Θαλής ο Μιλήσιος

Στην κοσμολογία του Θαλή τον κυρίαρχο ρόλο παίζει το ύδωρ. Πίστευε πως είναι η «αρχή» των πάντων. Τού αποδίδονται δύο κύριες κοσμολογικές απόψεις: ότι η Γη στηρίζεται, δηλαδή επιπλέει, στο νερό και ότι το νερό είναι η «αρχή» των πάντων, μία αρχαιότερη ουσιαστικά θεωρία, που περιγράφει τη Γη να ακουμπάει στο νερό, να «διατηρείται στη θέση της επειδή επιπλέει σαν ένα ξύλο ή κάτι παρόμοιο».

Στην κοσμολογία του Θαλή, το νερό, εκτός του ότι είναι κοσμογονική αρχή, θυμίζοντας ανάλογους μύθους της Εγγύς Ανατολής, παύει να είναι θεός και αναγνωρίζεται ως φυσικό σώμα. Ωστόσο, στο γενικότερο πλαίσιο της φιλοσοφίας του «ο κόσμος είναι γεμάτος θεούς», δηλαδή μία θεϊκή και δαιμονική πνοή που δίνει ζωή σε όλα. Με αυτό εννοούσε ότι ολόκληρος ο κόσμος είναι, κατά κάποιον τρόπο, ζωντανός και έμψυχος, γεγονός που πιστοποιεί η κίνηση, όπου ο κόσμος, δεν δημιουργήθηκε από τους θεούς, αλλά μέσα από φυσικές διεργασίες.

Η δράση του Θαλή τοποθετείται όχι νωρίτερα από τις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. Αν και τού αποδίδεται ένα σύγγραμμα με τον τίτλο Ναυτική Αστρολογία, ο ίδιος πιθανότατα δεν έγραψε κανένα βιβλίο. Για την ανασύσταση της σκέψης του βασιζόμαστε μόνο σε μαρτυρίες.

Η παράδοση κατατάσσει τον Θαλή μεταξύ των «Επτά Σοφών» της Αρχαίας Ελλάδας, ως πρώτο εκπρόσωπο της φιλοσοφίας και τον σκιαγραφεί ως άνθρωπο με πλατιές γνώσεις, επινοητικότητα και πρακτικές επιτυχίες σε διάφορους τομείς, όπως η γεωμετρία, η αστρονομία, η μηχανική κ.α. Για την εδραίωση της φήμης του ως σοφός συνέτειναν ασφαλώς ποικίλα επιτεύγματα, πρακτικά και θεωρητικά, μεταξύ των οποίων και η πρόβλεψη της έκλειψης του Ηλίου το 585 π.Χ. Ο Θαλής, παρόλη την απλοϊκότητα της σκέψης του, χρησιμοποίησε έννοιες από το χώρο της φυσικής φιλοσοφίας ξεφεύγοντας από τις μορφές των μύθων ή τις υπάρχουσες θεογονίες ώστε να ερμηνεύσει τον κόσμο. Η προβληματική του για την αρχή του κόσμου δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ούτε προφιλοσοφική, ούτε μη ορθολογική, ιδιάζουσα σημασία έχει το ότι ο Θαλής μπόρεσε να αναγάγει τα πολλαπλά φαινόμενα του κόσμου σε μια απρόσωπη, μοναδική ή ενιαία αρχή. Το γεγονός αυτό μάς επιτρέπει –παρά τις ενστάσεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί- να μην αρνούμαστε στο Θαλή τον χαρακτηρισμό του φιλοσόφου, του πρώτου μάλιστα φυσικού, εκείνου που προετοίμασε τον δρόμο για τις μεγαλειώδεις κοσμολογικές συλλήψεις που ακολούθησαν.

Ο Θαλής μίλησε και για την αθανασία της ψυχής και θεωρούσε τις κινητικές δυνάμεις των πραγμάτων ζωικές λειτουργίες. Αυτό ήταν ιδιαίτερα φανερό στο παράδειγμα λίθων, όπως ο μαγνήτης και το ήλεκτρο και ο Θαλής ανέφερε πως αυτά έχουν ψυχή δηλ. «ζωή», επειδή ακριβώς προκαλούν ενέργεια. Αυτές οι απόψεις έχουν κάποιο στοιχείο αλήθειας και αντανακλούν έστω και θαμπά τις πρακτικές ανάγκες που επενεργούσαν κατά τη διάρκεια γένεσης της φιλοσοφίας και των μυστικιστικών τάσεων.

Ήλθε σε επαφή με την αιγυπτιακή επιστήμη, κατά τη διάρκεια ενός εμπορικού ταξιδιού. Επιστρέφοντας, έφερε κυρίως τη γνώση των βασικών αρχών Γεωδαισίας-Γεωμετρίας, τη χρήση των λεγόμενων αιγυπτιακών κλασμάτων. Καταμέτρησε το ύψος των μεγάλων αιγυπτιακών πυραμίδων από τη σκιά τους ενώ θεώρησε πως οι πλημμύρες του Νείλου προκαλούνταν από τους ανέμους, οι οποίοι με τη σφοδρή πνοή τους εμποδίζουν τα νερά του ποταμού να χυθούν στη Μεσόγειο. Πρώτος παρατήρησε τα φαινόμενα του ηλεκτρισμού και του μαγνητισμού, καθώς επισήμανε το φαινόμενο της έλξης ελαφρών σωματιδίων από το τριβόμενο ήλεκτρο. Θεωρείται ο ιδρυτής της θεωρητικής γεωμετρίας.

Κατά τον Αριστοτέλη ( Μετά τα Φυσικά, Ι, 983 β 20), ο Θαλής ο Μιλήσιος ήταν ο ιδρυτής της φιλοσοφίας των «φυσικών» ή «φυσιολόγων» που ασχολούνταν με την αναζήτηση φυσικών αιτίων και αποστρέφονταν συνεπώς τις θεωρητικές αφαιρέσεις των «θεολόγων», οι οποίοι κατέφευγαν σε μύθους και υπερφυσικές ερμηνείες. Ο Ευσέβιος τον παρουσιάζει ως «τον πατέρα της φιλοσοφίας και ιδρυτή της Ιωνικής Σχολής» ( Praeparatio evangelica, XIV, 14).

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, που έζησε ενάμιση αιώνα αργότερα, ο Θαλής είχε φοινικικό αίμα, ήταν δηλαδή Σημίτης, κατ' άλλους όμως συγγραφείς ήταν Μιλήσιος και μάλιστα αριστοκρατικής καταγωγής. Ήταν σύγχρονος των Λυδών βασιλέων Αλυάττη και Κροίσου, του βασιλιά των Περσών Κύρου και του Σόλωνα του Αθηναίου. Από τα χρόνια του ακόμη, έφερε τον τίτλο του μεγάλου σοφού, του επιστήμονα δηλαδή και του σοφού μαζί. Ο Ηρόδοτος μας πληροφορεί ότι (Ι, 170), έπεισε τις ιωνικές πόλεις να συνασπιστούν, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την περσική απειλή, και να κάνουν πρωτεύουσα τους την Τέω. Ο Διογένης Λαέρτιος (1,25), μάλιστα, ισχυρίζεται πως ο Θαλής απέτρεψε τους Μιλήσιους από το να συμμαχήσουν με τον Κροίσο, το βασιλιά της Λυδίας, όπως αυτός τους το είχε προτείνει, σώζοντας έτσι την πόλη, αφού ο Κύρος, ο βασιλιάς των Περσών, νίκησε τελικά τον Κροίσο.

Από τον Ηρόδοτο γνωρίζουμε πως ο Θαλής είχε προβλέψει την έκλειψη Ηλίου που έθεσε τέρμα στον πόλεμο Λυδών και Μήδων. Η έκλειψη αυτή εντοπίζεται, συνήθως, στις 28 Μαΐου 585 π.Χ. Παρατήρησε ακόμα πως η Μεγάλη Άρκτος, την οποία ακολουθούσαν συνήθως οι Φοίνικες, αποτελούσε για τους ναυτικούς καλύτερο μέσο προσανατολισμού, ώστε να βρίσκουν τον πόλο, παρά η Μικρή Άρκτος, με την οποία εντόπιζαν το στίγμα τους οι Έλληνες θαλασσοπόροι. Μια άλλη παράδοση πάλι τον φέρει να έχει διαιρέσει πρώτος αυτός το έτος σε 365 ημέρες, κατανέμοντας τες σε 30 ανά μήνα. Ο Θαλής ανακάλυψε τις τροπές (τα ηλιοστάσια) και ότι η περίοδος μεταξύ των τροπών είναι πάντοτε η ίδια, ενώ υπολόγισε και την διαφορά των χρονικών περιόδων μεταξύ των τροπών και των ισημεριών.

Ο Πρόκλος του αποδίδει γεωμετρικές ανακαλύψεις, εφαρμόσιμες στη ναυσιπλοΐα, στη μέτρηση στερεών όπως η πυραμίδα και στη γεωγραφία. Εκείνο όμως που συνιστά την ιδιαιτερότητα του στοχασμού του είναι τελικά η θεώρηση που είχε για την ενότητα του κόσμου, στην οποία εμμένοντας ο Νίτσε αντικρίζει μια «γιγαντιαία γενίκευση»: «Ο Θαλής αντιλήφθηκε την ενότητα του Είναι και όταν θέλησε να την εκφράσει, μίλησε για το νερό». Αν όμως το νερό είναι η αρχή των πάντων, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως «πάντα πλήρη θεών είναι» (Αριστοτέλης, Περί Ψυχής, 411 α 7) και πως ο κόσμος έχει ψυχή: το κεχριμπάρι και ο μαγνήτης μας δείχνουν πως και στο παραμικρό πράγμα υπάρχει ένα πνεύμα που το ζωντανεύει.

Του αποδίδεται η πατρότητα της περίφημης ρήσης «γνώθι σ΄αυτόν» ενώ κατά τον Διογένη Λαέρτιο (Α, 35) φέρονται ως δικά του τα παρακάτω αποφθέγματα: «Αρχαιότερο από όλα τα όντα είναι ο θεός, γιατί είναι αγέννητος. Το ωραιότερο πράγμα είναι ο κόσμος, γιατί είναι δημιούργημα του θεού. Το μεγαλύτερο πράγμα είναι ο χώρος, γιατί μπορεί να περιλάβει τα πάντα. Το πιο ισχυρό είναι η ανάγκη, γιατί κυριαρχεί πάνω σε όλα. Το πιο σοφό είναι ο χρόνος, γιατί αποκαλύπτει τα πάντα».

Η κοσμολογία του συνοψίζεται γενικά στα παρακάτω. Η Γη είναι ένας επίπεδος δίσκος, που επιπλέει στο νερό. Ο ουρανός αποτελείται επίσης από νερό (η παραδοχή αυτή ερμηνεύει αβίαστα εκτός από το χρώμα και το φαινόμενο της βροχής), ενώ ο ήλιος, η σελήνη, τα άστρα και τα λοιπά φωτεινά μετέωρα είναι πυρακτωμένοι υδρατμοί, που διαγράφουν κύκλους γύρω από το σύστημα Ουρανού-Γης και ανατέλλουν κάθε πρωί μετά από μια τέτοια περιστροφή. Το πρότυπο αυτό, εκτός από το γεγονός ότι περιέχει μερικές εντυπωσιακά ορθές για την εποχή του απόψεις, εξοστρακίζει παντελώς την καθημερινή υπερφυσική παρουσία από τη Φύση.

TANGO ARGENTINO