Πόσο επηρεάζει η οικονομική κρίση που όλοι μας βιώνουμε την ψυχική μας υγεία; Μήπως τελικά χρειαζόμαστε τη βοήθεια κάποιου ειδικού; Πόσο κινδυνεύει κάποιος που έχασε τη δουλειά του να πέσει σε κατάθλιψη; Τι πρέπει να κάνει για να αντιμετωπίσει μια τόσο άσχημη κατάσταση; Η συμπεριφορά κάποιου μέλους της οικογενείας μας είναι πού ανησυχητική, μήπως πάσχει από κατάθλιψη;
Ερωτήματα που βασανίζουν κάθε έναν από εμάς. Ερωτήματα για τα οποία ειπώθηκαν τόσα πολλά που μάλλον μεγεθύνουν την άγνοια μας παρά δίνουν απαντήσεις.
Η Όλγα Τσατσάνη, την οποία και ευχαριστώ θερμά για τον χρόνο που μου διέθεσε για τη συνέντευξη αυτή χάριν της μακρόχρονης φιλίας μας, πήρε το Πτυχίο της στην Ψυχολογία από το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και κάνει Μεταπτυχιακές σπουδές στην Ολλανδία, στο Πανεπιστήμιο Erasmus, με αντικείμενο την Γνωστική – Συναισθηματική Νευροεπιστήμη (Νευροψυχολογία).
Εδώ και λίγο καιρό διαμένει μόνιμα στο Ρότερνταμ της Ολλανδίας, όπου παράλληλα με την εξειδίκευσή της εργάζεται ως Νευροψυχολόγος σε δομή ατόμων που πάσχουν από ψυχογηριατρικές ασθένειες, κυρίως Alzheimer και Άνοια.
''Αφήστε τους ανθρώπους που σας αγαπούν να βρίσκονται στο πλάι σας''...Στη φράση αυτής της ψυχολόγου Όλγας Τσατσάνη ίσως να κρύβεται η απάντηση στο πρόβλημα. Μια χώρα σε πραγματικό αδιέξοδο, με τις ανθρώπινες σχέσεις να κλυδωνίζονται επικίνδυνα και να μοιάζουν έτοιμες να καταρρεύσουν. Η χρήση ψυχοφαρμάκων αυξάνεται καθημερινά με ρυθμούς που τρομάζουν, άνθρωποι χάνουν τις δουλειές τους, οικογένειες διαλύονται.
Στη συνέντευξη που παραχώρησε η Όλγα Τσατσάνη στο enfo.gr, δίνονται ενδιαφέρουσες απαντήσεις, απαντήσεις που δεν απαιτούν μαγικά ραβδάκια και αλχημείες αλλά υπεύθυνη αντιμετώπιση, καθαρό μυαλό και αισιοδοξία...
• Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην κοινωνία μας είναι λίγο-πολύ ορατές σε όλους. Πως βλέπει ένας ψυχολόγος να επιδρούν ατομικά τόσο σε εκείνους που πλήττονται άμεσα από αυτήν όσο και σε εκείνους που δεν τους επηρεάζει άμεσα;
-Είναι γεγονός πως οι επιπτώσεις στις οποίες αναφέρεσαι είναι πλέον μέρος της καθημερινότητας μας. Αυτό συνεπάγεται πως όλοι ανεξαιρέτως βιώνουμε ανατροπές διαφορετικού τύπου, τόσο σε συλλογικό πλαίσιο όσο και ατομικό.
Περιεκτικά, η οικονομική κρίση, ως κοινός παράγοντας για όλα τα μέλη ενός συνόλου,έχει δημιουργήσει μια κρίση εσωτερικών αξιών, θα έλεγα, με τα αποτελέσματά της να είναι διακριτά σε όλους τους τομείς της ζωής (οικογενειακά, επαγγελματικά, σχέσεις κοκ). Αυτό ισχύει τόσο για άτομα που πλήττονται βαριά από την κρίση όσο και για εκείνα που επηρεάζονται πιο έμμεσα από αυτήν.
Το ουσιαστικότερο πρόβλημα που βιώνουν οι άνθρωποι αυτήν την περίοδο –και σύμφωνα με την άποψη μου είναι κοινό για όλους– σχετίζεται με την «Κρίση της Ατομικής τους Ταυτότητας».
Τι εννοώ; Η εργασία είναι πλέον άρρηκτα συνδεδεμένη με την κοινωνικό-οικονομική επιφάνεια του δυτικού ανθρώπου, έτσι ώστε όταν η σχέση αυτή πληγεί το άτομο να οδηγείται στην «εσωτερική κατάρρευση».
Επιπλέον, ως μέλη ενός συνόλου, δεχόμαστε καθημερινά ερεθίσματα σχετικά με τα φαινόμενα της κρίσης, είτε μέσω των προσωπικών εμπειριών μας είτε μέσω της αλληλεπίδρασής μας με τον περίγυρο. Βρισκόμαστε, λοιπόν, ασυνείδητα σε έναν φαύλο κύκλο με επίκεντρο δυσμενείς συζητήσεις για προβλήματα που όλοι αντιμετωπίζουμε και την ανάγκη να επιβιώσουμε μέσα σε αυτά.
Σίγουρα το έχουμε παρατηρήσει όλοι, πως το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινότητάς μας αφορά δυσάρεστες σκέψεις, συναισθήματα απόγνωσης, άγχους, θυμού εξαιτίας των συνθηκών, κάτι το οποίο είναι εξαιρετικά εξαντλητικό. Μέσα σε αυτόν τον κατακλυσμό των συναισθημάτων, ο άνθρωπος αμφιβάλλει για τον εαυτό και τις ικανότητες του, αδυνατεί να οργανώσει τις σκέψεις και τις προτεραιότητές του, υπερνικάται από τα προβλήματά καταλήγοντας απομονωμένος στις δυσάρεστες σκέψεις. Κλονίζεται, συνεπώς, το «Εγώ» του, και η ψυχική ισορροπία τίθεται αυτομάτως υπό αμφισβήτηση.
• Πως μπορεί να διακρίνει κάποιος αν κάποιο μέλος της οικογενείας του βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάθλιψης;
-Η κατάθλιψη, είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι δεν εμφανίζεται σε όλους τους ασθενείς όλων των ηλικιακών ομάδων με την ίδια συμπτωματολογία ή με την ίδια ισχύ ενδείξεων. Πρόκειται για μια ψυχολογική κατάσταση η οποία επηρεάζει ωστόσο, βιολογικά τον οργανισμό, καθώς επιδρά στη φυσιολογία του Εγκεφάλου.
Παράλληλα, η κατάθλιψη παραμένει μια συναισθηματική διαταραχή που σε κάποιες κλινικές περιπτώσεις αποδεικνύεται εξαιρετικά βαριάς μορφής. Αυτό δεν σημαίνει, φυσικά, πως οι άνθρωποι δεν έχουμε τις στιγμές μας ή ότι ακόμα και να νιώσουμε χαρακτηριστικά συμπτώματα κατάθλιψης κάποια στιγμή στη ζωή, πάσχουμε οπωσδήποτε από τη διαταραχή. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να χρησιμοποιούν συχνά αυτόν τον όρο στην καθημερινότητά τους για να δηλώσουν μια συναισθηματική κατάπτωση η οποία κατά τ’ άλλα είναι απόλυτα φυσιολογική. Νιώθω ότι πολύ συχνά φοβόμαστε τα συναισθήματά μας γιατί ακριβώς δεν γνωρίζουμε ποιο είναι το όριο μεταξύ μιας φυσιολογικής θλίψης και της κατάθλιψης ως διαταραχή.
Σημαντικό για να ξεχωρίζουμε πότε το άτομο «φλερτάρει» με αυτήν ή όχι είναι η διάρκεια και η επιμονή των συμπτωμάτων, όχι τα τελευταία καθεαυτά. Η κατάθλιψη συνήθως εμφανίζεται υπό τη μορφή Διαταραχών της Διάθεσης (θλίψη, στεναχώρια, άγχος, εμμονικές ενοχές για ενέργειες του παρελθόντος), Διαταραχών Πρόσληψης Τροφής (υπερφαγία- αφαγία), Διαταραχών του Ύπνου (αϋπνία, κόπωση) καθώς και Διαταραχές της Ερωτικής Διάθεσης.
Πολλές φορές, ανιχνεύεται δυσκολότερα, σε περιπτώσεις όπου υπάρχει συννοσηρότητα μεταξύ Διαταραχής Πανικού και Κατάθλιψης, γεγονός που συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις. Σε τέτοιες περιπτώσεις ο πάσχων βιώνει επιβαρύνσεις βιολογικού τύπου, συχνότερα ισχυρούς πόνους στη στομαχική περιοχή, πονοκεφάλους, έντονη εφίδρωση, δύσπνοια, ταχυκαρδία, μούδιασμα των άκρων, ζάλη, ναυτία κλπ., με άλλα λόγια ψυχοσωματικές διαταραχές.
• Πως μπορεί κάποιος να παραμείνει αλώβητος ψυχικά όταν χάνει τη δουλειά του αυτός ή κάποιο μέλος της οικογενείας του;
-Όταν ένας άνθρωπος βιώνει τη μείωση του μισθού του ή ακόμα χειρότερα την απώλεια της δουλειάς του, αυτόματα βιώνει ένα σοβαρό πλήγμα στην «Αυτοεικόνα» του, στην εικόνα δηλαδή που έχει ο ίδιος για τον εαυτό του. Νιώθει έντονη προσωπική αποτυχία, ανικανότητα, αδικία, αδυναμία να δράσει ενεργά επί των καταστάσεων και πολύ συχνά επιβάρυνση για τον περίγυρό του.
Η απώλεια της εργασίας, κυρίως όταν συμβαίνει με τη μορφή απόλυσης, είναι μια εξαιρετικά τραυματική εμπειρία. Απώλειες στη ζωή δεν βιώνουμε μόνο στην περίπτωση του θανάτου, υπάρχουν πολλές διαφορετικές μορφές, τις οποίες ζούμε καθημερινά; απώλεια ενός συντρόφου, φιλικού προσώπου, εργασίας κλπ. Προκειμένου, συνεπώς, να βοηθήσουμε έναν άνθρωπο να ξεπεράσει μια τέτοιου είδους συναισθηματική κατάσταση πρέπει να θυμόμαστε πως μια τραυματική εμπειρία χρειάζεται χρόνο για να επουλωθεί. Καλό θα είναι να είμαστε ψύχραιμοι και υπομονετικοί, να συμπαραστεκόμαστε ψυχικά στον άνθρωπό μας, δίχως όμως να δείχνουμε υπερπροστατευτικοί. Θυμηθείτε πως ο άνθρωπος αυτός, νιώθει ήδη έντονο το αίσθημα της απώλειας της αίγλης του, καθώς και την αδυναμία ελέγχου του εαυτού του. Η ουσία είναι πως, δυστυχώς, για να ξεπεράσουμε μια «απώλεια» πρέπει να αφήσουμε τα συναισθήματα μας να έρθουν στην επιφάνεια, συναισθήματα που στην αρχή είναι έντονα και δυσάρεστα. Όμως, μόνο έτσι μπορούμε να προχωρήσουμε συναισθηματικά.
Μέσα από την εξωτερίκευση, η δυναμική των συναισθημάτων εξασθενεί και η λύτρωση επέρχεται ταχύτερα. Μόλις συμβεί, το άτομο από μόνο του επαναπροσδιορίζεται και επαναπροσαρμόζεται στις περιστάσεις και τις νέες συνθήκες. Με ψυχραιμία και υπομονή, λοιπόν, καθώς είναι απόλυτα φυσιολογικό να έρθουμε αντιμέτωποι με έντονα συναισθήματα θυμού, απόγνωσης, θλίψης, άγχους, μπορούμε να προσφέρουμε την παρουσία και την ψυχική μας στήριξη που είναι ανεκτίμητες. Παραμένει, αναμφίβολα, μια δύσκολη κατάσταση που επηρεάζει μια οικογένεια στο σύνολό της, καθώς ταράσσει τις σταθερές. Ωστόσο η μεγαλύτερη συμβουλή που μπορώ να προσφέρω είναι, εάν εφικτό, οι οικογένειες να χρησιμοποιούν αυτές τις εμπειρίες ως αιτίες να έρχονται ακόμα πιο κοντά, ώστε μαζί, δεμένοι σαν γροθιά να αντιμετωπίζουν με όσο το δυνατόν λιγότερο κόστος τέτοιες συνθήκες.
Παράλληλα, υπάρχουν πάντα φορείς στους οποίους μπορεί ο κόσμος να απευθυνθεί ώστε να λάβει –μεταξύ άλλων και– επαγγελματική συμβουλευτική από ειδικούς, ώστε να μειωθεί το άγχος της αβεβαιότητας για το επόμενο βήμα.
• Τι κινδύνους κρύβει η αυθαίρετη χρήση ψυχοφαρμάκων χωρίς την επίβλεψη ενός ειδικού;
-Προσωπικά, καταδικάζω τη χορήγηση ψυχοφαρμάκων εκ προοιμίου όταν πρόκειται για περιπτώσεις όπου το σύμπτωμα - πρόβλημα μπορεί να λυθεί μέσω της ψυχοθεραπευτικής μεθόδου. Σαφώς, απαιτεί μεγαλύτερο διάστημα και ικανότερες τεχνικές από τους ειδικούς, αλλά δυστυχώς ζούμε σε μια κοινωνία όπου καλώς ή κακώς χρειαζόμαστε άμεση λύση σε πρακτικά ζητήματα.
Η ψυχολογία δεν είναι ένας κατεξοχήν τομέας «fast forward». Όσο και να προσπαθώ να καταλάβω, συνεπώς, την ανάγκη να βοηθήσουμε την αντιμετώπιση ενός δυσλειτουργικού συμπτώματος αμεσότερα, πρέπει να αντιληφθούμε όλοι (φορείς ψυχικής υγείας και θεραπευόμενοι) πως η χορήγηση ψυχοφαρμάκων προκειμένου να είναι ευεργετική –όπου χρειάζεται και αυτό συνήθως σε σοβαρές περιπτώσεις– πρέπει να ληφθεί υπόψιν η νευροφυσιολογία ενός συγκεκριμένου οργανισμού και να επιδρά ελεγχόμενα, ακριβώς όπως και σε όλα τα υπόλοιπα φάρμακα. Ειδάλλως, οι παρενέργειες μπορεί να αποδειχθούν εξαιρετικά δυσμενείς έτσι ώστε το άτομο να καταβάλλει ακόμη ισχυρότερη προσπάθεια για να απεμπλακεί ο οργανισμός του από τη ζημία που προκλήθηκε με μια αυθαίρετη και επίμονη, ίσως, χρήση ενός φαρμάκου. Ένα απλό παράδειγμα αφορά τη χρήση –ιδιαιτέρως την κατάχρηση– των αγχολυτικών σκευασμάτων που, ενώ κατά τα άλλα τα τελευταία είναι σχετικώς ανώδυνα, ο κίνδυνος εθισμού και εξάρτησης παραμένει ανεξέλεγκτος.
Οι κίνδυνοι παραμένουν εκτενείς: δηλητηριάσεις ύστερα από συνδυασμό με άλλες χημικές ουσίες πχ. αλκοόλ ή άλλη φαρμακευτική αγωγή που λαμβάνει ενδεχομένως το άτομο, δυσλειτουργικές συνυπάρξεις μεταξύ χημικών ουσιών ενός σκευάσματος και εκείνων που εκκρίνει ο εκάστοτε οργανισμός κοκ. Μεγάλη προσοχή σε τέτοιου είδους ζητήματα. Να θυμόμαστε ότι τα φάρμακα παραμένουν Εργαλείο και όχι Επίλυση του προβλήματος, ειδικά σε ζητήματα της ψυχικής υγείας.
• Πόσο δύσκολο τελικά είναι να σχηματίσει κάποιος το νούμερο ενός ψυχολόγου και να διαβεί το κατώφλι του ιατρείου του;
-Το βήμα αυτό που περιγράφεις είναι στην πραγματικότητα ένα δευτερογενές στάδιο και εξαρτάται καθαρά από το άτομο καθεαυτό. Συνήθως όταν ένας άνθρωπος φτάνει στον ψυχολόγο σημαίνει αυτομάτως ότι βρίσκεται ήδη σε ένα Χ επίπεδο συνειδητοποίησης. Είναι μια εσωτερική διεργασία η οποία προετοιμάζεται από καιρό. Αυτό είναι και το πρωταρχικό στάδιο, ίσως και το βασικότερο, η «ενδυνάμωση των κινήτρων» όπως ονομάζεται.
Οι περισσότεροι άνθρωποι που αγγίζουν το σημείο της θεραπείας ομολογούν συνήθως πως το σκέφτονταν καιρό, είχαν απορία ή/ και ενημερώνονταν συχνά για τη διαδικασία που ακολουθείται.
Το μεγαλύτερο ζήτημα σαφώς που απασχολεί τους πάντες, είναι το θέμα της εμπιστοσύνης και του αγνώστου της διαδικασίας (Θα μπορέσω να ανοιχτώ σε έναν ψυχολόγο; Τι θα συμβεί εάν αρχίσω να ανοίγομαι και μετά χάσω εντελώς τον έλεγχο των συναισθημάτων μου; Δεν θέλω να μειώσω τις άμυνές μου κοκ). Εν τέλει, το άτομο θα καταλήξει στη θεραπεία με κάποια ξεκάθαρη αφορμή (αδυναμία διαχείρισης άγχους, θυμού, ενδεχομένως κάποια ψυχοσωματικά συμπτώματα). Είναι πλέον έτοιμο να ξεκινήσει την εσωτερική του αναζήτηση. Παρόλα αυτά δεν συνεπάγεται αυτόματα ότι ένας άνθρωπος, όσο ανάγκη και αν έχει, θα φτάσει σε αυτά τα επίπεδα ώστε να ζητήσει τελικά βοήθεια.
Στο σημείο αυτό ας μου επιτραπεί ένα προσωπικό σχόλιο, πλέον επιβάλλεται και οι ίδιοι οι θεραπευτές να προσαρμόζονται στις ρεαλιστικές συνθήκες της κρίσης, καθώς ένα σοβαρό εμπόδιο που βιώνουν οι άνθρωποι κατά της θεραπείας είναι η αδυναμία τους να ανταπεξέλθουν οικονομικά σε αυτή.
• Υπάρχουν επίσημα στοιχεία για τον αριθμό των ανθρώπων που πάσχουν από κατάθλιψη πριν και μετά το 2009; Εάν υπάρχουν, αυξήθηκε ο αριθμός των ασθενών;
Υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε γυναίκες και άντρες σε ότι έχει να κάνει με τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία;
-Είναι γεγονός πως παραδοσιακά, η κατάθλιψη χαρακτηρίζεται ως κυρίως γυναικείου φύλου διαταραχή. Οι γυναίκες, έως το 2008, εμφάνιζαν σταθερά 1,5 – 2,5 φορές υψηλότερη συχνότητα αγχωδών και καταθλιπτικών διαταραχών συγκριτικά με τους άντρες, κυρίως λόγω βιολογικών παραγόντων (κύηση, λοχεία κλπ). Το ενδιαφέρον, ωστόσο, βρίσκεται στην αύξηση των αντίστοιχων ποσοστών και στους άντρες τα τελευταία χρόνια.
Ενδεικτικά, σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη σε πανελλαδικό επίπεδο από το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), τα ποσοστά κατάθλιψης στον γενικό πληθυσμό βρίσκονταν, έως το 2008, στο 3,3% έναντι 12,3% το 2014. Επιπλέον, σύμφωνα με στοιχεία που δημοσιεύθηκαν στο 11ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Εθνικής Δημόσιας Υγείας κατά το 2015, η πτωτική ψυχική υγεία του γενικού πληθυσμού εμφανίζει υψηλά ποσοστά συνάφειας με την εξίσου πτωτική πορεία του εισοδήματος.
Παράλληλα, έρευνες παραθέτουν στοιχεία για αυξημένα ποσοστά ενδο-οικογενειακής βίας κατά των γυναικών συγκριτικά με τα προηγούμενα χρόνια, γεγονός που ενδεχομένως θα μπορούσε να συσχετιστεί με την οικονομική κρίση.
Στην πραγματικότητα όμως, ίσως απλά να ανιχνεύεται περισσότερο ως στοιχείο της ελληνικής πραγματικότητας μέσω της συστηματικής καταγραφής του κατά τα χρόνια της κρίσης.
• Σε ποιες ηλικιακές ομάδες είναι περισσότερο ευάλωτη η ψυχική υγεία, πάντα σε σχέση με την κρίση;
-Θα υποστήριζα πως, η εκάστοτε ηλικιακή ομάδα βιώνει από την πλευρά της διαφορετικού τύπου ανησυχίες που υπονομεύουν τη ψυχική τους ακεραιότητα. Παρόλα αυτά, οι ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού είναι σαφώς και οι περισσότερο ευάλωτες.
Ειδικότερα, τα παιδιά βιώνουν τις επιπτώσεις της κρίσης, πρωτίστως, σε πρακτικά ζητήματα επιβίωσης, καθώς, σύμφωνα με έκθεση της ελληνικής επιτροπής της UNICEF για το 2013, περί το 38,1% των παιδιών στην Ελλάδα βρίσκονταν σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, με περισσότερο ευάλωτα εκείνα που ζουν σε μονογονεϊκές και τρίτεκνες/πολύτεκνες οικογένειες, σύμφωνα με πληροφορίες της ίδιας έκθεσης. Επιπρόσθετα, ένας μεγάλος αριθμός παιδιών εκτός από δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης (υποσιτισμός, έλλειψη ικανοποιητικής θέρμανσης κοκ) συχνά γίνεται και θύμα κακοποίησης – ψυχολογικής ή/και σωματικής. Θεωρώ, μάλιστα, το τελευταίο ως ένα σοβαρό τροχοπέδη στην υγιή ψυχοσυναισθηματική ωρίμανση ενός παιδιού, ειδικά κατά τη σχολική ηλικία.
Επιπλέον, τα υψηλά ποσοστά ανεργίας των ηλικιακών ομάδων 20-29 έτη, οδηγούν σε έντονη οικονομική εξάρτηση από τους γονείς, γεγονός που παρατείνει τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας.
Σε συνδυασμό, το στάδιο της 3ης ηλικίας είναι ένα πολύ ευαίσθητο μέρος της αναπτυξιακής πορείας του ατόμου, καθώς βιώνει ανησυχίες υπαρξιακού τύπου. Λόγου χάρη, η συνταξιοδότηση αποτελεί μεγάλο πλήγμα για την αυτοεικόνα του ατόμου το οποίο διακρίνει τη σωματική φθορά, την έλλειψη αποδοτικότητας καθώς και την απώλεια ελέγχου της ζωής του, ενώ γνωρίζει ότι εισέρχεται στην τελευταία πράξη της ζωής, όπου προετοιμάζεται ψυχοσυναισθηματικά να υποδεχθεί το θάνατο.
Οι ηλικιωμένοι που νιώθουν ότι αφήνουν «ανεκπλήρωτες υποθέσεις» πίσω τους παρουσιάζουν αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης, συγκριτικά με όσους αναπολούν την πεπερασμένη ζωή τους με αίσθημα ικανοποίησης και πληρότητας.
Πραγματικά, δεν νομίζω πως υπάρχουν πολλοί ηλικιωμένοι που βιώνουν τέτοιες συνθήκες στην Ελλάδα του 2016. Οι περισσότεροι αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα υγείας αδυνατώντας να προμηθευτούν την απαραίτητη ιατροφαρμακευτική αγωγή, ζώντας ακόμα και κάτω από το όριο της φτώχειας.
Εν κατακλείδι, είναι μείζονος σημασίας η παρέμβαση στις ομάδες αυτές.
• Ποιες επιπτώσεις έχει η κρίση τόσο σε οικογενειακό επίπεδο, όσο και στις ανθρώπινες σχέσεις γενικότερα;
-Η οικογένεια είναι ένα σύστημα. «Συστήματα» στην ψυχολογία ονομάζουμε τη συνάθροιση πολλών οντοτήτων δημιουργώντας ένα σύνολο, του οποίου τα μέλη συνεργάζονται και αλληλεπιδρούν. Αντιλαμβανόμαστε, επομένως, πως ό,τι συμβαίνει σε κάποιο μέλος επηρεάζει και τα υπόλοιπα. Η απόλυση ενός πατέρα ή μιας μητέρας επηρεάζει τόσο τον σύζυγο, όσο και τα παιδιά.
Τα περισσότερο συνήθη προβλήματα σχετίζονται: α) Με τις ανάγκες του ζευγαριού να συμμορφώνονται διαρκώς σε νέες συνθήκες, προκειμένου να στηρίξουν το σπίτι και τις ανάγκες των παιδιών τους, παράγοντας εξαιρετικά στρεσογόνος που συχνά επιφέρει συγκρούσεις και αποξένωση στα μέλη του ζευγαριού, καθώς ξεχνούν τους ρόλους τους ως σύζυγοι και έπειτα ως γονείς, δεσμευμένοι στο στρες της καθημερινότητας. β) Με τις αυξημένες ανάγκες των παιδιών, τα οποία είτε δυσκολεύονται να βρουν εργασία ή να είναι πλήρως εξαρτημένα λόγω ηλικίας.
Θέλω να τονίσω ένα σημείο εδώ: τα παιδιά, κυρίως της σχολικής ηλικίας, μην έχοντας αναπτύξει το γνωστικό μηχανισμό τους έτσι ώστε να «φιλτράρουν» όλα τα ερεθίσματα που λαμβάνουν, κάθε φορά που βρίσκονται μπροστά σε έντονες διαμάχες μεταξύ των γονέων, έχουν την τάση να νιώθουν υπεύθυνα τα ίδια ότι τις προκαλούν. Το αποτέλεσμα είναι να αισθάνονται τύψεις και ενοχές τις οποίες, καθόλου σπάνια, και σωματοποιούν (κρίσεις πανικού στα παιδιά).
Μεγάλη προσοχή προς όλους τους γονείς, οι οποίοι ασυνείδητα πίπτουν –ειδικά αυτή την περίοδο– κατ’ εξακολούθησιν σε ένα πολύ σοβαρό σφάλμα: χρησιμοποιούν πολύ συχνά τα παιδιά ως μέσον να αντλήσουν την προσοχή του συντρόφου τους. Το ζευγάρι οφείλει να αποστασιοποιεί τη σχέση του από τα παιδιά για να διαφυλάξει τόσο την προσωπική του επαφή όσο και την ψυχική ακεραιότητα των τελευταίων.
Ειδικά στην περίοδο που διανύουμε, τα κρούσματα αποστασιοποίησης και απομόνωσης από τον σύντροφό μας, τον φίλο, τον συνάδελφο είναι αναρίθμητα. Αυτές οι επιπτώσεις εμφανίζονται κατά κύριο λόγο σε κάθε είδους σχέση/επαφή. Εύλογα εάν αναλογιστούμε πως οι σχέσεις συνεπάγονται αλληλεπιδράσεις συναισθημάτων.
Όταν τα τελευταία βρίσκονται σε σύγχυση στο άτομο, φαντάζεται κανείς τις διαμάχες στην αλληλεπίδραση. Η μοναδική άμυνα που έχουν την τάση οι άνθρωποι να υψώνουν ως λύση είναι η αποφυγή της συνύπαρξης. Μεγάλος κίνδυνος που σχετίζεται με την εποχική κατάθλιψη.
• Πόσο επηρεάζει τον άνθρωπο η αλλαγή των δεδομένων στα εργασιακά δικαιώματα και η καταστρατήγηση κάθε κεκτημένου δικαιώματος του;
-Πράγματι, είναι εξαιρετικά ιδιαίτερη περίπτωση αυτή στην οποία αναφέρεσαι. Όσοι εργαζόμενοι έχουν παραμείνει ενεργοί, κλιμακωτά μέσα στα χρόνια της κρίσης έχουν χάσει το κίνητρο για εργασία, όπως ιδανικά το γνωρίζουμε, ως μέσον δημιουργίας, αυτοεκτίμησης, ωρίμανσης και αυτοπραγμάτωσης.
Πλέον το κριτήριο για εργασία είναι καθαρά βιοποριστικό και επιβίωσης. Η αλλαγή των εργασιακών συνθηκών και η έλλειψη σταθερότητας σε όλα τα επίπεδα έχουν εγκλωβίσει τους ανθρώπους στον πανικό, την αδικία και τη δυστυχία.Πανικό καθώς νιώθουν να έχουν χάσει τον έλεγχο της ζωής τους και να παραμένουν θεατές στις καταιγιστικές και βίαιες αλλαγές που επηρεάζουν τη ζωή τους, αδυνατώντας να αντιδράσουν σε αδικίες που τους αφορούν και που εν τέλει αφορούν όλους μας.
Θεωρώ, διαισθαντικά, πως το ζήτημα αυτό είναι εξαιρετικά πολυπαραγοντικό στις επιπτώσεις του για τον άνθρωπο: κρίση ταυτότητας και αίσθημα αδυναμίας ελέγχου της ζωής του, κρίση ηθικών αξιών, καταθλιπτικά συμπτώματα, κρίση εμπιστοσύνης και εμμονή επίδρασης στο αύριο ή αλλιώς το άγνωστο.
• Πως μπορεί κάποιος να βοηθήσει τον εαυτό του όταν νιώθει πως γκρεμίζεται ο κόσμος γύρω του; Πόσο σημαντική είναι η ανθρώπινη επαφή για την επούλωση των πληγών στην ψυχή μας;
-Οι συμβουλές μου είναι απλές.
1ο Στάδιο: Αφήστε τους ανθρώπους που σας αγαπούν να βρίσκονται στο πλάι σας, δεχτείτε τη βοήθειά τους, αντλήστε δύναμη από εκείνους και προσφέρετε τους την ψυχική σας στήριξη. Πάντα να θυμάστε πως τα ίδια προβλήματα βιώνουμε όλοι. Ποιος υποστηρίζει ότι πρέπει να τα αντιμετωπίζουμε μόνοι; Δεν είναι ευκολότερο όταν ακουμπάει ο ένας πάνω στον άλλον, όταν μοιραζόμαστε το βάρος;
Η ανθρώπινη επαφή είναι το μεγαλύτερο δώρο. Η αλληλεπίδραση με τους ανθρώπους προσφέρει τη δυνατότητα να μοιραστούμε συναισθήματα, ανησυχίες, προβληματισμούς και να τα εξωτερικεύσουμε. Η λύτρωση που επέρχεται από την διαδικασία αυτή είναι εξαιρετικά λειτουργική.
2ο Στάδιο: Ενημερωθείτε για τους ρόλους της Ψυχοθεραπείας και για σοβαρά πρακτικά ζητήματα, ζητήστε βοήθεια από κάποιον ειδικό. Υπάρχουν πολλές δομές, δήμοι, τηλεφωνικές γραμμές υποστήριξης και συμβουλευτικής που παρέχουν δωρεάν στήριξη και συνεδρίες. Σίγουρα θα βρείτε κάποιο από αυτά κοντά στην περιοχή σας.
3ο Στάδιο: Σε περιπτώσεις απόλυσης ή χρόνιας αδυναμίας εύρεσης εργασίας, μπορείτε να απευθυνθείτε σε κέντρα Επαγγελματικού Προσανατολισμού ζητώντας νουθέτηση σχετικά με τα βήματα που μπορεί να κάνει κανείς ώστε να αξιοποιήσει όσο το δυνατό στο μέγιστο τις ικανότητές του.
4ο Στάδιο: Λάβετε δράση. Ένα σημαντικό μου πρόσωπο κάποια στιγμή ανέφερε: «Η πορεία είναι αδιαμφισβήτητα ανηφορική στη ζωή μας, σίγουρα κάπου στη διαδρομή θα λυγίσουν τα γόνατα, αλλά αν κοιτάξουμε πίσω μας δεν έχουμε γυρίσει στο σημείο μηδέν».
Αξιοποιούμε, λοιπόν, τις δυνατότητες μας με ψυχραιμία, υπομονή και επιμονή. Και σίγουρα αργά ή γρήγορα οι προσπάθειές μας θα αποδώσουν καρπούς.
• Ζεις εδώ και καιρό στο εξωτερικό. Θα ήθελα να μου πεις ως ειδική επιστήμων ποια είναι η κατάσταση των Ελλήνων που μεταναστεύουν στο εξωτερικό για οικονομικούς λόγους; Ποια προβλήματα αντιμετωπίζουν σε ότι αφορά στην ψυχική τους υγεία; Είναι εύκολη η προσαρμογή τους;
-Τα προβλήματα είναι πολλά και ξεχωριστά για κάθε περίπτωση. Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, οι ανησυχίες είναι κάπως συγκεκριμένες.
Πρώτη στρεσογόνος εμπειρία είναι, σαφώς, το στάδιο προετοιμασίας να μεταναστεύσεις, καθώς είναι μια άγνωστη διαδικασία για πολλούς και χαρακτηρίζεται από την ανησυχία για τις συνθήκες που θα αντιμετωπίσουν σε μια ξένη χώρα.
Εν συνεχεία, κατά τους πρώτους μήνες διαμονής στη χώρα υποδοχής, αναπόφευκτα υπάρχει ένα στάδιο «θρήνου» αναφορικά με την απώλεια αγαπημένων προσώπων (φίλων, οικογένειας κλπ).
Στο εξωτερικό, λόγω των υψηλών ενοικίων, πολλοί αναγκάζονται να διαμοιράζονται κάποιο διαμέρισμα, κάτι που περιορίζει τον ελεύθερο χώρο τους. Παρόλο που, σε πολλές περιπτώσεις, η εμπειρία των συγκατοίκων συντελεί ευεργετικά στη γρηγορότερη προσαρμογή των «νεοφερμένων», το συναίσθημα να προσαρμοστείς στον προσωπικό σου χώρο θέτοντας ισχυρά όριά –συναίσθημα στο οποίο πολλοί από εμάς τους Έλληνες δεν είμαστε συνηθισμένοι– προκαλεί ένα επιπλέον στρεσογόνο ερέθισμα.
Το άγχος της ξένης γραφειοκρατίας, της γλώσσας, της διαφορετικής κουλτούρας, των εργασιακών συνθηκών και των επαγγελματικών αντιλήψεων που επικρατούν, καθώς επίσης της διατροφής αλλά και του κλίματος, όλα συντελούν από κοινού σε μια εξαιρετικά δυσμενή προσαρμογή.
Πολλοί Έλληνες, θα έλεγα πως καταφεύγουν στο εξωτερικό με την αφορμή των σπουδών, όμως υπάρχει ακόμα μια εξίσου μεγάλη μερίδα Ελλήνων μεταναστών, ακόμη και ολόκληρες οικογένειες, των οποίων τα κίνητρά είναι καθαρά βιοποριστικά, που καταφεύγουν στη λύση αυτή.
• Κοιτάζοντας μέσα σου, θα ήθελες να επιστρέψεις στην Ελλάδα ή δεν το σκέφτεσαι καν; Εάν ναι, σε ποια Ελλάδα θα ήθελες να επιστρέψεις;
Φυσικά. Στέφανε, το κίνητρό μου να συνεχίζω είναι ένα, αλλά με διπλό στόχο: χτίζω τις προϋποθέσεις εκείνες που θα μου επιτρέψουν όχι μόνο να επιστρέψω στην πατρίδα μου και να διεκδικήσω μια αξιοπρεπή εργασία για εμένα και την μελλοντική μου οικογένεια, αλλά κυρίως να προσφέρω στη χώρα που με γέννησε, με μεγάλωσε και με σπούδασε ένα λιθαράκι παραπάνω, ώστε να τη φτιάξουμε από την αρχή.
Προσωπικά, θεωρώ πως μόνο η νέα γενιά, η γενιά των «Νέων Επιστημόνων», όχι των ήδη υπαρχόντων, η γενιά των νέων ανθρώπων, έχει τη δυνατότητα –και επιβάλλεται– να συμπαρασύρει τη ροή των πραγμάτων έτσι ώστε πραγματικά να πάμε ένα βήμα μπροστά ως χώρα.
Η Ελλάδα που εγώ ονειρεύομαι είναι μια Ελλάδα που έννοιες όπως «άνθρωπος, αξίες, δημοκρατία, σεβασμός, εκσυγχρονισμός, έρευνα, επιστήμες» έχουν πρωταρχική θέση στο λεξιλόγιό της. Φαντάζεσαι, νομίζω, ότι πρέπει να γίνουν ακόμα πάρα πολλά βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση.
Ένας σημαντικός για μένα άνθρωπος συνηθίζει να υποστηρίζει, όμως, το εξής: «Κάνε βήματα μπροστά κι ας είναι και χελώνας…» Με αυτή την αισιόδοξη ρήση συνεχίζω να πορεύομαι.
enfo
Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ
Ερωτήματα που βασανίζουν κάθε έναν από εμάς. Ερωτήματα για τα οποία ειπώθηκαν τόσα πολλά που μάλλον μεγεθύνουν την άγνοια μας παρά δίνουν απαντήσεις.
Η Όλγα Τσατσάνη, την οποία και ευχαριστώ θερμά για τον χρόνο που μου διέθεσε για τη συνέντευξη αυτή χάριν της μακρόχρονης φιλίας μας, πήρε το Πτυχίο της στην Ψυχολογία από το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και κάνει Μεταπτυχιακές σπουδές στην Ολλανδία, στο Πανεπιστήμιο Erasmus, με αντικείμενο την Γνωστική – Συναισθηματική Νευροεπιστήμη (Νευροψυχολογία).
Εδώ και λίγο καιρό διαμένει μόνιμα στο Ρότερνταμ της Ολλανδίας, όπου παράλληλα με την εξειδίκευσή της εργάζεται ως Νευροψυχολόγος σε δομή ατόμων που πάσχουν από ψυχογηριατρικές ασθένειες, κυρίως Alzheimer και Άνοια.
musicisart.ws
''Αφήστε τους ανθρώπους που σας αγαπούν να βρίσκονται στο πλάι σας''...Στη φράση αυτής της ψυχολόγου Όλγας Τσατσάνη ίσως να κρύβεται η απάντηση στο πρόβλημα. Μια χώρα σε πραγματικό αδιέξοδο, με τις ανθρώπινες σχέσεις να κλυδωνίζονται επικίνδυνα και να μοιάζουν έτοιμες να καταρρεύσουν. Η χρήση ψυχοφαρμάκων αυξάνεται καθημερινά με ρυθμούς που τρομάζουν, άνθρωποι χάνουν τις δουλειές τους, οικογένειες διαλύονται.
Στη συνέντευξη που παραχώρησε η Όλγα Τσατσάνη στο enfo.gr, δίνονται ενδιαφέρουσες απαντήσεις, απαντήσεις που δεν απαιτούν μαγικά ραβδάκια και αλχημείες αλλά υπεύθυνη αντιμετώπιση, καθαρό μυαλό και αισιοδοξία...
• Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην κοινωνία μας είναι λίγο-πολύ ορατές σε όλους. Πως βλέπει ένας ψυχολόγος να επιδρούν ατομικά τόσο σε εκείνους που πλήττονται άμεσα από αυτήν όσο και σε εκείνους που δεν τους επηρεάζει άμεσα;
-Είναι γεγονός πως οι επιπτώσεις στις οποίες αναφέρεσαι είναι πλέον μέρος της καθημερινότητας μας. Αυτό συνεπάγεται πως όλοι ανεξαιρέτως βιώνουμε ανατροπές διαφορετικού τύπου, τόσο σε συλλογικό πλαίσιο όσο και ατομικό.
Περιεκτικά, η οικονομική κρίση, ως κοινός παράγοντας για όλα τα μέλη ενός συνόλου,έχει δημιουργήσει μια κρίση εσωτερικών αξιών, θα έλεγα, με τα αποτελέσματά της να είναι διακριτά σε όλους τους τομείς της ζωής (οικογενειακά, επαγγελματικά, σχέσεις κοκ). Αυτό ισχύει τόσο για άτομα που πλήττονται βαριά από την κρίση όσο και για εκείνα που επηρεάζονται πιο έμμεσα από αυτήν.
Το ουσιαστικότερο πρόβλημα που βιώνουν οι άνθρωποι αυτήν την περίοδο –και σύμφωνα με την άποψη μου είναι κοινό για όλους– σχετίζεται με την «Κρίση της Ατομικής τους Ταυτότητας».
Τι εννοώ; Η εργασία είναι πλέον άρρηκτα συνδεδεμένη με την κοινωνικό-οικονομική επιφάνεια του δυτικού ανθρώπου, έτσι ώστε όταν η σχέση αυτή πληγεί το άτομο να οδηγείται στην «εσωτερική κατάρρευση».
Επιπλέον, ως μέλη ενός συνόλου, δεχόμαστε καθημερινά ερεθίσματα σχετικά με τα φαινόμενα της κρίσης, είτε μέσω των προσωπικών εμπειριών μας είτε μέσω της αλληλεπίδρασής μας με τον περίγυρο. Βρισκόμαστε, λοιπόν, ασυνείδητα σε έναν φαύλο κύκλο με επίκεντρο δυσμενείς συζητήσεις για προβλήματα που όλοι αντιμετωπίζουμε και την ανάγκη να επιβιώσουμε μέσα σε αυτά.
Σίγουρα το έχουμε παρατηρήσει όλοι, πως το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινότητάς μας αφορά δυσάρεστες σκέψεις, συναισθήματα απόγνωσης, άγχους, θυμού εξαιτίας των συνθηκών, κάτι το οποίο είναι εξαιρετικά εξαντλητικό. Μέσα σε αυτόν τον κατακλυσμό των συναισθημάτων, ο άνθρωπος αμφιβάλλει για τον εαυτό και τις ικανότητες του, αδυνατεί να οργανώσει τις σκέψεις και τις προτεραιότητές του, υπερνικάται από τα προβλήματά καταλήγοντας απομονωμένος στις δυσάρεστες σκέψεις. Κλονίζεται, συνεπώς, το «Εγώ» του, και η ψυχική ισορροπία τίθεται αυτομάτως υπό αμφισβήτηση.
• Πως μπορεί να διακρίνει κάποιος αν κάποιο μέλος της οικογενείας του βρίσκεται στα πρόθυρα της κατάθλιψης;
-Η κατάθλιψη, είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι δεν εμφανίζεται σε όλους τους ασθενείς όλων των ηλικιακών ομάδων με την ίδια συμπτωματολογία ή με την ίδια ισχύ ενδείξεων. Πρόκειται για μια ψυχολογική κατάσταση η οποία επηρεάζει ωστόσο, βιολογικά τον οργανισμό, καθώς επιδρά στη φυσιολογία του Εγκεφάλου.
Παράλληλα, η κατάθλιψη παραμένει μια συναισθηματική διαταραχή που σε κάποιες κλινικές περιπτώσεις αποδεικνύεται εξαιρετικά βαριάς μορφής. Αυτό δεν σημαίνει, φυσικά, πως οι άνθρωποι δεν έχουμε τις στιγμές μας ή ότι ακόμα και να νιώσουμε χαρακτηριστικά συμπτώματα κατάθλιψης κάποια στιγμή στη ζωή, πάσχουμε οπωσδήποτε από τη διαταραχή. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να χρησιμοποιούν συχνά αυτόν τον όρο στην καθημερινότητά τους για να δηλώσουν μια συναισθηματική κατάπτωση η οποία κατά τ’ άλλα είναι απόλυτα φυσιολογική. Νιώθω ότι πολύ συχνά φοβόμαστε τα συναισθήματά μας γιατί ακριβώς δεν γνωρίζουμε ποιο είναι το όριο μεταξύ μιας φυσιολογικής θλίψης και της κατάθλιψης ως διαταραχή.
Σημαντικό για να ξεχωρίζουμε πότε το άτομο «φλερτάρει» με αυτήν ή όχι είναι η διάρκεια και η επιμονή των συμπτωμάτων, όχι τα τελευταία καθεαυτά. Η κατάθλιψη συνήθως εμφανίζεται υπό τη μορφή Διαταραχών της Διάθεσης (θλίψη, στεναχώρια, άγχος, εμμονικές ενοχές για ενέργειες του παρελθόντος), Διαταραχών Πρόσληψης Τροφής (υπερφαγία- αφαγία), Διαταραχών του Ύπνου (αϋπνία, κόπωση) καθώς και Διαταραχές της Ερωτικής Διάθεσης.
Πολλές φορές, ανιχνεύεται δυσκολότερα, σε περιπτώσεις όπου υπάρχει συννοσηρότητα μεταξύ Διαταραχής Πανικού και Κατάθλιψης, γεγονός που συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις. Σε τέτοιες περιπτώσεις ο πάσχων βιώνει επιβαρύνσεις βιολογικού τύπου, συχνότερα ισχυρούς πόνους στη στομαχική περιοχή, πονοκεφάλους, έντονη εφίδρωση, δύσπνοια, ταχυκαρδία, μούδιασμα των άκρων, ζάλη, ναυτία κλπ., με άλλα λόγια ψυχοσωματικές διαταραχές.
• Πως μπορεί κάποιος να παραμείνει αλώβητος ψυχικά όταν χάνει τη δουλειά του αυτός ή κάποιο μέλος της οικογενείας του;
-Όταν ένας άνθρωπος βιώνει τη μείωση του μισθού του ή ακόμα χειρότερα την απώλεια της δουλειάς του, αυτόματα βιώνει ένα σοβαρό πλήγμα στην «Αυτοεικόνα» του, στην εικόνα δηλαδή που έχει ο ίδιος για τον εαυτό του. Νιώθει έντονη προσωπική αποτυχία, ανικανότητα, αδικία, αδυναμία να δράσει ενεργά επί των καταστάσεων και πολύ συχνά επιβάρυνση για τον περίγυρό του.
Η απώλεια της εργασίας, κυρίως όταν συμβαίνει με τη μορφή απόλυσης, είναι μια εξαιρετικά τραυματική εμπειρία. Απώλειες στη ζωή δεν βιώνουμε μόνο στην περίπτωση του θανάτου, υπάρχουν πολλές διαφορετικές μορφές, τις οποίες ζούμε καθημερινά; απώλεια ενός συντρόφου, φιλικού προσώπου, εργασίας κλπ. Προκειμένου, συνεπώς, να βοηθήσουμε έναν άνθρωπο να ξεπεράσει μια τέτοιου είδους συναισθηματική κατάσταση πρέπει να θυμόμαστε πως μια τραυματική εμπειρία χρειάζεται χρόνο για να επουλωθεί. Καλό θα είναι να είμαστε ψύχραιμοι και υπομονετικοί, να συμπαραστεκόμαστε ψυχικά στον άνθρωπό μας, δίχως όμως να δείχνουμε υπερπροστατευτικοί. Θυμηθείτε πως ο άνθρωπος αυτός, νιώθει ήδη έντονο το αίσθημα της απώλειας της αίγλης του, καθώς και την αδυναμία ελέγχου του εαυτού του. Η ουσία είναι πως, δυστυχώς, για να ξεπεράσουμε μια «απώλεια» πρέπει να αφήσουμε τα συναισθήματα μας να έρθουν στην επιφάνεια, συναισθήματα που στην αρχή είναι έντονα και δυσάρεστα. Όμως, μόνο έτσι μπορούμε να προχωρήσουμε συναισθηματικά.
Μέσα από την εξωτερίκευση, η δυναμική των συναισθημάτων εξασθενεί και η λύτρωση επέρχεται ταχύτερα. Μόλις συμβεί, το άτομο από μόνο του επαναπροσδιορίζεται και επαναπροσαρμόζεται στις περιστάσεις και τις νέες συνθήκες. Με ψυχραιμία και υπομονή, λοιπόν, καθώς είναι απόλυτα φυσιολογικό να έρθουμε αντιμέτωποι με έντονα συναισθήματα θυμού, απόγνωσης, θλίψης, άγχους, μπορούμε να προσφέρουμε την παρουσία και την ψυχική μας στήριξη που είναι ανεκτίμητες. Παραμένει, αναμφίβολα, μια δύσκολη κατάσταση που επηρεάζει μια οικογένεια στο σύνολό της, καθώς ταράσσει τις σταθερές. Ωστόσο η μεγαλύτερη συμβουλή που μπορώ να προσφέρω είναι, εάν εφικτό, οι οικογένειες να χρησιμοποιούν αυτές τις εμπειρίες ως αιτίες να έρχονται ακόμα πιο κοντά, ώστε μαζί, δεμένοι σαν γροθιά να αντιμετωπίζουν με όσο το δυνατόν λιγότερο κόστος τέτοιες συνθήκες.
Παράλληλα, υπάρχουν πάντα φορείς στους οποίους μπορεί ο κόσμος να απευθυνθεί ώστε να λάβει –μεταξύ άλλων και– επαγγελματική συμβουλευτική από ειδικούς, ώστε να μειωθεί το άγχος της αβεβαιότητας για το επόμενο βήμα.
• Τι κινδύνους κρύβει η αυθαίρετη χρήση ψυχοφαρμάκων χωρίς την επίβλεψη ενός ειδικού;
-Προσωπικά, καταδικάζω τη χορήγηση ψυχοφαρμάκων εκ προοιμίου όταν πρόκειται για περιπτώσεις όπου το σύμπτωμα - πρόβλημα μπορεί να λυθεί μέσω της ψυχοθεραπευτικής μεθόδου. Σαφώς, απαιτεί μεγαλύτερο διάστημα και ικανότερες τεχνικές από τους ειδικούς, αλλά δυστυχώς ζούμε σε μια κοινωνία όπου καλώς ή κακώς χρειαζόμαστε άμεση λύση σε πρακτικά ζητήματα.
Η ψυχολογία δεν είναι ένας κατεξοχήν τομέας «fast forward». Όσο και να προσπαθώ να καταλάβω, συνεπώς, την ανάγκη να βοηθήσουμε την αντιμετώπιση ενός δυσλειτουργικού συμπτώματος αμεσότερα, πρέπει να αντιληφθούμε όλοι (φορείς ψυχικής υγείας και θεραπευόμενοι) πως η χορήγηση ψυχοφαρμάκων προκειμένου να είναι ευεργετική –όπου χρειάζεται και αυτό συνήθως σε σοβαρές περιπτώσεις– πρέπει να ληφθεί υπόψιν η νευροφυσιολογία ενός συγκεκριμένου οργανισμού και να επιδρά ελεγχόμενα, ακριβώς όπως και σε όλα τα υπόλοιπα φάρμακα. Ειδάλλως, οι παρενέργειες μπορεί να αποδειχθούν εξαιρετικά δυσμενείς έτσι ώστε το άτομο να καταβάλλει ακόμη ισχυρότερη προσπάθεια για να απεμπλακεί ο οργανισμός του από τη ζημία που προκλήθηκε με μια αυθαίρετη και επίμονη, ίσως, χρήση ενός φαρμάκου. Ένα απλό παράδειγμα αφορά τη χρήση –ιδιαιτέρως την κατάχρηση– των αγχολυτικών σκευασμάτων που, ενώ κατά τα άλλα τα τελευταία είναι σχετικώς ανώδυνα, ο κίνδυνος εθισμού και εξάρτησης παραμένει ανεξέλεγκτος.
Οι κίνδυνοι παραμένουν εκτενείς: δηλητηριάσεις ύστερα από συνδυασμό με άλλες χημικές ουσίες πχ. αλκοόλ ή άλλη φαρμακευτική αγωγή που λαμβάνει ενδεχομένως το άτομο, δυσλειτουργικές συνυπάρξεις μεταξύ χημικών ουσιών ενός σκευάσματος και εκείνων που εκκρίνει ο εκάστοτε οργανισμός κοκ. Μεγάλη προσοχή σε τέτοιου είδους ζητήματα. Να θυμόμαστε ότι τα φάρμακα παραμένουν Εργαλείο και όχι Επίλυση του προβλήματος, ειδικά σε ζητήματα της ψυχικής υγείας.
iiiil0liiii.com
• Πόσο δύσκολο τελικά είναι να σχηματίσει κάποιος το νούμερο ενός ψυχολόγου και να διαβεί το κατώφλι του ιατρείου του;
-Το βήμα αυτό που περιγράφεις είναι στην πραγματικότητα ένα δευτερογενές στάδιο και εξαρτάται καθαρά από το άτομο καθεαυτό. Συνήθως όταν ένας άνθρωπος φτάνει στον ψυχολόγο σημαίνει αυτομάτως ότι βρίσκεται ήδη σε ένα Χ επίπεδο συνειδητοποίησης. Είναι μια εσωτερική διεργασία η οποία προετοιμάζεται από καιρό. Αυτό είναι και το πρωταρχικό στάδιο, ίσως και το βασικότερο, η «ενδυνάμωση των κινήτρων» όπως ονομάζεται.
Οι περισσότεροι άνθρωποι που αγγίζουν το σημείο της θεραπείας ομολογούν συνήθως πως το σκέφτονταν καιρό, είχαν απορία ή/ και ενημερώνονταν συχνά για τη διαδικασία που ακολουθείται.
Το μεγαλύτερο ζήτημα σαφώς που απασχολεί τους πάντες, είναι το θέμα της εμπιστοσύνης και του αγνώστου της διαδικασίας (Θα μπορέσω να ανοιχτώ σε έναν ψυχολόγο; Τι θα συμβεί εάν αρχίσω να ανοίγομαι και μετά χάσω εντελώς τον έλεγχο των συναισθημάτων μου; Δεν θέλω να μειώσω τις άμυνές μου κοκ). Εν τέλει, το άτομο θα καταλήξει στη θεραπεία με κάποια ξεκάθαρη αφορμή (αδυναμία διαχείρισης άγχους, θυμού, ενδεχομένως κάποια ψυχοσωματικά συμπτώματα). Είναι πλέον έτοιμο να ξεκινήσει την εσωτερική του αναζήτηση. Παρόλα αυτά δεν συνεπάγεται αυτόματα ότι ένας άνθρωπος, όσο ανάγκη και αν έχει, θα φτάσει σε αυτά τα επίπεδα ώστε να ζητήσει τελικά βοήθεια.
Στο σημείο αυτό ας μου επιτραπεί ένα προσωπικό σχόλιο, πλέον επιβάλλεται και οι ίδιοι οι θεραπευτές να προσαρμόζονται στις ρεαλιστικές συνθήκες της κρίσης, καθώς ένα σοβαρό εμπόδιο που βιώνουν οι άνθρωποι κατά της θεραπείας είναι η αδυναμία τους να ανταπεξέλθουν οικονομικά σε αυτή.
• Υπάρχουν επίσημα στοιχεία για τον αριθμό των ανθρώπων που πάσχουν από κατάθλιψη πριν και μετά το 2009; Εάν υπάρχουν, αυξήθηκε ο αριθμός των ασθενών;
Υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε γυναίκες και άντρες σε ότι έχει να κάνει με τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία;
-Είναι γεγονός πως παραδοσιακά, η κατάθλιψη χαρακτηρίζεται ως κυρίως γυναικείου φύλου διαταραχή. Οι γυναίκες, έως το 2008, εμφάνιζαν σταθερά 1,5 – 2,5 φορές υψηλότερη συχνότητα αγχωδών και καταθλιπτικών διαταραχών συγκριτικά με τους άντρες, κυρίως λόγω βιολογικών παραγόντων (κύηση, λοχεία κλπ). Το ενδιαφέρον, ωστόσο, βρίσκεται στην αύξηση των αντίστοιχων ποσοστών και στους άντρες τα τελευταία χρόνια.
Ενδεικτικά, σύμφωνα με έρευνα που διεξήχθη σε πανελλαδικό επίπεδο από το Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ), τα ποσοστά κατάθλιψης στον γενικό πληθυσμό βρίσκονταν, έως το 2008, στο 3,3% έναντι 12,3% το 2014. Επιπλέον, σύμφωνα με στοιχεία που δημοσιεύθηκαν στο 11ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Εθνικής Δημόσιας Υγείας κατά το 2015, η πτωτική ψυχική υγεία του γενικού πληθυσμού εμφανίζει υψηλά ποσοστά συνάφειας με την εξίσου πτωτική πορεία του εισοδήματος.
Παράλληλα, έρευνες παραθέτουν στοιχεία για αυξημένα ποσοστά ενδο-οικογενειακής βίας κατά των γυναικών συγκριτικά με τα προηγούμενα χρόνια, γεγονός που ενδεχομένως θα μπορούσε να συσχετιστεί με την οικονομική κρίση.
Στην πραγματικότητα όμως, ίσως απλά να ανιχνεύεται περισσότερο ως στοιχείο της ελληνικής πραγματικότητας μέσω της συστηματικής καταγραφής του κατά τα χρόνια της κρίσης.
• Σε ποιες ηλικιακές ομάδες είναι περισσότερο ευάλωτη η ψυχική υγεία, πάντα σε σχέση με την κρίση;
-Θα υποστήριζα πως, η εκάστοτε ηλικιακή ομάδα βιώνει από την πλευρά της διαφορετικού τύπου ανησυχίες που υπονομεύουν τη ψυχική τους ακεραιότητα. Παρόλα αυτά, οι ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού είναι σαφώς και οι περισσότερο ευάλωτες.
Ειδικότερα, τα παιδιά βιώνουν τις επιπτώσεις της κρίσης, πρωτίστως, σε πρακτικά ζητήματα επιβίωσης, καθώς, σύμφωνα με έκθεση της ελληνικής επιτροπής της UNICEF για το 2013, περί το 38,1% των παιδιών στην Ελλάδα βρίσκονταν σε κίνδυνο φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, με περισσότερο ευάλωτα εκείνα που ζουν σε μονογονεϊκές και τρίτεκνες/πολύτεκνες οικογένειες, σύμφωνα με πληροφορίες της ίδιας έκθεσης. Επιπρόσθετα, ένας μεγάλος αριθμός παιδιών εκτός από δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης (υποσιτισμός, έλλειψη ικανοποιητικής θέρμανσης κοκ) συχνά γίνεται και θύμα κακοποίησης – ψυχολογικής ή/και σωματικής. Θεωρώ, μάλιστα, το τελευταίο ως ένα σοβαρό τροχοπέδη στην υγιή ψυχοσυναισθηματική ωρίμανση ενός παιδιού, ειδικά κατά τη σχολική ηλικία.
Επιπλέον, τα υψηλά ποσοστά ανεργίας των ηλικιακών ομάδων 20-29 έτη, οδηγούν σε έντονη οικονομική εξάρτηση από τους γονείς, γεγονός που παρατείνει τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας.
Σε συνδυασμό, το στάδιο της 3ης ηλικίας είναι ένα πολύ ευαίσθητο μέρος της αναπτυξιακής πορείας του ατόμου, καθώς βιώνει ανησυχίες υπαρξιακού τύπου. Λόγου χάρη, η συνταξιοδότηση αποτελεί μεγάλο πλήγμα για την αυτοεικόνα του ατόμου το οποίο διακρίνει τη σωματική φθορά, την έλλειψη αποδοτικότητας καθώς και την απώλεια ελέγχου της ζωής του, ενώ γνωρίζει ότι εισέρχεται στην τελευταία πράξη της ζωής, όπου προετοιμάζεται ψυχοσυναισθηματικά να υποδεχθεί το θάνατο.
Οι ηλικιωμένοι που νιώθουν ότι αφήνουν «ανεκπλήρωτες υποθέσεις» πίσω τους παρουσιάζουν αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης, συγκριτικά με όσους αναπολούν την πεπερασμένη ζωή τους με αίσθημα ικανοποίησης και πληρότητας.
Πραγματικά, δεν νομίζω πως υπάρχουν πολλοί ηλικιωμένοι που βιώνουν τέτοιες συνθήκες στην Ελλάδα του 2016. Οι περισσότεροι αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα υγείας αδυνατώντας να προμηθευτούν την απαραίτητη ιατροφαρμακευτική αγωγή, ζώντας ακόμα και κάτω από το όριο της φτώχειας.
Εν κατακλείδι, είναι μείζονος σημασίας η παρέμβαση στις ομάδες αυτές.
• Ποιες επιπτώσεις έχει η κρίση τόσο σε οικογενειακό επίπεδο, όσο και στις ανθρώπινες σχέσεις γενικότερα;
-Η οικογένεια είναι ένα σύστημα. «Συστήματα» στην ψυχολογία ονομάζουμε τη συνάθροιση πολλών οντοτήτων δημιουργώντας ένα σύνολο, του οποίου τα μέλη συνεργάζονται και αλληλεπιδρούν. Αντιλαμβανόμαστε, επομένως, πως ό,τι συμβαίνει σε κάποιο μέλος επηρεάζει και τα υπόλοιπα. Η απόλυση ενός πατέρα ή μιας μητέρας επηρεάζει τόσο τον σύζυγο, όσο και τα παιδιά.
Τα περισσότερο συνήθη προβλήματα σχετίζονται: α) Με τις ανάγκες του ζευγαριού να συμμορφώνονται διαρκώς σε νέες συνθήκες, προκειμένου να στηρίξουν το σπίτι και τις ανάγκες των παιδιών τους, παράγοντας εξαιρετικά στρεσογόνος που συχνά επιφέρει συγκρούσεις και αποξένωση στα μέλη του ζευγαριού, καθώς ξεχνούν τους ρόλους τους ως σύζυγοι και έπειτα ως γονείς, δεσμευμένοι στο στρες της καθημερινότητας. β) Με τις αυξημένες ανάγκες των παιδιών, τα οποία είτε δυσκολεύονται να βρουν εργασία ή να είναι πλήρως εξαρτημένα λόγω ηλικίας.
Θέλω να τονίσω ένα σημείο εδώ: τα παιδιά, κυρίως της σχολικής ηλικίας, μην έχοντας αναπτύξει το γνωστικό μηχανισμό τους έτσι ώστε να «φιλτράρουν» όλα τα ερεθίσματα που λαμβάνουν, κάθε φορά που βρίσκονται μπροστά σε έντονες διαμάχες μεταξύ των γονέων, έχουν την τάση να νιώθουν υπεύθυνα τα ίδια ότι τις προκαλούν. Το αποτέλεσμα είναι να αισθάνονται τύψεις και ενοχές τις οποίες, καθόλου σπάνια, και σωματοποιούν (κρίσεις πανικού στα παιδιά).
Μεγάλη προσοχή προς όλους τους γονείς, οι οποίοι ασυνείδητα πίπτουν –ειδικά αυτή την περίοδο– κατ’ εξακολούθησιν σε ένα πολύ σοβαρό σφάλμα: χρησιμοποιούν πολύ συχνά τα παιδιά ως μέσον να αντλήσουν την προσοχή του συντρόφου τους. Το ζευγάρι οφείλει να αποστασιοποιεί τη σχέση του από τα παιδιά για να διαφυλάξει τόσο την προσωπική του επαφή όσο και την ψυχική ακεραιότητα των τελευταίων.
Ειδικά στην περίοδο που διανύουμε, τα κρούσματα αποστασιοποίησης και απομόνωσης από τον σύντροφό μας, τον φίλο, τον συνάδελφο είναι αναρίθμητα. Αυτές οι επιπτώσεις εμφανίζονται κατά κύριο λόγο σε κάθε είδους σχέση/επαφή. Εύλογα εάν αναλογιστούμε πως οι σχέσεις συνεπάγονται αλληλεπιδράσεις συναισθημάτων.
Όταν τα τελευταία βρίσκονται σε σύγχυση στο άτομο, φαντάζεται κανείς τις διαμάχες στην αλληλεπίδραση. Η μοναδική άμυνα που έχουν την τάση οι άνθρωποι να υψώνουν ως λύση είναι η αποφυγή της συνύπαρξης. Μεγάλος κίνδυνος που σχετίζεται με την εποχική κατάθλιψη.
• Πόσο επηρεάζει τον άνθρωπο η αλλαγή των δεδομένων στα εργασιακά δικαιώματα και η καταστρατήγηση κάθε κεκτημένου δικαιώματος του;
-Πράγματι, είναι εξαιρετικά ιδιαίτερη περίπτωση αυτή στην οποία αναφέρεσαι. Όσοι εργαζόμενοι έχουν παραμείνει ενεργοί, κλιμακωτά μέσα στα χρόνια της κρίσης έχουν χάσει το κίνητρο για εργασία, όπως ιδανικά το γνωρίζουμε, ως μέσον δημιουργίας, αυτοεκτίμησης, ωρίμανσης και αυτοπραγμάτωσης.
Πλέον το κριτήριο για εργασία είναι καθαρά βιοποριστικό και επιβίωσης. Η αλλαγή των εργασιακών συνθηκών και η έλλειψη σταθερότητας σε όλα τα επίπεδα έχουν εγκλωβίσει τους ανθρώπους στον πανικό, την αδικία και τη δυστυχία.Πανικό καθώς νιώθουν να έχουν χάσει τον έλεγχο της ζωής τους και να παραμένουν θεατές στις καταιγιστικές και βίαιες αλλαγές που επηρεάζουν τη ζωή τους, αδυνατώντας να αντιδράσουν σε αδικίες που τους αφορούν και που εν τέλει αφορούν όλους μας.
Θεωρώ, διαισθαντικά, πως το ζήτημα αυτό είναι εξαιρετικά πολυπαραγοντικό στις επιπτώσεις του για τον άνθρωπο: κρίση ταυτότητας και αίσθημα αδυναμίας ελέγχου της ζωής του, κρίση ηθικών αξιών, καταθλιπτικά συμπτώματα, κρίση εμπιστοσύνης και εμμονή επίδρασης στο αύριο ή αλλιώς το άγνωστο.
• Πως μπορεί κάποιος να βοηθήσει τον εαυτό του όταν νιώθει πως γκρεμίζεται ο κόσμος γύρω του; Πόσο σημαντική είναι η ανθρώπινη επαφή για την επούλωση των πληγών στην ψυχή μας;
-Οι συμβουλές μου είναι απλές.
1ο Στάδιο: Αφήστε τους ανθρώπους που σας αγαπούν να βρίσκονται στο πλάι σας, δεχτείτε τη βοήθειά τους, αντλήστε δύναμη από εκείνους και προσφέρετε τους την ψυχική σας στήριξη. Πάντα να θυμάστε πως τα ίδια προβλήματα βιώνουμε όλοι. Ποιος υποστηρίζει ότι πρέπει να τα αντιμετωπίζουμε μόνοι; Δεν είναι ευκολότερο όταν ακουμπάει ο ένας πάνω στον άλλον, όταν μοιραζόμαστε το βάρος;
Η ανθρώπινη επαφή είναι το μεγαλύτερο δώρο. Η αλληλεπίδραση με τους ανθρώπους προσφέρει τη δυνατότητα να μοιραστούμε συναισθήματα, ανησυχίες, προβληματισμούς και να τα εξωτερικεύσουμε. Η λύτρωση που επέρχεται από την διαδικασία αυτή είναι εξαιρετικά λειτουργική.
2ο Στάδιο: Ενημερωθείτε για τους ρόλους της Ψυχοθεραπείας και για σοβαρά πρακτικά ζητήματα, ζητήστε βοήθεια από κάποιον ειδικό. Υπάρχουν πολλές δομές, δήμοι, τηλεφωνικές γραμμές υποστήριξης και συμβουλευτικής που παρέχουν δωρεάν στήριξη και συνεδρίες. Σίγουρα θα βρείτε κάποιο από αυτά κοντά στην περιοχή σας.
3ο Στάδιο: Σε περιπτώσεις απόλυσης ή χρόνιας αδυναμίας εύρεσης εργασίας, μπορείτε να απευθυνθείτε σε κέντρα Επαγγελματικού Προσανατολισμού ζητώντας νουθέτηση σχετικά με τα βήματα που μπορεί να κάνει κανείς ώστε να αξιοποιήσει όσο το δυνατό στο μέγιστο τις ικανότητές του.
4ο Στάδιο: Λάβετε δράση. Ένα σημαντικό μου πρόσωπο κάποια στιγμή ανέφερε: «Η πορεία είναι αδιαμφισβήτητα ανηφορική στη ζωή μας, σίγουρα κάπου στη διαδρομή θα λυγίσουν τα γόνατα, αλλά αν κοιτάξουμε πίσω μας δεν έχουμε γυρίσει στο σημείο μηδέν».
Αξιοποιούμε, λοιπόν, τις δυνατότητες μας με ψυχραιμία, υπομονή και επιμονή. Και σίγουρα αργά ή γρήγορα οι προσπάθειές μας θα αποδώσουν καρπούς.
• Ζεις εδώ και καιρό στο εξωτερικό. Θα ήθελα να μου πεις ως ειδική επιστήμων ποια είναι η κατάσταση των Ελλήνων που μεταναστεύουν στο εξωτερικό για οικονομικούς λόγους; Ποια προβλήματα αντιμετωπίζουν σε ότι αφορά στην ψυχική τους υγεία; Είναι εύκολη η προσαρμογή τους;
-Τα προβλήματα είναι πολλά και ξεχωριστά για κάθε περίπτωση. Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, οι ανησυχίες είναι κάπως συγκεκριμένες.
Πρώτη στρεσογόνος εμπειρία είναι, σαφώς, το στάδιο προετοιμασίας να μεταναστεύσεις, καθώς είναι μια άγνωστη διαδικασία για πολλούς και χαρακτηρίζεται από την ανησυχία για τις συνθήκες που θα αντιμετωπίσουν σε μια ξένη χώρα.
Εν συνεχεία, κατά τους πρώτους μήνες διαμονής στη χώρα υποδοχής, αναπόφευκτα υπάρχει ένα στάδιο «θρήνου» αναφορικά με την απώλεια αγαπημένων προσώπων (φίλων, οικογένειας κλπ).
Στο εξωτερικό, λόγω των υψηλών ενοικίων, πολλοί αναγκάζονται να διαμοιράζονται κάποιο διαμέρισμα, κάτι που περιορίζει τον ελεύθερο χώρο τους. Παρόλο που, σε πολλές περιπτώσεις, η εμπειρία των συγκατοίκων συντελεί ευεργετικά στη γρηγορότερη προσαρμογή των «νεοφερμένων», το συναίσθημα να προσαρμοστείς στον προσωπικό σου χώρο θέτοντας ισχυρά όριά –συναίσθημα στο οποίο πολλοί από εμάς τους Έλληνες δεν είμαστε συνηθισμένοι– προκαλεί ένα επιπλέον στρεσογόνο ερέθισμα.
Το άγχος της ξένης γραφειοκρατίας, της γλώσσας, της διαφορετικής κουλτούρας, των εργασιακών συνθηκών και των επαγγελματικών αντιλήψεων που επικρατούν, καθώς επίσης της διατροφής αλλά και του κλίματος, όλα συντελούν από κοινού σε μια εξαιρετικά δυσμενή προσαρμογή.
Πολλοί Έλληνες, θα έλεγα πως καταφεύγουν στο εξωτερικό με την αφορμή των σπουδών, όμως υπάρχει ακόμα μια εξίσου μεγάλη μερίδα Ελλήνων μεταναστών, ακόμη και ολόκληρες οικογένειες, των οποίων τα κίνητρά είναι καθαρά βιοποριστικά, που καταφεύγουν στη λύση αυτή.
• Κοιτάζοντας μέσα σου, θα ήθελες να επιστρέψεις στην Ελλάδα ή δεν το σκέφτεσαι καν; Εάν ναι, σε ποια Ελλάδα θα ήθελες να επιστρέψεις;
Φυσικά. Στέφανε, το κίνητρό μου να συνεχίζω είναι ένα, αλλά με διπλό στόχο: χτίζω τις προϋποθέσεις εκείνες που θα μου επιτρέψουν όχι μόνο να επιστρέψω στην πατρίδα μου και να διεκδικήσω μια αξιοπρεπή εργασία για εμένα και την μελλοντική μου οικογένεια, αλλά κυρίως να προσφέρω στη χώρα που με γέννησε, με μεγάλωσε και με σπούδασε ένα λιθαράκι παραπάνω, ώστε να τη φτιάξουμε από την αρχή.
Προσωπικά, θεωρώ πως μόνο η νέα γενιά, η γενιά των «Νέων Επιστημόνων», όχι των ήδη υπαρχόντων, η γενιά των νέων ανθρώπων, έχει τη δυνατότητα –και επιβάλλεται– να συμπαρασύρει τη ροή των πραγμάτων έτσι ώστε πραγματικά να πάμε ένα βήμα μπροστά ως χώρα.
Η Ελλάδα που εγώ ονειρεύομαι είναι μια Ελλάδα που έννοιες όπως «άνθρωπος, αξίες, δημοκρατία, σεβασμός, εκσυγχρονισμός, έρευνα, επιστήμες» έχουν πρωταρχική θέση στο λεξιλόγιό της. Φαντάζεσαι, νομίζω, ότι πρέπει να γίνουν ακόμα πάρα πολλά βήματα προς αυτήν την κατεύθυνση.
Ένας σημαντικός για μένα άνθρωπος συνηθίζει να υποστηρίζει, όμως, το εξής: «Κάνε βήματα μπροστά κι ας είναι και χελώνας…» Με αυτή την αισιόδοξη ρήση συνεχίζω να πορεύομαι.
enfo
Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Επειδη Η Ανθρωπινη Ιστορια Δεν Εχει Ειπωθει Ποτε.....Ειπαμε κι εμεις να βαλουμε το χερακι μας!
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.