Homo Crisi-ou-s: Η αναζήτηση ταυτότητας στο πέρασμα του χρόνου

Είναι αξιοπρόσεκτο το πως –σχεδόν ταυτόχρονα – το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας συνδυάστηκε με συζητήσεις σχετικά με τη χαμένη ταυτότητα του ανθρώπου. Λέξεις όπως «αλλαγή», «αναπροσαρμογή», «επιστροφή» όλο και πληθαίνουν θέλοντας να περιγράψουν την κινητικότητα που ζυμώνεται στην ψυχοσύνθεση του κάθε ανθρώπου που αναγκάζεται βιαίως να μεταβάλλει τον καθημερινό τρόπο ζωής του. Οι επιστήμες της Κοινωνιολογίας, της Ψυχολογίας και της Οικονομίας μπορούν να μας δώσουν χρήσιμες απαντήσεις στο γιατί συνέβη αυτό.

Παράγοντες διαμόρφωσης ταυτότητας

Σύμφωνα με τον Φρόυντ η προσωπικότητα του ανθρώπου διαμορφώνεται κάτω από την επήρεια δύο αντιτιθέμενων ροπών. Η μία προσδιορίζεται από τον κόσμο των παρορμήσεων, ο οποίος έχει τη δυναμική τάση ικανοποίησης χωρίς περιορισμούς και χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο συνάνθρωπος. Η άλλη προσδιορίζεται από αυτό που ο Φρόυντ ονόμασε υπερεγώ δηλαδή τους κοινωνικά αποδεκτούς κανόνες που επιβάλλονται και εκφράζουν τα στερεότυπα (σταθερές αποδοχές) του κοινωνικού συστήματος. Ανάμεσα σε αυτές τις δύο δυνάμεις διαμορφώνεται το εγώ, η προσωπικότητα του ανθρώπου.

Το οικονομικό σύστημα όμως που επικρατεί στη χώρα μας σε όλη την έκφανση του τα τελευταία 50 χρόνια (νεοφιλελεύθερο – καπιταλιστικό), ανέστρεψε την πυραμίδα των αξιών τοποθετώντας στη κορυφή όχι τον άνθρωπο αλλά την ύλη, διαμορφώνοντας έτσι τόσο τις παρορμήσεις όσο και τις κοινωνικές σταθερές μας. Όπως μάλιστα επιτυχημένα ανέλυσε ο Marcuse , η καταπίεση των «λιμπιντικών δυνάμεων» στη σύγχρονη εξέλιξη, γίνεται σε τέτοια κλίμακα ώστε χάνονται τα δημιουργικά στοιχεία που είναι απαραίτητα για την ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας. Ο άνθρωπος λειτουργεί έτσι μονοδιάστατα σαν οικονομικό ον (Homo Economicus).

Τα κοινωνικά στερεότυπα συνέχισαν να καταλαμβάνουν ένα τεράστιο χώρο και να προσδιορίζουν σε μεγάλο ποσοστό τις προσωπικές εκδηλώσεις του ατόμου. Η διαδικασία προσαρμογής σε αυτά λειτουργεί με τέτοιους μηχανισμούς ώστε όχι μόνο να μη γίνεται καταναγκαστικά αλλά σχεδόν αυθόρμητα, λειτουργώντας ανακουφιστικά στη ψυχή του μέσου ανθρώπου ο οποίος δέχεται τα κοινωνικά πρότυπα σαν μια αρχή πάνω από αυτόν, μια αρχή που τον απαλλάσσει από το βάρος και την ευθύνη μιας προσωπικής αξιολόγησης και απόφασης. Όπως ανέφερε και ο Νίτσε , είναι πιο εύκολο να υπακούς σε έναν άλλον, απ’ ότι να ορίζεις τον εαυτό σου.

Όσο λοιπόν το σύστημα ήταν σταθερό και οι βασικοί του κανόνες δεν είχαν αμφισβητηθεί, η διαδικασία της κοινωνικοποίησης ( άρα και της δημιουργίας προσωπικής ταυτότητας) ήταν σχετικά απλή και ασφαλής. Όταν όμως η αμφισβήτηση άρχισε να ξεπερνάει ένα ορισμένο όριο ανοχής του συστήματος, δημιουργήθηκαν προβλήματα και στην διαδικασία κοινωνικοποίησης. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι πραγματικές καταστάσεις, οι υλικοί οικονομικό – κοινωνικό όροι που γέννησαν ένα αξιολογικό και κανονιστικό σύστημα μεταβλήθηκαν. Άλλαξαν δηλαδή, απρόσμενα, απροειδοποίητα και βίαια οι «κανόνες του παιχνιδιού».

Συνεπώς, αυτό που προκάλεσε η οικονομική κρίση είναι ο κλυδωνισμός της κοινωνίας η οποία είχε οργανωθεί συστημικά πάνω στα πρότυπα της οικονομίας.

Με την αλλαγή των κανόνων όμως και του δεδομένου ως εκείνη τη χρονική στιγμή status quo, πολλοί άνθρωποι βρέθηκαν αυτομάτως εκτεθειμένοι, ανυπεράσπιστοι έξω από τον κύκλο της ομάδας που μέχρι τότε τους προστάτευε. Αυτό που κάνει ακόμα περισσότερο επίπονη αυτή τη διαδικασία είναι ότι το Σύστημα δεν παραδέχεται τα λάθη του, επιρρίπτοντας έτσι τις ευθύνες αποβολής στον ίδιο τον άνθρωπο. Αυτό έχει ως φυσικά επακόλουθα τόσο τα υπόλοιπα μέλη του Συστήματος, που δεν έχουν αποβληθεί ακόμα, να περιθωριοποιούν τους ανθρώπους που βγαίνουν από το κύκλο της κοινωνικής προσαρμογής οι οποίοι σε δεύτερο χρόνο αισθάνονται ένοχοι, ανεπαρκείς, «λίγοι».

Σε περίπτωση που ίσχυε το παραπάνω, κάθε αντίθεση προς μια κοινωνική κατάσταση ή ένα ορισμένο κοινωνικό σύστημα θα έπρεπε να υποβαθμίζεται σε ατομικό πρόβλημα. Άλλωστε για το λόγο αυτό και ο όρος «κακοπροσαρμοσμένος» (maladjusted) στην αντίληψη της υποτιμικής για τον άνθρωπο κοινωνικής χειραγωγικής, πρακτικά καταντάει να σημαίνει όχι ότι ένα άτομο αντιστέκεται σε ένα ορισμένο κοινωνικό περιβάλλον αλλά ότι έχει ατομικές δυσλειτουργίες και ανωμαλίες. Σίγουρα όμως δεν μπορούμε να πούμε ότι κάτι τέτοιο ισχύει.

Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα για την απόδειξη των παραπάνω δεν θα βρεθεί από την ίδια μας τη χώρα, την Ελλάδα. Το 2010 όταν είχαν αρχίσει να έχουν έντονη παρουσία τα ελληνικά δημοσιονομικά προβλήματα στα διεθνή Media, όροι όπως «greek statistics», «τεμπέληδες», «κλέφτες» και άλλα αναρίθμητα προσβλητικά επίθετα περιφέρονταν για καιρό μέχρι να φτάσουμε τελικά στο «We are all Greeks» - (είμαστε όλοι Έλληνες) σύνθημα που συντρόφευε τις διαδηλώσεις εκατομμύρια ανέργων και περιθωριοποιημένων από το Σύστημα, σε όλη την Ευρώπη.

Ο κοινωνικός ρόλος και η αναζήτηση ταυτότητας

Η αναζήτηση ταυτότητας του ανθρώπου είναι άμεσα συνυφασμένη με τους κοινωνικούς ρόλους που έχει επιλέξει ή που του έχουν επιβληθεί. Η κρίση έχει επέμβει σε κάθε ρόλο ξεχωριστά με τον άνθρωπο να πρέπει να αναπροσαρμοστεί ξεχωριστά σε κάθε του ρόλο.

Ο «μονοδιάστατος άνθρωπος» όπως ονομάζεται από τον Marcuse είναι (ήταν) μια πραγματικότητα στην εποχή μας. Είναι εκείνος που κάτω από το συντριπτικό βάρος των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, της προπαγάνδας και της διαφήμισης καλλιεργεί την ακρισία και τη παθητικότητα. Αντιδρά και σκέφτεται ομοιόμορφα με όλους τους υπολοίπους και αποτελεί μία εύκολη λεία διάφορων εξουσιαστικών «ελίτ» και συμφερόντων. Από αυτή την άποψη, σωστά ο Marcuse, μιλάει για την αντιμετώπιση του ανθρώπου σαν μιας σκεπτόμενης και ομιλούσας μηχανής με πλήρη παραγνώριση της σημασίας της ανθρώπινης πράξης.

Η ελευθερία του απομονωμένου και αποκομμένου ανθρώπου είναι πλασματική γιατί ακόμα και όταν δεν βρίσκεται κάτω από την εξουθενωτική πίεση του αγώνα για την επιβίωση, ετεροπροσδιορίζεται σε όλη τη γραμμή μέσα σε μια ανταγωνιστική κοινωνία που η προσαρμογή στις νομοτέλειες της βγάζει τον άνθρωπο τελείως έξω από την επιδίωξη της ουσιαστικής αυτοπραγμάτωσης του και τον υποχρεώνει να περιορίζει το νόημα της ζωής του σε έναν αγώνα επικράτησης.

Η αναστροφή της πυραμίδας των αξιών, στην οποία αναφερθήκαμε στην αρχή, αντικατοπτρίζεται τέλεια στην εικόνα της κοινωνίας. «Καλός πατέρας» είναι ο πατέρας που παρέχει υλικά αγαθά στα παιδιά του, «καλός επαγγελματίας» είναι αυτός που βγάζει πολλά χρήματα κ.ο.κ. Έτσι ο άνθρωπος, ενώ μεγαλώνει μαθαίνοντας τι είναι το σωστό, το ηθικό, το δίκαιο μεταλλάσσεται στη πορεία σε έναν καταναλωτή που η ηθική έχει μικρότερη σημασία από την ύλη.

Η αναζήτηση ταυτότητας στο πέρασμα του χρόνου

Σε ένα περιβάλλον που όλα μεταβάλλονται ο άνθρωπος έχει την τάση να αναζητεί σημεία σταθερότητας. Φάρους. Η διαδικασία αυτή μόνο εύκολη δεν είναι καθώς δημιουργεί μεγάλο άγχος και πολύ φόβο. Το άγχος και ο φόβος είναι δύο συνώνυμες συγκινησιακές αντιδράσεις απέναντι στον κίνδυνο και μπορεί να συνοδεύονται από σωματικά συμπτώματα, όπως τρέμουλο, ίδρωμα ή δυνατό καρδιοχτύπι που μπορεί να είναι τόσο δυνατό ώστε ο ξαφνικός έντονος φόβος να επιφέρει ακόμα και το θάνατο ενός ανθρώπου.

Η ουσιαστικότερη κατανόηση των συνθηκών κάτω από τις οποίες ζούμε μας βοηθάει να καταλαβαίνουμε και τον εαυτό μας πολύ καλύτερα. Έτσι μπορούμε να κατανοούμε και τα συναισθήματα μας καλύτερα αλλά και να ανακαλύψουμε τις πραγματικές μας δυνατότητες χωρίς να νιώθουμε ανασφάλειες επειδή δεν μπορούμε (ή δεν θέλουμε) να ξαπλώσουμε στη Κλίνη του Προκρούστη και να μεγαλώσουμε ή να μικρύνουμε ώστε να χωρέσουμε στο υπάρχον σύστημα.

Όπως αναφέρει και η Κάρεν Χόρνεϋ , η διαφορά ανάμεσα στις δυνατότητες και στην πραγματική απόδοση ενός ανθρώπου μπορεί να αποδοθεί στις εξωτερικές συνθήκες. Συμπληρώνει όμως πώς πολλές φορές, ακόμα και αν οι συνθήκες το ευνοούν ο άνθρωπος μένει μη παραγωγικός καθώς έχει την εντύπωση πως του φράζει τον δρόμο ο ίδιος του ο εαυτός.

Η αναζήτηση, ή μάλλον καλύτερα, η δημιουργία ταυτότητας στο πέρασμα του χρόνου είναι μια διαδικασία επίπονη, εξαρτώμενη από πολλούς εξωγενείς παράγοντες που συνεχώς μεταβάλλονται. Ο καθένας από εμάς πρέπει να βρει τις σταθερές εκείνες που θα τον κρατήσουν όρθιο στις εκάστοτε αλλαγές. Επειδή όμως ο κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός, το ίδιο είναι και οι σταθερές. Πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί όταν δείχνουμε απεριόριστη εμπιστοσύνη σε ένα σύστημα που ανα πάσα στιγμή μπορεί να ανατραπεί ή να αλλοτριωθεί .

Bibliography: 

1. Φίλιας Βασίλης Ι. Όψεις της διατήρησης και της μεταβολής του κοινωνικού συστήματος : Κοινωνικοποίηση και απόκλιση: Θεσμοποίηση και κοινωνική ολοκλήρωση: Μετασχηματισμός και κοινωνική σύγκρουση / Βασίλη Ι. Φίλια. - Αθήνα : Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη.

2. Marcuse Herbert, 1898-1979. Ο μονοδιάστατος άνθρωπος / Herbert Marcuse · μετάφραση Μπάμπης Λυκούδης. - Αθήνα : Εκδόσεις Παπαζήση, 1971.

3. Pittman Frank. Ο άνδρας σε κρίση / Frank Pittman · μετάφραση Αλέξιος Η. Ζώτος · επιμέλεια Μαρία Καιρή · επιμέλεια σειράς Χάρις Κατάκη. - 4η έκδ. - Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα, 1998. - (Ανθρώπινα Συστήματα)   

4. Horney Karen, Ο νευρωτικός άνθρωπος της εποχής μας. Karen Horney, Εκδόσεις Επίκουρος 1975

5. Yalom, Irvin D., 1931-. Όταν έκλαψε ο Νίτσε : Μυθιστόρημα / Irvin D. Yalom · μετάφραση Ευαγγελία Ανδριτσάνου, Γιάννης Ζέρβας. - 2η έκδ. - Αθήνα : Άγρα, 2011

6. Marx Karl, 1818-1883. Το Κεφάλαιο : Κριτική της πολιτικής οικονομίας: Το προτσές κυκλοφορίας του κεφαλαίου / Καρλ Μαρξ · μετάφραση Παναγιώτη Μαυρομμάτη. - Αθήνα : Σύγχρονη Εποχή, 1987.

7. Freud Sigmund, 1856-1939. Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του Εγώ / Σίγκμουντ Φρόυντ · μετάφραση Βασίλειος Πατσογιάννης. - Αθήνα : Πλέθρον, 2014

psychological-opinions

Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ