπλακούν σε καταστάσεις ομηρίας από τον υπόλοιπο πληθυσμό. Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής ωστόσο έχει βρεθεί ότι ένα ποσοστό μεταξύ του 30% και του 58% των αστυνομικών υπηρεσιών έχουν ομάδα διαπραγματεύσεων που απασχολεί τουλάχιστον ένα επιστήμονα ψυχικής υγείας. Ο ψυχολόγος βοηθάει στην ευρύτερη αξιολόγηση ενός περιστατικού ομηρίας καθώς και συμβουλευτικά στη διαμόρφωση του σχεδιασμού στρατηγικής που θα ακολουθηθεί κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων ανάλογα τον τύπο του τρομοκράτη σε μια ομηρία. Ο ψυχολογικός άξονας αποτελεί τη βάση διαμόρφωσης νέων στρατηγικών διαπραγμάτευσης και ωθεί τα σώματα ασφαλείας να συμπεριλάβουν στο δυναμικό τους κατάλληλα εκπαιδευμένους επιστήμονες ψυχικής υγείας, ώστε να ανταπεξέλθουν απέναντι στη σύγχρονη εξέλιξη του τρόπου που διαμορφώνονται οι καταστάσεις ομηρίας.

Σπεντζούρη Πηνελόπη

Ψυχολόγος-Msc.Εγκληματολογίας.

limenikines.blogspot.gr

bloko

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ