Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ: Ο υπέροχος Δον Κιχώτης του Gustave Doré

Σήμερα συμπληρώνονται 400 χρόνια από τον θάνατο του Θερβάντες. Η Ειρήνη Βεργοπούλου παρουσιάζει τα περίφημα χαρακτικά του Γουστάβου Ντορέ για τον Δον Κιχώτη. Μπόνους, η εικονογράφηση του Σαλβαντόρ Νταλί για μια σπάνια έκδοση του 1946

Το πρώτο στη σειρά χαρακτικό του Doré για την έκδοση του 1863, εδώ σε αναπαραγωγή από αγγλική έκδοση του 1906

“[…]The only people for me are the mad ones, the ones who are mad to live, mad to talk, mad to be saved, desirous of everything at the same time […]

«Οι μόνοι άνθρωποι που υπάρχουν για μένα είναι οι τρελοί, αυτοί που τρελαίνονται να ζήσουν, τρελαίνονται να μιλήσουν, τρελαίνονται να σωθούν, που ποθούν τα πάντα ταυτόχρονα», έγραψε στο On the Road του το 1955 ο Jack Kerouac, και τα περίφημα αυτά λόγια θαρρείς πως αντιστοιχούν μια χαρά, και αντηχούν άψογα τον ψυχισμό ενός αιώνες τώρα αγαπημένου ωραίου «τρελού», του κυρίου Alonso Quixano, ενός ιδαλγού, ο οποίος μετέτρεψε για κάποιον καιρό το πραγματικό του όνομα —ώστε να ακούγεται πιο ιπποτικό και ευγενές— σε Don Quixote de la Mancha. Φυσικά ο κύριος αυτός υπήρξε μόνο στη φαντασία του τιτάνα των ισπανικών γραμμάτων Miguel de Cervantes Saavedra, (29 Σεπτεμβρίου 1547-22 Απριλίου 1616), ωστόσο έχει παγιωθεί στο παγκόσμιο συλλογικό συνειδητό ως σχεδόν ιστορικό πρόσωπο: έχουν προέλθει λέξεις και όροι από αυτόν, έχουν γραφτεί και καταχωρηθεί άπειρες αναλύσεις για τη σημειολογία της προσωπικότητάς του, βιβλία, φιλοσοφικά δοκίμια. Έχει απαθανατιστεί επιπλέον σε ταινίες, πίνακες, καρτούν. Οι περιπέτειες του ιδίου και του συνοδού του, του ταπεινού αγρότη Sancho Pancha, έχουν καταχωρηθεί ως μια αναγεννησιακή, δυτικότροπη Οδύσσεια. Από τις χιλιάδες εικονογραφήσεις που έχουν αποπειραθεί, τέσσερις αιώνες τώρα, να αποτυπώσουν την «αύρα» του σε εικόνα, οι ωραιότερες, και κλασικότερες μάλλον όλων, που μορφοποίησαν επί της ουσίας την «αίσθηση» που έχουμε για αυτόν μέχρι σήμερα, είναι τα χαρακτικά του μεγάλου εικονογράφου του 19ου αιώνα, του Γάλλου Gustave Doré (1832-1883).

Ο Gustave Doré την εποχή περίπου που εικονογράφησε τον Δον Κιχώτη

Ο Doré ήταν ένας πολύ ταλαντούχος εικονογράφος, χαράκτης και γλύπτης, που είχε την τύχη να υπάρξει πολύ αναγνωρισμένος και εμπορικά επιτυχημένος στην εποχή του. Στα 1860 περίπου, είχε πάρει παραγγελία —ανάμεσα στα άλλα— να εικονογραφήσει μια έκδοση της Βίβλου και να κάνει σχέδια για το «Κοράκι» του Poe. Μέσα σε όλη αυτή τη δημιουργική αλλά και καλοπληρωμένη φρενίτιδα, αναλαμβάνει και την εικονογράφηση κάποιας γαλλικής έκδοσης του «ελεεινού ιππότη από τη Μάντσα». Ξεκίνησε με σκοπό να φτιάξει 40 χαρακτικά, αλλά τελικά έφτασε τα 200. Όπως είπαμε, ο Doré είχε ήδη δημιουργήσει εικόνες για σημαντικά λογοτεχνικά έργα, και θα έκανε πολλά ακόμα στην υπόλοιπη, μάλλον μικρή, ζωή του, ενώ θεωρείται ο μέγιστος χαράκτης του 19ου αιώνα, ωστόσο ακόμα μέχρι σήμερα, η φήμη του βασίζεται στις Δονκιχωτικές του αποδώσεις [και επιδόσεις].
Είχε να «ανταγωνιστεί» και αναμετρηθεί βέβαια με αντίστοιχους γίγαντες της πρότερης εικονογράφησης του έργου-ογκόλιθου της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Μια από τις ωραιότερες π.χ. εκδόσεις του βιβλίου στην ιστορία, ήταν αυτή του εκδοτικού οίκου Ibarra στην Ισπανία, το 1780, όπου μια ομάδα καλλιτεχνών είχαν στολίσει την προσπάθεια αυτή με υπέροχα σχέδια, όπου εκεί ο Δον Κιχώτης είναι πιο όμορφος, πιο καλοφτιαγμένος, πιο «ιδανικός».

Σχέδιο από την έκδοση Ibarra, το 1780

Ο Doré όμως, συνέλαβε έναν Δον Κιχώτης ταλαιπωρημένο, απισχνασμένο, κακομοίρη, που αυτογελοιοποιείται. Σε κάποια αμερικάνικη έκδοση του 1868 ήδη, είχαν αναπαραχθεί οι εικόνες του γάλλου χαράκτη. Θα συνέχιζαν να αναπαράγονται στις επόμενες δεκαετίες στο εξής, διαμορφώνοντας την αντίληψη που έχουμε για τον Δον Κιχώτης σαν πρόσωπο μέχρι σήμερα, αλλά τότε, αντιμετωπίστηκε και με επίθεση και αντιδράσεις. Κάποιοι κριτικοί αποκάλεσαν «χυδαία» τη μορφή αυτή του ιδαλγού, καθώς ο ήρωας έπρεπε να αντανακλά τις αρχές της ιπποσύνης, έστω και αυτοειρωνικά. Η «ανάγνωση» και ερμηνεία που γινόταν πάνω στο μυθιστόρημα του Cervantes στα 1700, ήταν πως είναι διδακτικό υπόδειγμα για την αρετή και το θάρρος των ανδρών. Ο Doré ίσως συνέτριψε εμμέσως αυτή την ερμηνεία, ίσως και να ενοχλούσε όμως η εμπορική επιτυχία του. Οι ιδαλγοί, idaljo στα Ισπανικά, παρεμπιπτόντως, ήταν Ισπανοί ευγενείς με τίτλο αλλά χωρίς ιδιαίτερα αξιώματα ή πολλά χρήματα, και ένας τέτοιος ήταν στο ξεκίνημα της ιστορίας ο κύριος Alonso –Κιχώτης.

Αυθεντικός Ηidalgo στις ισπανικές αποικίες τον 16ο αιώνα

Ο Δον Κιχώτης του Doré θριάμβευσε στα μάτια και στο μυαλό των αναγνωστών και θαυμαστών.

Στη μάχη με τους ανεμόμυλους

Όλες οι μετέπειτα αποδόσεις της μορφής του Ισπανού αυτού οραματιστή, έλκουν την «καταγωγή» τους από τα πενάκια και τις γραφίδες του Γάλλου σχεδιαστή.
Ό,τι έχει διασωθεί από τις αυθεντικές εκδόσεις των τόμων εκείνων, του 17ου, του 18ου ή του 19ου αιώνα, πουλιέται πανάκριβα σε σημαντικές δημοπρασίες. Τι άλλο θέλει λοιπόν ο Δον Κιχώτης, αυτός ο άνθρωπος από τη ζωή μας τελικά; Μα, να κοιταζόμαστε σε αυτόν σαν σε καθρέφτη.

Τόσο κουρασμένος!

Με τον Σάντσο του, διασχίζοντας τα βουνά

[πηγές]
Gustave Doré
Gustave Doré’s Exquisite Engravings of Cervantes’ Don Quixote
Whether M. Doré has been employed to illustrate Cervantes, or Cervantes to illustrate M. Doré, will be a nice problem for the critics.

* * *

Όπως στα CD υπάρχει ενίοτε ένα bonus track, έτσι και το dim/art προσθέτει εδώ την εικονογράφηση του Δον Κιχώτη από τον Σαλβαδόρ Νταλί — ασπρόμαυρα σχέδια και ακουαρέλες, σε μια σπάνια έκδοση του 1946 (επανεκδόθηκε το 1979 σε ελαφρώς μεγαλύτερο σχήμα).