Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΣ του ΑΝΘΡΩΠΟΥ;

Χαρά Νάστου

Στη σημερινή μας συνάντηση, φίλοι μου, θα μας απασχολήσουν οι μύθοι που αφορούν στη ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ του ανθρώπου.
Ορισμένοι αρχαίοι συγγραφείς θεωρούν τον ΠΡΟΜΗΘΕΑ, γιο του Τιτάνα Ιαπετού, όχι μόνο ευεργέτη της ανθρωπότητας, αλλά και δημιουργό του ανθρώπινου γένους.

Ο περιηγητής και γεωγράφος του 2μ.Χ αι, ο ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ, αφηγείται ότι στην Πανόπαια της Φωκίδας υπήρχαν πέτρες που μύριζαν ανθρώπινο δέρμα. Στην περιοχή διατείνονταν πως ήταν απομεινάρια από τον πηλό που χρησιμοποίησε ο Προμηθέας, για να πλάσει τον άνθρωπο.

Ο ΑΙΣΩΠΟΣ ήθελε τον ΠΡΟΜΗΘΕΑ να μουσκεύει με δάκρυα τον πηλό, προκειμένου να δημιουργήσει τον ΠΡΩΤΟ ΑΝΘΡΩΠΟ.

Σ' έναν από τους μύθους του τον αναφέρει ως πλάστη του ανθρώπου:
“Ο Δίας δημιούργησε τον ΤΑΥΡΟ, ο Προμηθέας τον ΑΝΘΡΩΠΟ, και η Αθηνά το ΣΠΙΤΙ.
Και βάλανε τον ΜΩΜO, κατώτερη θεότητα, ΚΡΙΤΗ, για να αξιολογήσει τις δημιουργίεςτους.
Ο Μώμος( από το ρ. μέμφομαι) έπιασε και κατέκρινε, οτι ο ταύρος έπρεπε να έχει μάτια στα κέρατά του, για να βλέπει πού χτυπάει, οτι ο άνθρωπος έπρεπε να έχει το μυαλό απ'έξω για να φαίνονται οι σκέψεις του και έτσι να διακρίνονται οι κακόβουλοι, και οτι το σπίτι έπρεπε να έχει τροχούς για να μπορεί να απομακρύνεται ο καθένας απο τους κακούς γείτονες.
Ο Δίας θύμωσε με την κριτική του Μώμου γιατί ήτανε φθονερή, και τον πέταξε έξω απο τον Όλυμπο. Βλέπετε λοιπόν οτι αφού και των θεών τα έργα κατακρίνονται, τίποτε δέν μπορεί να γίνει τόσο ενάρετο που να μήν μπορεί ο φθόνος να το κατακρίνει”.

Ο δραματουργός ΑΙΣΧΥΛΟΣ πάλι , που έζησε περίπου 50 χρόνια μετά τον Αίσωπο και 250 χρόνια μετά τον Ησίοδο, βλέπει το ίδιο θέμα από άλλη σκοπιά στο έργο του “Προμηθέας Δεσμώτης”, το μόνο που σώθηκε από την τριλογία του. Τα άλλα δύο ήταν: “Προμηθέας πυρφόρος” το 1ο και “Προμηθέας λυόμενος” το 3ο.
Στον ΑΙΣΧΥΛΟ η ελπίδα αντί να είναι κλεισμένη στο πιθάρι της Πανδώρας, αποτελεί στην πραγματικότητα το δώρο του Προμηθέα προς τους ανθρώπους.
Με άλλα λόγια, ο ΑΙΣΧΥΛΟΣ θεωρεί τον Προμηθέα ΔΗΜΙΟΥΡΓΟ της ελπίδας, για την οποία όλοι υποστηρίζουμε πως εξαφανίζεται με το θάνατο του ανθρώπου.

Όταν ο χορός ρωτά τον Προμηθέα ποιο ήταν το αμάρτημα για το οποίο τιμωρείται, εκείνος απαντά:
ΠΡΟ. «έκανα τους θνητούς να πάψουν να προβλέπουν το θάνατό τους ως μοιραίο»
ΧΟ. «και τι φάρμακο βρήκες γι' αυτό;»
ΠΡΟ. «τους έδωσα τυφλές ελπίδες»
ΧΟ. «σπουδαία λύση βρήκες»
ΠΡΟ. «τους έδωσα και τη φωτιά»

Ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ στον “Πρωταγόρα” μας διηγείται πως ο Προμηθέας, αν δεν δημιούργησε τον άνθρωπο, τον προίκισε τουλάχιστον με την ικανότητα να ζει, του προμήθεψε τη δύναμη της επιβίωσης:

“ ῏Ην γάρ ποτε χρόνος ὅτε θεοὶ μὲν ἦσαν, θνητὰ δὲ γένη οὐκ ἦν. ἐπειδὴ δὲ καὶ τούτοις χρόνος ἦλθεν εἱμαρμένος γενέσεως, τυποῦσιν αὐτὰ θεοὶ γῆς ἔνδον ἐκ γῆς καὶ πυρὸς μείξαντες καὶ τῶν ὅσα πυρὶ καὶ γῇ κεράννυται. ἐπειδὴ δ' ἄγειν αὐτὰ πρὸς φῶς ἔμελλον, προσέταξαν Προμηθεῖ κι ᾿Επιμηθεῖ κοσμῆσαί τε καὶ νεῖμαι δυνάμεις ἑκάστοις ὡς πρέπει”.

Ηταν λοιπόν κάποτε μια εποχή που υπήρχαν θεοί, πλάσματα θνητά όμως δεν υπήρχαν.
Και όταν ήρθε και γι’ αυτά ο ορισμένος από τη μοίρα καιρός για τη γέννησή τους, οι θεοί τα πλάθουν στο εσωτερικό της γης, αφού έκαναν μείγμα από χώμα και φωτιά και από εκείνα που μπορούν να αναμειχθούν με φωτιά και χώμα.
Κι όταν επρόκειτο να τα οδηγήσουν αυτά στο φως, έδωσαν εντολή στον Προμηθέα και στον Επιμηθέα και να τα εφοδιάσουν και να μοιράσουν στο καθένα ιδιότητες όπως ταιριάζει.
Τότε ο Επιμηθέας ζητάει ως χάρη από τον Προμηθέα να κάνει μόνος του τη μοιρασιά• «και μόλις εγώ κάνω τη μοιρασιά», είπε, «εσύ κάνε τον έλεγχο».
Και έτσι, αφού τον έπεισε, κάνει τη μοιρασιά.
Ενώ λοιπόν έκανε τη μοιρασιά, σε άλλα έδινε δύναμη χωρίς όμως ταχύτητα, ενώ τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε με ταχύτητα• και σε άλλα έδινε όπλα, ενώ άλλα, επειδή τους έδινε οργανισμό χωρίς όπλα, γι’ αυτά επινοούσε κάποια άλλη ικανότητα για τη σωτηρία τους.
Όσα δηλαδή από αυτά τα κάλυπτε με μικροκαμωμένο σώμα, σ’ αυτά μοίραζε φτερά για να φεύγουν ή υπόγεια κατοικία• και όσα μεγάλωνε κατά το μέγεθος, μ’ αυτό το ίδιο εξασφάλιζε τη σωτηρία τους• και τις άλλες ικανότητες τις μοίραζε κάνοντάς τα ισοδύναμα μ’ αυτόν τον τρόπο.

Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΠΡΟΙΚΙΖΕΙ ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ

Ο Προμηθέας, επιθεωρώντας τη μοιρασιά, διαπιστώνει πως ο αδελφός του ο ΕΠΙΜΗΘΕΑΣ είχε εξαντλήσει όλα τα χαρίσματα πάνω στα ζώα και δεν ΠΡΟΝΟΗΣΕ ν' αφήσει έξω μερικά πλεονεκτήματα για τον άνθρωπο, που παρέμεινε έτσι γυμνός, άοπλος, ανυπεράσπιστος.
Ο Πλάτωνας υποστηρίζει πως τότε ο Προμηθέας, για να “προμηθέψει” στον άνθρωπο όπλα, για να σιγουρεύει τη ζωή του, κλέβει απ' την Αθηνά τη γνώση των τεχνών και από τον Ήφαιστο τη φωτιά και τα δίνει στους ανθρώπους.
Από το Δία κλέβει ακόμα και την “πολιτική τέχνη”, που την έκρυβε καλά και μ' επιμέλεια.
Γι' αυτήν ακριβώς την κλοπή του επέβαλε και τη γνωστή σκληρή τιμωρία στον Καύκασο, που θα κρατούσε χιλιάδες χρόνια, αν δεν τον γλύτωνε ο Ηρακλής.
Στον “Γοργία” ο Πλάτωνας εμφανίζει τον Δία να κάνει συμφωνία με τον Προμηθέα ότι οι άνθρωποι θα μπορούν να προβλέπουν το θάνατό τους.
Σύμφωνα πάλι με τον φιλόσοφο και αστρονόμο ΗΡΑΚΛΕΙΔΗ τον ΠΟΝΤΙΚΟ(4ος αιώναςπ.Χ), ο πλανήτης Φαίνων(ΔΙΑΣ) ήταν αρχικά ο πιο όμορφος άνθρωπος που είχε δημιουργήσει ο Προμηθέας και προσπαθούσε να κρατήσει κρυφή την ύπαρξή του. Το μυστικό του όμως το φανερώνει ο Έρωτας, οπότε αναγκάζεται να τον παραχωρήσει στο Δία, με την προϋπόθεση να τον μεταμορφώσει σε πλανήτη στον ουρανό.
Ο φιλόσοφος, συνεχιστής του Αριστοτέλη, Θεόφραστος θεωρεί τη φωτιά που κλέβει ο Προμηθέας ως μυθική πρώιμη έκφραση των φιλοσοφικών αντιλήψεων για την αρχή της ζωής.
Οι Στωικοί συσχετίζουν το μύθο του Προμηθέα με την έννοια της πρόνοιας.

Ο Προμηθέας, ως μυθικό πρόσωπο, θα έλεγα πως συμπυκώνει τη δύναμη του πνεύματος που κινητοποιεί την ύλη, ώστε να δράσει προς όφελός της, ολοκληρώνοντας έτσι τον προορισμό της.

ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, ο ΔΙΑΣ και ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Κατά τη διάρκεια της Τιτανομαχίας ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ τάχθηκε υπέρ του ΔΙΑ και γι’ αυτό και δεν τον τιμώρησε όπως τους άλλους Τιτάνες.
Η συμβολή του στην ανάπτυξη του ανθρώπινου γένους ήταν σημαντικότατη.
Σύμφωνα με τον ΛΟΥΚΙΑΝΟ, ο Προμηθέας, βοηθούμενος από τη θεά Αθηνά, δημιουργεί τον πρώτο άνθρωπο από πηλό και φωτιά και κατ' εικόνα των θεών.
Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ πραγματοποιείται μετά την ΤΙΤΑΝΟΜΑΧΙΑ.
Οι ΟΡΦΙΚΟΙ πίστευαν πως ο πηλός της ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ήταν χώμα ποτισμένο από το αίμα των Τιτάνων. Αναφερόμενος στην δημιουργία του ανθρώπου ο ΠΛΑΤΩΝΑΣ , μας μεταφέρει την εικόνα ενός όντος σφαιρικού, που διακρίνονταν σε τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό και αρσενικοθήλυκο) και είχε διπλή σειρά από μέλη και όργανα.
Ο Δίας, εξοργισμένος από την αλαζονεία του και τρομοκρατημένος από τη δύναμή του, το χώρισε στα δύο.
Τα ζώα, κατά το μύθοι, δημιουργήθηκαν την ίδια περίοδο , μετά την Τιτανομαχία, αλλά από την ανάμιξη υλικών της ΓΗΣ και της ΦΩΤΙΑΣ.
Η δημιουργία των όντων και του ανθρώπου έγινε μέσα στη ΓΗ.
Εδώ συναντιέται ο μύθος με τη ΒΙΒΛΙΚΗ άποψη της δημιουργίας του ανθρώπου, όπου η ΓΗ έδωσε την πρώτη ύλη για τον ΑΔΑΜ:

ΒΙΒΛΟΣ, Γένεση β' : “κι έπλασε Κύριος ο Θεός τον άνθρωπο από χώματος εκ της γης' και ενεφύσησεν εις τους μυκτήρες αυτού πνοήν ζωής, κι έγινε ο άνθρωπος εις ψυχήν ζώσαν”.

Στο μύθο μας, φίλοι μου, όταν κλήθηκαν όλα τα όντα της Γης να βγουν στο φως, ανατέθηκε στον Προμηθέα και στον Επιμηθέα να δώσουν στο κάθε ον τα χαρακτηριστικά που έπρεπε να έχει.
Τότε σημειώνεται η απερισκεψία του Επιμηθέα και η διορθωτική κίνηση του Προμηθέα να προικίσει τον άνθρωπο, που έμεινε χωρίς ιδιαίτερες σωματικές δεξιότητες, με τη φωτιά και την τεχνική και πολιτική γνώση.

Για να συνοψίσουμε, η παράδοση θέλει τον ΠΡΟΜΗΘΕΑ να δημιουργεί τον ανθρώπο, με υλικό από πηλό. Ο Προμηθέας επομένως είναι κάτι περισσότερο απ’ το αρχέτυπο του ανθρώπου, αφού θεωρείται ο γεννήτοράς του, ο δημιουργός του
Όπως ο θεός Ήφαιστος πλάθει την ΠΡΩΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ, την ΠΑΝΔΩΡΑ, και της δίνει ζωή, το ίδιο κι ο Προμηθέας ζυμώνει το μουσκεμένο άργιλο και κάνει το κορμί του ΠΡΩΤΟΥ ΑΝΤΡΑ.

Μετά τον ΚΑΤΑΣΚΛΥΣΜΟ του ΔΕΥΚΑΛΛΙΩΝΑ, ο ΔΙΑΣ θα προστάξει τον ΠΡΟΜΗΘΕΑ και την ΑΘΗΝΑ να δημιουργήσουν μια καινούργια ανθρώπινη γενιά από τη λάσπη που είχε κατακαθίσει στα νερά.
Είδαμε πως την εποχή του Παυσανία, έδειχναν ακόμα στη Φωκίδα τον πηλό που μεταχειρίστηκε ο Τιτάνας Προμηθεύς.
Σε πολλά αρχαία ανάγλυφα βλέπουμε ν' αναπαρίσταται ο Προμηθέας την ώρα που δίνει μορφή και πνοή στον άνθρωπο.
Ο Αισχύλος αναφέρει ότι ο Προμηθέας γεννιέται από την Θέμιδα η οποία θεωρείται πως δεν δεν είναι παρά μια άλλη μορφή της Γαίας .
Ο Προμηθέας είναι λοιπόν το παιδί της Γης, είναι ο αυτόχθονος άνθρωπος που μπορεί να πάρει υλικό απ' τη μητέρα του ΓΗ και να πλάσει τον .ανθρωπο.
Έτσι αιτιολογείται που η ιστορία του εμφανίζεται σε διάφορες παραλλαγές στους Έλληνες, που επινόησαν ένα μύθο για την εμφάνιση του πρώτου ανθρώπου.

Ο Τιτανίδης ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, αν θέλαμε να συμπυκνώσουμε τα γνωρίσματά του, δεν είναι ο δημιουργός, είναι όμως η προσωποποίηση του εφευρετικού νου, της ευφυίας, που προάγει τον πνευματικό πολιτισμό, μέσω της ευεργετικής τεχνικής γνώσης, της πολιτικής δράσης, την οποία θέτει στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου, το οποίο, με την “προμήθεια” της ΓΝΩΣΗΣ, προάγεται.
Είναι σοφός κοινωφελής ευεργέτης του ανθρώπινου γένους, που η ιδιοτελής ΕΞΟΥΣΙΑ θα προσπαθήσει να τον σταματήσει παντί τρόπω, γιατί ο νους είναι ο μεγαλύτερος αντίπαλός της, ο νους ο φωτισμένος από την αρχή της διάκρισης του κοινού συμφέροντος.
Πάντα οι Προμηθείς θα ενισχύουν το φόβο της έκπτωσης στην ΕΞΟΥΣΙΑ, κι αυτή αντανακλαστικά θα τρανεύει τον ΑΥΤΑΡΧΙΣΜΟ της.
Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ είναι το αρχέγονο πρότυπο της αντίστασης ενάντια σε κείνη τη μορφή εξουσίας που παρεκκλίνει του κοινωνικού προορισμού της.
Είναι ο κήρυκας της αντίληψης πως αποτελεί φυσικό δίκιο του ανθρώπου η πρόσβαση και στη γνώση και στην αναδιανομή της.
Ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ κατείχε τη γνώση! Ποιο το όφελος, αν την κρατούσε για τον εαυτό του;
Γιατί να την καταδικάσει στη σιωπή, όπως επιθυμεί η ΕΞΟΥΣΙΑ; Τη μεταδίδει με όποιο τίμημα!
Η γνώση γίνεται χρήσιμη, μόνο όταν διανέμεται, όταν υπηρετεί τον άνθρωπο και όταν μεταβάλλεται σε κοινό κτήμα.
Αυτό ακριβώς, φίλοι μου μυθολόγοι, επιδίωξε ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ κι έτσι ευεργέτησε κατ' επίγνωση τον άνθρωπο.
Αυτή η “αγαθοεργία” αποτέλεσε και τη βάση του μύθου, πως ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ υπήρξε ο ΠΛΑΣΤΗΣ του ΑΝΘΡΩΠΟΥ.

Όταν ολοκληρώσουμε τον κύκλο της Δημιουργίας και των πανάρχαιων κατακλυσμών, θα επανέλθουμε στην αποσυμβολοποίηση του ΠΡΟΜΗΘΕΑ.

Την επόμενη φορά, φίλοι μου, θα συναντηθούμε πάνω στις ΠΕΝΤΕ ΓΕΝΙΕΣ του ανθρώπου, όπως τις αφηγείται ο Ησίοδος στο έργο του: “Έργα και Ημέραι”.

Έρρωσθε και Χαίρεσθε, φίλοι των Μύθων και της Ιστορίας.

ΠΗΓΗ: Ζαν Ρισπέν Η ελληνική Μυθολογία
Βικιπαίδεια

 The Mythologists

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ