Γιατί λέμε ψέματα (την Πρωταπριλιά και όχι μόνο);

Όλοι ξέρουμε ότι τα ψέματα είναι λάθος, αλλά σχεδόν κανένας δεν μπορεί να τα αποφύγει, κάποια στιγμή στη ζωή του. Γι' αυτό και συχνά χρησιμοποιούμε δικαιολογίες, για να ελαφρύνουμε την ενοχή μας. Πολλές φορές, όμως, απλά περιπλέκουμε την κατάσταση και κινδυνεύουμε να χαλάσουμε ακόμα και σχέσεις ζωής. Αν το γεγονός ότι λέμε ψέματα από μόνο του μας προκαλεί πονοκέφαλο, τότε γιατί τα λέμε;

Με αφορμή την Πρωταπριλιά, τη μοναδική μέρα κατά την οποία (σχεδόν) όλοι δικαιολογούμε τα ψέματα και τα αφήνουμε να περάσουν σαν μία διασκεδαστική πινελιά στην καθημερινότητά μας, ρίχνουμε μια ματιά γύρω από την κακή (;) συνήθεια των ανθρώπων να καταφεύγουμε στην κατασκευή μίας δικής μας πραγματικότητας, η οποία δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια.

Η πιο κοινή εξήγηση σχετικά με την αιτία των ψεμάτων, είναι απλή: δεν καταφέρνουμε να ελέγξουμε τον εαυτό μας. Και όμως, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά.

Η προσδοκία της ανταμοιβής

Ένα από τα πεδία στα οποία το ψέμα κατέχει πρωτεύουσα θέση είναι τα παιχνίδια όπως το πόκερ, των οποίων η συγκίνηση γοητεύει πολλούς, ειδικά όταν το διακύβευμα είναι μεγάλο. Από εδώ ξεκινά η φιλοσοφία του "όλα ή τίποτα", για την οποία πάρα πολλοί είναι έτοιμοι να μπλοφάρουν, να ρισκάρουν, προσδοκώντας το μέγιστο.

Τέτοια εν μέρει τυχερά και εν μέρει ελεγχόμενα από τις ικανότητές μας να αλλοιώνουμε την αλήθεια παιχνίδια, κεντρίζουν το ενδιαφέρον μας, καθώς η φύση μας, μας ωθεί να ζητάμε όλο και περισσότερα. Ωστόσο, δεν ξέρουμε πότε και αν ένα ψέμα πρόκειται να μας αποζημιώσει. Όπως ένα κουτάκι με σοκολατάκια, που δεν ξέρουμε τι κρύβουν, αν δεν τα δαγκώσουμε. 

Τακτική επιβίωσης

Γιατί, λοιπόν, ρισκάρουμε; Επειδή είναι καλά "γραμμένο" στη βιολογία μας το γεγονός ότι τα ψέματα μπορούν να μας βοηθήσουν να ξεφύγουμε από δύσκολες καταστάσεις, να ενισχύσουν συμμαχίες, να κρατήσουν κάποιο πρόβλημα μακριά μας, να ισχυροποιήσουν την κοινωνική μας θέση, ακόμα και να σώσουν τη ζωή μας. Έτσι, η ευκαιρία εξάσκησης, δεν μας αφήνει ασυγκίνητους.

Πράγματι, η εξελικτική βιολογία έχει δείξει ότι το ψέμα στην πραγματικότητα, είναι ένα πολύτιμο εργαλείο στον αγώνα της επιβίωσης για όλα τα κοινωνικά ζώα, αλλά και άλλα όπως ο διπλοσφυριχτής, ένα μεσαίου μεγέθους πουλί το οποίο φωλιάζει σε ρηχά κοιλώματα του εδάφους και αποτελεί αυθεντία στην εξαπάτηση.

Η Koko ο γορίλλας είναι ένα ζώο που ξέρει να λέει ψέματα για να καλύψει τα λάθη της

Προκειμένου να προστατέψει τα αυγά του, προσποιείται τραυματισμούς, ώστε να απομακρύνει τα πεινασμένα ζώα από τη φωλιά. Ρίχνει το ένα φτερό του στο έδαφος και το σέρνει για να πείσει τα αρπακτικά ότι είναι εύκολη λεία, ώστε να τον ακολουθήσουν. Όταν είναι αρκετά μακριά από τα μικρά του, πετά όσο πιο ψηλά μπορεί, αφήνοντας τους θηρευτές με την απορία.

Άλλο ένα κλασικό παράδειγμα αποτελεί η Koko, ο διάσημος γορίλλας που μπορεί να επικοινωνεί με νοήματα, η οποία κάποτε ξήλωσε έναν νεροχύτη και για να τη γλιτώσει, η Koko έριξε την ευθύνη σε ένα κατοικίδιο γατάκι που της κρατούσε τότε συντροφιά, εξηγώντας στους εκπαιδευτές της ότι εκείνο ευθυνόταν για τη ζημιά. Φυσικά, εκείνοι δεν την πίστεψαν.

Η εξάσκηση στα ψέματα

Το παραπάνω αποτελεί και το μεγάλο "πρόβλημα" με τα ψέματα. Χρειαζόμαστε εξάσκηση για να μπορούμε να γινόμαστε πιστευτοί, ακόμα κι όταν λέμε το μεγαλύτερο παραμύθι. "Ευτυχώς" για τους ανθρώπους, αυτή ξεκινά από πολύ μικρή ηλικία.

Οι άνθρωποι μαθαίνουμε από μωρά να λέμε (ή να... κλαίμε) ψέματα για να κερδίσουμε κάτι

Μελέτες έχουν δείξει ότι τα παιδιά ξεκινούν την εξάσκηση στην εξαπάτηση ήδη από τον έκτο μήνα ζωής τους, όταν και προσπαθούν να κερδίσουν την προσοχή των γύρω τους, με διάφορα ψεύτικα τεχνάσματα (κλάμα, γέλιο). Παρ' όλα αυτά χρειάζονται περίπου τέσσερα χρόνια προσπάθειας, ώστε να μπορέσει κάποιος να πει πειστικά ψέματα.

Απαραίτητη είναι η παρατήρηση, αφού μέσω αυτής μπορεί κάποιος να καταλάβει ποια από τα ψέματα που λέει λειτουργούν και ποια όχι και κάτω από ποιες συνθήκες.

Το "παντοδύναμο" εγώ

Πέραν τον εξελικτικών λόγων, σύμφωνα με τον ψυχολόγο Robert Feldman, βασικό κίνητρο για να πούμε ψέματα είναι η προστασία της αυτοεκτίμησης. “Όταν οι άνθρωποι νιώθουν πως η αυτοεκτίμησή τους απειλείται, αρχίζουν να λένε πολλά αλλά και σημαντικά ψέματα”, λέει. Όσο πιο μακριά είναι ο πραγματικός εαυτός κάποιου από τον "ιδανικό", τόσο πιθανότερο είναι να πει ψέματα, ώστε να καλύψει το χαμένο έδαφος.

Πολλά ψέματα, επίσης, λέγονται για τη διατήρηση των κοινωνικών επαφών και την αποφυγή των συγκρούσεων. Μικρά ψέματα είναι ικανά να βοηθήσουν στην αποφυγή ενός καβγά, όπως για παράδειγμα το γνωστό σε όλους “κόλλησα στην κίνηση”, ενώ ακόμα δεν έχουμε φύγει από το σπίτι. Τέτοιου είδους αναλήθειες κάνουν τη ζωή μας πιο εύκολη.

Πόσο συχνά λέμε ψέματα;

Πιο συχνά από όσο παραδεχόμαστε, από ό,τι φαίνεται. Μία μελέτη, που δημοσιεύθηκε στο Journal of Basic and Applied Psychology, έδειξε ότι περίπου το 60 τοις εκατό των ανθρώπων λέει τουλάχιστον ένα ψέμα κατά τη διάρκεια μόλις μίας δεκάλεπτης συνομιλίας μεταξύ αγνώστων. Κατά μέσο όρο, τα ψέματα που λέγονται είναι τρία.

Όσα περισσότερα ψέματα πούμε σήμερα, τόσα λιγότερα θα έχουμε απόθεμα για τον υπόλοιπο χρόνο... μάλλον

Άλλη μελέτη, που πραγματοποιήθηκε σε 2000 Βρετανούς, έδειξε ότι οι άντρες ψεύδονται περισσότερο για τις ποσότητες αλκοόλ που καταναλώνουν, ενώ οι γυναίκες για τα συναισθήματά τους, καθώς και ότι οι άντρες λένε κατά μέσο όρο έξι ψέματα την ημέρα, δηλαδή 1.092 τον χρόνο, ενώ οι γυναίκες δύο με τρία ημερησίως ή 728 ετησίως. 

Προς το παρόν, έχουμε την Πρωταπριλιά, τη σημερινή ημέρα, για να πούμε όσα περισσότερα ψέματα μπορούμε, με την ευχή να μπορέσουμε να αποφύγουμε τα πολλά και τα επιζήμια, τον υπόλοιπο χρόνο. Εκτός αν είναι... ζήτημα ζωής και θανάτου.

pathfinder

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ