ΠΕΡΙΚΛΗΣ - Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

Ο μεγάλος ιστορικός της αρχαιότητας, ο Θουκυδίδης, αναφερόμενος στην πειθώ που είχε στην αθηναϊκή κοινωνία ο Περικλής, τονίζει μεταξύ άλλων πως οι σοβαρότερες αποφάσεις για τη διακυβέρνηση της Αθήνας λαμβάνονταν αποκλειστικά και μόνο από τον ίδιο. Αυτός είναι και ο λόγος που ο Θουκυδίδης, παρότι θαύμαζε τον Περικλή, μας ξαφνιάζει χαρακτηρίζοντας την εξουσία του Περικλή «φαινομενική δημοκρατία», παρόλο που για όλους εμάς το πολίτευμα της δημοκρατίας ταυτίζεται με τον ίδιο τον Περικλή και αδιαμφισβήτητα φέρει τη δική του σφραγίδα. Όμως ας προχωρήσουμε στον πολιτικό και το έργο του.

Το 472 π.Χ, ενώ ο Περικλής διανύει την τρίτη δεκαετία της ζωής του, με την ιδιότητα του δημόσιου λειτουργού, χρηματοδοτεί το έργο του Αισχύλου «Πέρσαι» που παρουσιάζεται για πρώτη φορά στα ιερά Διονύσια, γεγονός που πιστοποιεί, εκτός από τη μεγάλη του αγάπη για την τέχνη, πώς προερχόταν από πλούσια και φημισμένη γενιά. Την ίδια εποχή παίρνει για σύζυγό του μια γυναίκα, της οποίας τα στοιχεία δεν είναι γνωστά, και αποκτά δύο γιούς, τον Ξάνθιππο και τον Πάραλο. Ο γάμος τους όμως δεν είχε αίσιο τέλος καθώς λίγα χρόνια αργότερα ο Περικλής χώρισε τη σύζυγό του και σύμφωνα με τα ήθη της εποχής την προσέφερε σε έναν άλλο άνδρα για γάμο, με τη σύμφωνη γνώμη των ανδρών της οικογένειας της. 

Αργότερα συνδέθηκε με μια εταίρα με καταγωγή από τη Μίλητο, την Ασπασία, κατά πολλά χρόνια νεότερή του, την οποία ο Πλούταρχος θεωρεί ως αιτία του χωρισμού του . Ο Σωκράτης περιέγραφε την Ασπασία ως την πιο έξυπνη και πνευματική γυναίκα της εποχής της. Η σχέση του Περικλή με την Ασπασία έγινε αντικείμενο σχολιασμού και δέχθηκε την επίκριση της κοινωνίας της Αθήνας επειδή ο Περικλής συμπεριφερόταν προς τη νέα του σύντροφο σαν ίσος προς ίσο, κάτι που για την εποχή θεωρούνταν αδιανόητο αν λάβουμε υπόψιν την κοινωνική θέση της γυναίκας στην Αθήνα εκείνης της εποχής

Η πολιτική δραστηριότητα του Περικλή ουσιαστικά ξεκινά το 463 π.Χ, λίγο καιρό μετά τον οστρακισμό του ολιγαρχικού Κίμωνα και τη δολοφονία του Εφιάλτη, αρχηγού της παράταξης των προοδευτικών, τον οποίο και αντικατέστησε. Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν πως με το ψήφισμα που ο Εφιάλτης κατάφερε να περάσει με μεγάλη πλειοψηφία στην εκκλησία του δήμου με το οποίο αποδυναμώθηκε το συμβούλιο του Αρείου Πάγου, επιτεύχθηκε ριζικά η μεταβολή του πολιτεύματος σε δημοκρατία, οποτε για τον Περικλή ανοίγεται πλέον διάπλατα ο δρόμος προς την ολοκλήρωσή της.

Ο Περικλής συνεχίζοντας το έργο του Εφιάλτη εισηγήθηκε νέους νόμους, αρκετά φιλολαϊκούς, με τους οποίους το πολίτευμα της δημοκρατίας έφτασε στο απόγειό του. Καθώς φαίνεται είχε εκ των προτέρων μελετήσει πολύ καλά τη θεωρία της δημοκρατικής διακυβέρνησης, αυτής που για σχεδόν τριάντα χρόνια προσπάθησε να μετουσιώσει σε πολιτική πράξη. Με σύμμαχο και αρωγό «τη μετρημένη σκέψη και τη συνειδητή επιλογή», όπως γράφει στο βιβλίο της η Claude Mossé, «είχε στόχο να εξασφαλίσει στο δήμο τα μέσα να ζήσει με αξιοπρέπεια, ασκώντας ελεύθερα την εξουσία του, και να δώσει τη δυνατότητα στη Αθήνα, πρότυπο ισορροπίας και αρμονίας, να επιβάλλει ακόμη και με τη βία την ισορροπία αυτή σε ολόκληρο τον κόσμο του Αιγαίου» (H ιστορία μιας δημοκρατίας, κφλ. Β’, «Ο αιώνας του Περικλή»,σελ. 61).

Στα χρόνια της διακυβέρνησης του Περικλή πλέον ο λαός γίνεται κυρίαρχος, όμως η κυριαρχία του καθοριζόταν από αυστηρούς κανόνες που ρύθμιζαν τη λειτουργία των οργάνων της πολιτείας, όπως την περιοδικότητα των συνελεύσεων της εκκλησίας του δήμου, τον τρόπο με τον οποίο θα διεξάγονταν οι συζητήσεις για τα νομοσχέδια και την ψήφιση των νόμων.
Με σκοπό να προτρέψει περισσότερους πολίτες να συμμετέχουν ο Περικλής αύξησε τις απολαβές των δικαστικών της Ηλιαίας ενώ εισηγήθηκε τη μείωση του ορίου της απαιτούμενης περιουσίας που έπρεπε, σύμφωνα με την παλαιότερη νομοθεσία, να διαθέτει ένας αθηναίος πολίτης ώστε να διεκδικήσει το αξίωμα του Ανώτερου Άρχοντα. Η αύξηση της δύναμης του δήμου σταδιακά οδήγησε σε ανάλογη αύξηση της στρατιωτικής και ναυτικής δύναμης της Αθήνας, που όπως αποδείχθηκε αργότερα, την έκανε την πιο ισχυρή και ξακουστή πόλη της Μεσογείου.

Με άλλο θεσμικό μέτρο οριζόταν πως στο εξής την αθηναϊκή υπηκοότητα θα την έπαιρναν μόνον όσοι είχαν γεννηθεί από γονείς γνήσιους αθηναίους. Σκοπός του μέτρου αυτού δεν ήταν η διατήρηση κάποιας φυλετικής καθαρότητας αλλά ο περιορισμός των πολιτών που θα απολάμβαναν τα πλεονεκτήματα του αθηναίου πολίτη. Το μέτρο αυτό θεσπίστηκε για να αντιμετωπίσει τη μεγάλη αύξηση του πληθυσμού της Αθήνας- και της Αττικής γενικότερα- που οφειλόταν αφενός στην ανάπτυξη της παραγωγής που απαιτούσε περισσότερα εργατικά χέρια και αφετέρου στη νομοθετική διευκόλυνση με την οποία, τα χρόνια μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, κάτοικοι από άλλες περιοχές είχαν αναμιχθεί στο πληθυσμιακό στοιχείο της Αθήνας. Το μέτρο, που δεν έπληττε μόνο τους μέτοικους αλλά και τους αριστοκράτες αθηναίους των οποίων ο ένας γονέας προερχόταν από άλλη πόλη, πιθανόν να αποσκοπούσε στο να φέρει μια σχετική κοινωνική ισορροπία δεδομένου πως εκείνα τα χρόνια υπήρχε πλήθος από ξένους και δούλους που εργάζονταν στα δημόσια έργα, στις βιοτεχνίες κεραμικών (εποχή της ακμής των ερυθρόμορφων αγγείων) και στα μεταλλεία, στα οποία απασχολούνταν αποκλειστικά δούλοι.
Επιπλέον, καθώς στην Αθήνα του 5ου π.Χ αιώνα δεν υπήρχε τάξη εμπόρων, το εμπόριο ελεγχόταν κατά κύριο λόγο από τους μέτοικους, που είχαν εγκατασταθεί στην πόλη είτε μόνιμα, είτε προσωρινά.
Για να λάβουμε μια πιο σωστή εικόνα για τον πληθυσμό της Αθήνας της εποχής εκείνης θα πρέπει να μελετήσουμε και τις κληρουχίες. Οι ιστορικοί υπολογίζουν περίπου στις 10.000 τους αθηναίους που ο Περικλής είχε εγκαταστήσει σε περιοχές εκτός της Αθήνας. Οι κληρουχίες χωρίζονταν σε αυτές που αποτελούσαν προσωρινές φρουρές οπλιτών με καθήκον να επιβλέπουν τις συμμαχικές πόλεις και να καταστέλλουν τυχόν επαναστάσεις, και σε αποικίες που συντηρούσαν στενούς δεσμούς με τη "μητέρα πόλη", χωρίς να έχει εξακριβωθεί αν οι κάτοικοί τους διατηρούσαν ή όχι την αθηναϊκή υπηκοότητα.
Οι άποικοι προέρχονταν από τις τάξεις των θητών ή των ζευγίτων. Είναι αξιοσημείωτο πως για να ανήκει κάποιος στους τελευταίους έπρεπε να διαθέτει σεβαστή περιουσία. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα πως ο αποικισμός δεν αποτελούσε μόνο μέσο επίλυσης κοινωνικών προβλημάτων αλλά λειτουργούσε στα πλαίσια μιας πολιτικής και στρατιωτικής κατεύθυνσης.

Οι νεότεροι ιστορικοί αποφαίνονται με διαφορετικές απόψεις στο αν η συγκεκριμένη στρατηγική του Περικλή ωφέλησε την Αθήνα και τη δημοκρατία γενικότερα.

Ο Κωνστ. Παπαρηγόπουλος γράφει πως «ο Περικλής αποσκοπούσε στο να εδραιώσει το δημοκρατικό πολίτευμα στην Αρχαία Αθήνα, προωθώντας μία σειρά φιλολαϊκών μέτρων τα οποία λειτούργησαν πολύ καλά όσο αυτός ήταν στην εξουσία, όμως μετά τον θάνατό του, η Αθήνα παρασύρθηκε σε έναν ωκεανό πολιτικής αβεβαιότητας και αναταραχής, κυβερνώμενη κυρίως από τυχοδιωκτικούς δημαγωγούς, όπως ο ανιψιός του Αλκιβιάδης και ο στρατηγός Κλέων, δικαιώνοντας απόλυτα τον συντηρητικό του αντίπαλο Κίμωνα, που υποστήριζε ότι η δημοκρατία δεν έχει πια περιθώρια περαιτέρω ανάπτυξης και εδραίωσης, και οποιεσδήποτε φιλολαϊκές υποχωρήσεις από αυτό το σημείο και έπειτα θα σήμαναν την βαθιά διάβρωση του πολιτικού και γενικότερα κοινωνικού ιστού της Αθήνας.

Ο Τζάστιν Ντάνιελ Κινγκ εκφράζει την άποψη πως «οι μεταρρυθμίσεις του Περικλή βοήθησαν τον λαό αλλά διάβρωσαν το κράτος, και το έκαναν πολύ πιο ευάλωτο».

Ο ιστορικός Ντόναλντ Κάγκαν υποστηρίζει ότι «οι μεταρρυθμίσεις του Περικλή, έβαλαν τις βάσεις για την τερατώδη ανάπτυξη πολιτικών δυνάμεων, που θα μπορούσαν μέσω τις φιλολαϊκής δημαγωγίας να καταστρέψουν την Αθήνα».

Και καθώς όλα και όλοι κρίνονται, η ιστορία το αποδεικνύει αυτό, σας αφήνω να βγάλετε κι εσείς τη δική σας κρίση! 

ΠΗΓΕΣ:
*ΑΘΗΝΑ-Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, Claude Mossé
*Βικιπαίδεια
*Φωτογραφία: «Ο Περικλής ενώ αγορεύει στην Πνύκα», τοιχογραφία του Philipp von Foltz στο Maximmileaneum Palace Μονάχου, (1860)

The Mythologists

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ