«Έζησε 5 χρόνια, 2 μήνες, 6 μέρες και 6 ώρες»

Ρωμαϊκό ψηφιδωτό από τη Dougga, Τυνησία (2ος αι. μ.Χ.). Δύο σκλάβοι φέρουν αγγεία με κρασί, ενώ φορούν τα τυπικά ρούχα των δούλων μαζί με ένα περίαπτο για το κακό μάτι. Αριστερά και δεξιά δύο παιδιά-σκλάβοι κρατούν νερό, πετσέτες, κλαδί και ένα καλάθι με λουλούδια.

Όταν στα 1667 παρουσιαζόταν στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης μια συλλογή από επιγραφές, οι οποίες σήμερα βρίσκονται στο Ashmolean Museum, κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί την έκπληξη που θα προκαλούνταν χρόνια αργότερα από το κείμενο μίας εξ αυτών. 

Και αυτό, γιατί ανάμεσα στη συλλογή αυτή υπήρχε μία επιτύμβια μαρμάρινη στήλη προερχόμενη από τη Ρώμη, η οποία διασώθηκε σε πολύ κακή κατάσταση και δεν παρείχε τη δυνατότητα εκείνη την εποχή   της ανάγνωσης του κειμένου της. Χρόνια αργότερα και με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας, αλλά και των παλαιότερων αναγνώσεων του κείμενου, κατέστη δυνατόν να αναγνωστεί η επιγραφή, αποκαλύπτοντας μία τρυφερή και απροσδόκητη στιγμή μέσα από το σκληρό και αδυσώπητο γεγονός τους χαμού ενός μικρού παιδιού.

Πιο συγκεκριμένα το κείμενο καταγράφει το θάνατο ενός μικρού αγοριού της ρωμαϊκής περιόδου και έχει ως εξής:

Το λατινικό κείμενο

d(is) m(anibus) / L(ucio) Annaio Firm(—) / vixit annis ° V / m(ensibus) II . d(iebus) °VI . h(oris) ° VI ° /5 qui ° natus est / nonis °Iuliis / defunctus / est °IIII idus / Septembres /10 Annaia Feru-/sa vernae su-/o karissimo

Απόδοση

Στα πνεύματα των νεκρών. Για τον Lucius Annaius Firm(ius;), που έζησε 5 χρόνια, 2 μήνες, 6 μέρες και 6 ώρες, που γεννήθηκε την 7η Ιουλίου και πέθανε τη 10η Σεπτεμβρίου. Η Annaia Ferusa έστησε αυτήν για τον πιο αγαπημένο δούλο του σπιτιού.

Η ταφική στήλη (2ος αι. μ.Χ.;) Ρώμη. Ashmolean Museum

Η έκπληξη προέρχεται από την τελευταία φράση της επιγραφής: «Η Annaia Ferusa έστησε αυτήν για τον πιο αγαπημένο δούλο του σπιτιού», καθώς η επιτύμβια στήλη και η επιγραφή της δεν στήθηκαν από μια μητέρα για το γιο της, αλλά από μια κυρία για έναν σκλάβο της. Στο κείμενο η λατινική λέξη που χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να περιγραφεί ο μικρός σκλάβος είναι η λέξη verna, η οποία συνήθως χρησιμοποιείται για να περιγράψει τους σκλάβους που είχαν γεννηθεί και μεγαλώσει μέσα σε ένα νοικοκυριό. Αν μια δούλη είχε ένα παιδί και αυτό επίσης ήταν ένας σκλάβος και ιδιοκτησία του κυρίου ή της κυρίας του σπιτιού, ανήκε δηλαδή στην περιουσία του εκάστοτε ρωμαϊκού οίκου. Τα παιδιά-σκλάβοι ήταν ένα οικείο μέρος της ζωής των Ρωμαίων, αλλά φαίνεται πως δεν αποτελούσαν μια κοινωνική ομάδα, η οποία να κάνει συχνή την παρουσία της μέσα στη Λατινική γραμματεία.

Η παρουσία των vernae μέσα σε ένα ρωμαϊκό σπίτι, αναμφίβολα, θα μπορούσε να αποτελεί έναν εύκολο τρόπο για την αύξηση των αποθεμάτων του οίκου σε σκλάβους, ενώ η μικρή και τρυφερή ηλικία του σκλάβου θα συνέβαλε και στην «διαπαιδαγώγησή» του ως προς τη συμπεριφορά του μέσα σε αυτό. Όταν τα παιδιά-σκλάβοι συμπλήρωναν την ηλικία των πέντε ετών, αποκτούσαν οικονομική αξία και συγκαταλέγονταν πλέον μεταξύ των περιουσιακών στοιχείων του κυρίου, ενώ μπορούσαν ακόμη και να πωληθούν.

Παρόλα αυτά, όπως μαρτυρούν αρκετά κείμενα της ρωμαϊκής εποχής δεν ήταν λίγοι εκείνοι οι αφέντες που ανέπτυξαν μία ιδιαίτερη σχέση με τα παιδιά – σκλάβους που έβλεπαν να μεγαλώνουν μέσα στα σπίτια τους. Και είναι ακριβώς αυτό που τόσο εύγλωττα μέσα στη συντομία της περιγράφει η τελευταία φράση της επιγραφής μας. Μας ενημερώνει πως το μικρό αγόρι που χάθηκε από τη ζωή τόσο πρόωρα είχε γεννηθεί σκλάβος μέσα στο σπίτι της Annaia Ferusa και επιπλέον ήταν εκείνη που είχε τοποθετήσει την ταφόπλακα του.

Εντούτοις, αν επιχειρήσει κάποιος να διαβάσει ανάμεσα στις γραμμές του κειμένου θα μπορέσει να αντλήσει και άλλες σημαντικές πληροφορίες για το αγοράκι αυτό και τη σχέση του με την Annaia Ferusa. Το κείμενο μας αποκαλύπτει πως το παιδί δεν πέθανε ως σκλάβος, αλλά ως απελεύθερος. Στην ταφόπλακά του διαβάζουμε τρία ονόματα: το πρώτο όνομα Lucius (praenomen), το μεσαίο όνομα Annaius (nomen) και ένα τρίτο όνομα (cognomen) που ξεκινάει με τα γράμματα FIR, ίσως μία συντομογραφία της λέξης «Firmius», που σημαίνει «Σταθερός». Όμως αυτή η ονοματική μορφή, δηλαδή με τα τρία ονόματα αποτελούσε σήμα κατατεθέν του ονόματος ενός Ρωμαίου πολίτη, δηλαδή ενός ελεύθερου ανθρώπου. Οι σκλάβοι συνήθως έφεραν ένα και μοναδικό όνομα.

Όταν οι δούλοι απελευθερώνονταν προσετίθετο ένα μέρος του ονόματος του κυρίου τους στο ήδη υπάρχον όνομά τους. Αυτό βλέπουμε να συμβαίνει και στην περίπτωση αυτή, όπου η θηλυκή μορφή του ονόματος της κυρίας του μικρού σκλάβου, Annaia, μετετράπη σε Annaius για το μικρό αγόρι και προστέθηκε ως μεσαίο όνομα καθιστώντας το έναν απελεύθερο. Η περίπτωση του μικρού σκλάβου που απελευθερώθηκε παρουσιάζει ένα ακόμη πρόβλημα, το οποίο εντοπίζεται επίσης στο κείμενο της επιγραφής. Και αυτό, γιατί ενώ αντιλαμβανόμαστε από το όνομα του αγοριού πως είναι ένας απελεύθερος, εντύπωση προκαλεί πως, όταν πέθανε, η κυρία του τον αποκαλεί ακόμα «τον πιο αγαπημένο δούλο του σπιτιού». Μπορούν να διατυπωθούν μερικές υποθέσεις στο ζήτημα, όπως για παράδειγμα η Annaia Ferusa χρησιμοποίησε τη λέξη verna προκειμένου να καταδειχθεί η σχέση της με το νεκρό παιδί και πόσο δεμένη ήταν με αυτό στο σημείο που να φτιάξει μία επιτύμβια στήλη για χάρη του. Μία άλλη υπόθεση θα μπορούσε να σχετίζεται με το γεγονός πως οι Ρωμαίοι μπορεί να χρησιμοποιούσαν κάποιες φορές τη λέξη verna για να αναφερθούν στην προέλευση, δηλαδή τις ρίζες ενός ατόμου, άσχετα με το αν στην πορεία αυτό το άτομο είχε απελευθερωθεί. Φυσικά, μπορεί να μην ίσχυε τίποτα από τα παραπάνω και στη συγκεκριμένη περίπτωση απλώς ο μικρός Lucius να είχε απελευθερωθεί λίγο πριν το θάνατό του και η Annaia Ferusa να μην είχε συνηθίσει στην ιδέα να τον αποκαλεί με κάποια άλλη λέξη.

Όμως ένας απελεύθερος μόλις πέντε ετών δεν ήταν κάτι το συνηθισμένο και αυτό γιατί η πλειοψηφία των δούλων της ρωμαϊκής εποχής θα έπρεπε να φθάσει στην ηλικία των τριάντα ετών για να μπορέσουν να διεκδικήσουν την ελευθερία τους. Βέβαια, στην περίπτωση του Lucius θα πρέπει να εφαρμόστηκαν διαφορετικοί κανόνες και θα πρέπει να υπόκειτο στην κατηγορία των σκλάβων που είχαν γεννηθεί μέσα σε μια οικογένεια. Συνεπώς, οι vernae θα είχαν τη δυνατότητα να απελευθερωθούν σε πολύ νεότερη ηλικία. Ασφαλώς, ένα παιδάκι σαν τον Lucius που έφυγε από τη ζωή τόσο πρόωρα δε θα έζησε και πολύ χρόνο ως απελεύθερος, ενώ η χρήση της λέξης verna από την Annaia Ferusa μας οδηγεί να σκεφτούμε πως ίσως αυτού του είδους η απελευθέρωση να έγινε στο νεκροκρέβατο του παιδιού. Δίνοντας στο παιδάκι το όνομα ενός πολίτη, του κάνει το δώρο να περάσει στην αθανασία ως ελεύθερος άνθρωπος.

Αυτή η αβρή χειρονομία της Annaia Ferusa είναι απολύτως δηλωτική των συναισθημάτων της απέναντι στο μικρό Lucius. Η Annaia Ferusa παρακολουθεί την εξέλιξη του μικρού παιδιού ήδη από την ημέρα της γέννησής του. Γνωρίζει με ακρίβεια αυτή την ημέρα, ενώ δίνει την εντολή να γραφεί στην ταφική επιγραφή μέχρι και το πόσες ώρες έζησε ο μικρός δούλος. Δεν είναι ασυνήθιστο σε ρωμαϊκές επιτύμβιες επιγραφές να βλέπουμε την ηλικία του νεκρού ή ακόμη και τα χρόνια και τους μήνες που διήρκησε η ζωή του. Αλλά το να συναντούμε και τις ώρες, αυτό αποτελεί μία πολύτιμη λεπτομέρεια που μόνο η Annaia Ferusa θέλησε να καταγραφεί με ακρίβεια, μία κίνηση που δηλώνει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον της και την αγάπη για αυτό το παιδί. Και είναι επιπλέον και αυτή η προσφώνηση του μικρού αγοριού στο τέλος του κειμένου – karissimus τον αναφέρει – και μάλιστα με μία ορθογραφία που παραπέμπει σε ελληνική επίδραση, αφού η σωστή λατινική μορφή της λέξης θα ήταν carissimus. Ο πιο αγαπημένος όλων, αυτός ήταν ο μικρός Lucius και έτσι παρέμεινε στην ανθρώπινη μνήμη μέσα στο πέρασμα των αιώνων.

Η αξία της επιγραφής δεν έγκειται στο υλικό της μήτε στην περίτεχνη κατασκευή της. Περικλείεται μέσα σε ένα σύντομο κείμενο αγάπης και σε μία λεξούλα – karissimo – που όμως είναι τόσο εμφαντική της συναισθηματικής κατάστασης της κυρίας του σπιτιού που δεν αφήνει καμία αμφιβολία για παρερμηνείες. Και αν θελήσουμε να προχωρήσουμε ακόμη περισσότερο, αποτελεί μία σημαντική μαρτυρία για τη σχέση των ελευθέρων πολιτών και των δούλων της ρωμαϊκής εποχής πέρα από τις αυστηρές νομικές φόρμες που τις καθόριζαν. Γιατί ουσιαστικά αυτό είναι η ανθρώπινη ζωή ανά τους αιώνες: μία συνεχής αλληλεπίδραση, μία αέναη ανταλλαγή συναισθημάτων μέσα σε έναν κόσμο που οδεύει μέσα από τις θλίψεις του και τις απογοητεύσεις του προς ένα καλύτερο αύριο, κόντρα στην αδικία ακόμη και όταν αυτή τεκμηριώνεται νομικά. Αυτή η επιτύμβια στήλη βρίσκεται εδώ για να μας υπενθυμίσει το μεγαλείο της αγάπης και της ζωής πάνω στο θάνατο και πως οι πιο όμορφες ιστορίες μπορούν να ειπωθούν μέσα από δύο – τρεις γραμμές πάνω στο πιο ευτελές υλικό τούτου του κόσμου.

…και «έζησε 5 χρόνια, 2 μήνες, 6 μέρες και 6 ώρες» και ήταν ο πιο αγαπημένος…

Σημείωση

Η ταφική στήλη φυλάσσεται στις αποθήκες του Ashmolean Museum και πρόκειται να εκτεθεί μέσα στο 2016. Οι υπεύθυνοι του Μουσείου πρόκειται να προβούν σε λεπτομερέστερη ανάλυση της επιγραφής μαζί με πλήρη βιβλιογραφία.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Bradley, Keith (1994). Slavery and Society at Rome. Cambridge University Press.

Gamauf, Richard (2009). «Slaves doing business: the role of Roman law in the economy of a Roman household». European Review of History 16 (3): 331–46.

Weaver, P. (2001) ‘Reconstructing lower-class Roman families’, in S. Dixon, ed. Childhood, Class and Kin in the Roman World (Routledge: London and New York) 101-14.

Πηγή: Β. Παπαναστασοπούλου, Fractal

Ἔρρωσο

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ