Βασκανία και Σφάκελο

Φτου μη σε βασκάνω. Μούντζα, κακό μάτι, άσεμνες χειρονομίες, φτύσιμο, όλα τους έχουν ρίζες στην Αρχαιότητα, σχετίζονται με τη μαγεία και θεωρούνται ως σήμερα, κάποια από αυτά με παραποιημένο πλέον νόημα, αποτρεπτικά της βασκανίας. Το πιο αυθόρμητο και άμεσο μέτρο αντιμετώπισης του κακού, ήδη από την αρχαιότητα, ήταν το σφάκελο (φάσκελο) και ο εμπτυσμός, ενέργειες στις οποίες είχαν αποδοθεί μαγικές δυνάμεις.

Με τον όρο βασκανία εννοείται η δυσμενής και ολέθρια ψυχική επίδραση, η οποία εξασκείται τόσο στους ανθρώπους και στα ζώα όσο και στα φυτά αλλά ακόμη και στα αντικείμενα δια του βλέμματος και μόνο από άτομα τα οποία έχουν έμφυτη αυτή τη δύναμη. Έτσι το άτομο που ματιάζει κάνει κακό χωρίς κάποια συγκεκριμένη χειρονομία ή λόγια ή άλλη τελετουργική πράξη και συνήθως χωρίς να το θέλει ή να έχει συνείδηση της πράξεώς του. Αρκεί απλά το γεγονός του θαυμασμού ή της ιδιαίτερης ενασχόλησης και παρατήρησης ή της ύπαρξης ζήλιας στις προθέσεις του ατόμου ώστε να ματιάσει κάποιον ή κάτι.

Το κακό μάτι ή βασκανία είναι αποτέλεσμα κακόβουλης ή και απλώς ζωώδους μαγνητικής επιδράσεως η οποία είναι αρκετά ισχυρή σε μερικά άτομα. Με άλλα λόγια η βασκανία δεν είναι τίποτε περισσότερο από την ασυνείδητη εκπομπή σε μεγάλη ένταση χαμηλού μαγνητικού δυναμισμού. Ο βασκανηστής συνήθως άτομο προικισμένο με ισχυρή θέληση, μπορεί να επιβληθεί μόνον σε άτομα με ασθενή θέληση, σε άσχημη ψυχική κατάσταση, και γενικά πιο αδύναμα.

Άτομα ηθικά, με υγιή ψυχική και πνευματική κατάσταση, που ζούνε έντιμα και σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους, δύσκολα ματιάζονται [1] Βέβαια, τα άτομα που μπορούσαν να ματιάσουν, παρουσίαζαν κάποια συγκεκριμένα εξωτερικά χαρακτηριστικά π.χ. το πράσινο χρώμα των ματιών και γενικότερα τα ανοικτόχρωμα μάτια, τα μικρά μάτια ή τα σμιχτά φρύδια, ενώ θεωρούνταν ότι οι σαββατογεννημένοι δεν ματιάζονται. [1]

Ειδικά για την προφύλαξη των παιδιών από το κακό μάτι, οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν περίαπτα κοσμήματα τα οποία κρεμούσαν στον λαιμό, στο στήθος, στους καρπούς και στους αστραγάλους.«Τα ονόμαζαν περιάμματα, φυλακτήρια, βασκάνια, προβασκάνια ή απωσίκακα. Τα νήματα και οι δέσμες κλωστών αποτελούσαν από μόνα τους φυλαχτά, υπό την προϋπόθεση ότι ήταν χρωματισμένα κόκκινα ή λευκά, γιατί τότε μπορούσαν να αποτρέψουν το κακό» προσθέτει η αρχαιολόγος.

Αλλά πώς μπορούσε ο άνθρωπος της αρχαιότητας να διώξει το κακό όταν το έβλεπε να έρχεται; Με τα αποτροπαϊκά σύμβολα, όπως το κομμένο κεφάλι της Μέδουσας,το γοργόνειο δηλαδή, η ασχήμια του οποίου μπορεί να τρομάξει και να διώξει όποιον το αντικρίζει.

Στην Ελλάδα και ανάλογα με την περιοχή το μάτι θα το συναντήσουμε με διάφορες ονομασίες. Το βάσκαμα ή κακό μάτι στην Θεσσαλία το συναντάμε ως αρμένιασμα, στα Δωδεκάνησα ως ματικό, στην Κρήτη ως λάβωμα, φιαρμός ή θιάρισμα και στη Μάνη ως αποσκασμός.

«Απέναντι στα διάφορα μαγικά φυλαχτά της εποχής η Εκκλησία απάντησε δυναμικά με το σύμβολο του σταυρού» λέει η αρχαιολόγος κυρία Νατάσα Ψαρολογάκη. «Σταυροί τοποθετούνταν σε τοίχους, πόρτες, παράθυρα ιδιωτικών και δημόσιων κτιρίων προκειμένου να τα καταστήσουν απρόσβλητα από τους δαίμονες. Το ίδιο και οι άνθρωποι, που έκαναν το σημείο του σταυρού με το χέρι, κρεμούσαν σταυρούς στο στήθος ή τους χρησιμοποιούσαν ως κοσμήματα» προσθέτει η ίδια.

Η χριστιανική θρησκεία αν και δέχεται την ύπαρξή της και διαβάζει και ευχές για την εξουδετέρωση της αρνητικής αυτής ενέργειας δεν δέχεται την χρήση άλλων φυλακτών πλην του σταυρού, η πίστη στον οποίο είναι και το όπλο του χριστιανού ενάντια στο κακό μάτι και γενικά σε ό,τι κακό. Αλλωστε η χριστιανική εκκλησία έχει το clopyright σε κάθε θεραπεία και κάθε μαλακία.

Η ευχή της βασκανίας έχει ως εξής: «ο ιατρός και θεραπευτής των ψυχών ημών, η ασφάλεια των εις Σε ελπιζόντων, Σου δεόμεθα και Σε παρακαλούμεν απόστησον, φυγάδευσόν και απέλασον πάσαν διαβολικήν ενέργειαν, πάσαν σατανικήν έφοδον και πάσαν επιβουλήν περιέργειαν Τε πονηράν και βλαβήν και οφθαλμών βασκανίαν, από του δούλου σου, και ή υπό ωραιότητος, ή ανδρείας, ή ευτυχίας, ή ζήλου και φθόνου ή βασκανίας συνέβη αυτός, κατάπεμψον άγγελον ειρηνικόν, κραταιόν, ψυχής και σώματος φύλακα, ός επιτιμήσει και απελάσει πάσαν πονηράν βουλήν, πάσαν φαρμακείαν και βασκανίαν των φθοροποιών και φθονερών»

Γενικά σήμερα την βασκανία και την πίστη σε αυτήν θα την συναντήσουμε σε ολόκληρη την υδρόγειο και στις περισσότερες θρησκείες καθώς και αντιβασκανικά τελετουργικά και φυλακτά ακόμη και χειρονομίες. Για παράδειγμα στην Ιταλία και την Γαλλία γίνεται ευρεία χρήση, ως αποτρεπτική του ματιού, της χειρονομίας που σχηματίζεται με τα δάκτυλα του ενός χεριού αν κλείσουμε με τον αντίχειρα τον μεσαίο και τον παράμεσο και κρατήσουμε τεντωμένα τον δείκτη και το μικρό δάκτυλο (Γραβ. Ιατροσοφία 3, 794) Βέβαια οι χειρονομίες αποτελούν μόνο στιγμιαία προφύλαξη. Την πραγματική προστασία προσφέρουν τα φυλακτά και όπως αναφέρθηκε το ήθος και η κατάσταση του ατόμου.

Η πίστη για την ύπαρξη του κακού ματιού υπάρχει ριζωμένη ακόμη από τους αρχαίους λαούς, Χαλδαίους, Ασσύριους, Ιουδαίους, Αιγυπτίους, Έλληνες και Ρωμαίους μέσω των οποίων επικράτησε σε όλη την Ευρώπη και συνεχίζει ακόμη και σήμερα να διατηρείται στους «πολιτισμένους» λαούς, απασχολώντας ακόμη και την επιστήμη.

Οι αρχαίοι Τριβαλλοί και Ιλλυριοί πίστευαν ότι υπάρχουν βάσκανα πρόσωπα ικανά να προκαλέσουν ακόμη και το θάνατο μόνο με το βλέμμα τους.

Οι Αφρικανοί πιστεύοντας ότι το κακό μάτι μπορεί να προκαλέσει εκτεταμένες καταστροφές ακόμη και να ξηράνει πηγές, να σκοτώσει κοπάδια ολόκληρα ή να μαράνει δέντρα κατέφευγαν στην προστασία τοτέμ. Κατεξοχήν μορφές που προστάτευαν (και αυτό δεν ισχύει μόνον για τους αφρικανούς αλλά για όλους τους λαούς που πίστευαν και πιστεύουν στην ύπαρξη του κακού ματιού) ήταν τερατόμορφα πλάσματα που προκαλούσαν φόβο και απέχθεια, αλλά και διάφορα ζώα όπως ο ποντικός, ή ύαινα, ο σκορπιός, ο λύκος , ο κόρακας, αλλά και το λιοντάρι , ο γυπαετός λόγω της δύναμης που απέπνεαν.

Από το φυτικό βασίλειο αντιβασκανικά θεωρούντο το σκόρδο, η δάφνη, η λευκάκανθα και διάφορα φυτά αποκρουστικά στην μυρωδιά, την αφή, ή την όψη. Από το ορυκτό βασίλειο αντιβασκανικά θεωρούνται ο μαγνήτης, ο σίδηρος, ο ορείχαλκος, η γαλαζόπετρα κ.α. Από όλα αυτά κατασκευάζονταν τα διάφορα χαϊμαλιά ή φυλακτά.

Οι Αιγύπτιοι μεταχειρίζονταν φύλλα παπύρου με μυστηριώδεις γραφές που φορούσαν στα εσώρουχά τους. Οι Πέρσες έκαναν χρήση λωρίδων πάνω στις οποίες χάραζαν ξορκισμούς και έδεναν με αυτές διάφορα μέρη του σώματός τους. Οι Εβραίοι στα αντιβασκανικά φυλακτά τους έγραφαν κομμάτια από την παλαιά διαθήκη και τα φορούσαν είτε σαν περιβραχιόνια στο αριστερό τους χέρι είτε στο κεφάλι τους, επίσης στα φυλακτά τους συναντούμε και παραστάσεις φιδιών. Από τους Εβραίους θα πρέπει να επηρεάσθηκαν και οι Μωαμεθανοί ώστε στα φυλακτά τους συναντούμε ρητά του κορανίου.

Ιδιαίτερη λαογραφική σημασία παρουσιάζει η βασκανία στην αρχαία Ελλάδα γιατί υπάρχουν γραπτές αναφορές σε αυτήν. Αξιοσημείωτο είναι το πόσο απαράλλακτες μεταφέρθηκαν οι δοξασίες αυτές ως τις ημέρες μας. Το «οφθαλμίζειν» και «εποφθαλμίζειν» σήμαιναν ακριβώς ό,τι εννοούμε σήμερα λέγοντας «ματιάζω».

Το ματιάστηκε μόνος του πρωτοπαρατηρήθηκε σαν αυτοβασκανία στους αρχαίους Ελληνες. Το μη λες μεγάλο λόγο ελέχθηκε από τον Σωκράτη «μη μέγα λέγε, μη τις βασκανία περιτρέψη τον λόγον τον μέλλοντα» (Πλατ. «Φαίδων» 95Β). Το «χτύπα ξύλο» αντιστοιχεί στο «άπτεσθαι ξύλου». Το «κουφό του διαβόλου το αυτί» είναι το αντιστρόφως ανάλογο του «προσκυνώ Αδράστειαν» (θεότητα του φθόνου και της εκδικήσεως των Αρχαίων). Επίσης έχει διατηρηθεί από την αρχαιότητα το «φτύσε τον κόρφο σου», ή το φτύνω τρεις φορές για να μην σε ματιάξω. Ο Θεόκριτος αναφέρει « ως μη βασκαθώ δε τρις εις εμόν έπτυσα κόλπον». Επίσης ο Αριστοτέλης αναφέρει: «εμπτύει αυτοίς ως μη βασκανθώσιν» (Αριστ. Απ. 347)

Το να κρεμάνε σκόρδο στην είσοδο του σπιτιού ή του καταστήματος έχει παραμείνει από τα αρχαία χρόνια. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι μερικές αντιβασκανικές για τότε χειρονομίες μεταφέρθηκαν και χρησιμοποιούνται σήμερα ως υβριστικές π.χ. το φασκέλωμα ή η σχετική παραστατική χειρονομία του φαλλού. Υπήρχαν και τότε όπως και σήμερα τρόποι και μέσα διαγνώσεως της βασκανίας όπως το κοίταγμα του λαδιού της καντήλας. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι τρόποι αυτοί μαθαίνονται από συγκεκριμένα άτομα και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά με συγκεκριμένους τρόπους για να μην χάσουν την δύναμή τους. π.χ. πηγαίνει από άντρα σε γυναίκα εναλλάξ, ή από γιαγιά σε εγγόνι.

Συνεχίζοντας την περιήγηση στους αρχαίους Έλληνες ας αναφερθούμε στον μεγάλο ρήτορα της Αντιόχειας τον Λιβάνιο , ο οποίος αναφέρει πολλά περί μαγείας στην αυτοβιογραφία του, και ανάμεσα σε αυτά και το ότι πίστευε στην βασκανία και μάλιστα ότι εκδηλώνεται έντονα σε αυτούς που όλοι επαινούν:

«γνώριζα πως κάποιο κακό μάτι (βασκανία τις) θα κάρφωνε το βλέμμα του στους γιούς σου. Από την φύση του το κακό μάτι καρφώνει όποιον επαινούν οι άλλοι, ο δαίμονας του φθόνου δεν μπορούσε όμως να ανεχθεί αυτούς τους επαίνους» (Έλληνες μάγοι)

Ο βάσκανος οφθαλμός θεωρήθηκε ανά τους αιώνες η αιτία κάθε ξαφνικού και ανεξήγητου κακού και η έννοια της βασκανίας- συνώνυμη με την κακολογία, τον φθόνο, τη συκοφαντία και την πρόκληση βλάβης – βρήκε πρόσφορο έδαφος στις δοξασίες όλων των λαών της Μεσογείου. «Το θέμα είναι διαχρονικό. Ακόμη και σήμερα οι μανάδες λένε στα παιδιά τους μακριά από τ΄άδικο και το κακό το μάτι» λέει ο αρχαιολόγος κ. Δημήτρης Καζιάνης, επίτιμος προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοπωλείων και Ιδωτικών Συλλογών, που διοργάνωσε μια έρευνα για τον κόσμο των προλήψεων στην αρχαιότητα, για τη βασκανία, τα φυλαχτά και τα αποτροπαϊκά σύμβολα, έχοντας ως βάση το περιεχόμενο των ιδιωτικών συλλογών- αλλά όχι μόνο- και ως αφορμή τον εορτασμό των Ευρωπαϊκών Ημερών Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

«Από όλες τις πτυχές της μαγείας εμείς εστιάσαμε στη βασκανία, και ακόμη ειδικότερα στον βάσκανο οφθαλμό, γιατί είναι μια μυστηριακή και γοητευτική δύναμη που έχει απασχολήσει τον άνθρωπο με διαφορετικούς τρόπους πολλές διαφορετικές χρονικές στιγμές» αναφέρει η υπεύθυνη για τον συντονισμό του έργου κυρία Χριστίνα Μερκούρη. Ζωγραφισμένος σε αγγεία, σκαλισμένος σε οστέινα περίαπτα ή ένθετος σε κατασκευές, ο «βάσκανος οφθαλμός» [εικ.20] μπορούσε όμως να χρησιμοποιηθεί και ως αντίδοτο, δηλαδή ως φυλαχτό ενάντια στο κακό μάτι.

«Οι αντιβασκάνιες χειρονομίες ήταν και είναι οι πιο γνωστές. Ολες κατέληγαν σε οξύ σχήμα επειδή έτσι μιμούνταν τα κέρατα των ζώων και εικόνιζαν συμβολικά την άμυνα κατά του βάσκανου οφθαλμού. Από τις πλέον διαδεδομένες σε όλη την Ευρώπη είναι αυτή που αναπαριστά την ένωση των γενετήσιων οργάνων των δύο φύλων, όπου ο αντίχειρας παρεμβάλλεται προεξέχοντας μεταξύ του δείκτη και του μέσου» λέει η κυρία Μερκούρη. Άλλη χειρονομία την οποία οι αρχαίοι Έλληνες ανέφεραν σε ασελγείς περιπτώσεις ήταν η πρόταξη του μεσαίου δαχτύλου.

Στην αρχαία Ελλάδα εξάλλου, με τη μούντζα (το φάσκελο ή σφάκελο) έστελναν στον απέναντι το κακό μάτι. Και η πίστη στη δύναμη των χειρονομιών εναντίον του βάσκανου οφθαλμού ήταν τέτοια ώστε συχνά οι άνθρωποι τις απεικόνιζαν στους τοίχους των σπιτιών, σε περίαπτα-φυλακτά, σε γλυπτές παραστάσεις και αλλού.

Φτύσε στον κόρφο σου: «Πρωί πρωί έβλεπα τον εαυτό μου στη γαλήνια θάλασσα και τα γένια μου φαίνονταν όμορφα, όπως και το μοναδικό μου μάτι, τουλάχιστον κατά τη δική μου κρίση ,ενώ στο νερό καθρεφτίζονταν τα δόντια μου που έλαμπαν λευκότερα από το παριανό μάρμαρο. Και για να μη βασκαθώ, έφτυσα τον κόρφο μου τρεις φορές, ακριβώς όπως μου έμαθε να κάνω η γριά Κοτυτταρίδα» αναφέρει ο Θεόκριτος για κάποιον που θαύμαζε τον εαυτό του.

Το φτύσιμο, διαχρονικό και παγκόσμιο σύμβολο αποτρεπτικό της βασκανίας, πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στις αντισηπτικές ιδιότητες του σάλιου. Έτσι, όπως λέει η κυρία Μερκούρη, « οι μητέρες ή τροφοί, όταν φοβούνταν για την υγεία του παιδιού, έβρεχαν το μέτωπο και τα χείλη του με σάλιο χρησιμοποιώντας το μεσαίο δάχτυλο. Και όσοι θεωρούσαν ότι επισύρουν τον φθόνο των άλλων- ανθρώπων ή θεών- λόγω της ευτυχίας τους “εις κόλπον έπτυον”. Ολα τα παραπάνω μάλιστα μπορούσαν να συνοδεύονται και από μαγικά λόγια όπως “Σοι εις κεφαλήν” ή “Ερρε”, ενώ ως πλέον αποδοτική θεωρούνταν η δήλωση “Προσκυνώ Αδράστειαν”, η οποία ήταν μια θεότητα του φθόνου και της Νέμεσης».

Εν τέλει στον Μεσαίωνα οι δοξασίες για τις βασκανίες όχι μόνο διατηρήθηκαν, αλλά και εμπλουτίστηκαν, φθάνοντας ως σήμερα: Φτύσε τον κόρφο σου, φτύνω τρεις φορές για να μη σε ματιάσω, σκόρδα στα μάτια σου και χτύπα ξύλο- από το «άπτεσθαι ξύλου» των αρχαίων.

Ο Δημοσθένης πολλές φορές και με μεγάλη επιμονή καταγγέλλει την βασκανία που προκαλεί δυστυχία και αποτυχία των προσπαθειών.

Ο Στράβων (63 – 25 π.κ.ε.) αναφέρει ότι σύμφωνα με τον Αρτεμίδωρο τους Εφεσίους τους είχε συκοφαντήσει ο ιστορικός Τιμαίος ο Ταυρομενέος τον οποίου μάλιστα χαρακτηρίζει ως βάσκανο, δηλαδή κακόβουλο άνθρωπο ο οποίος μπορεί και ματιάζει.

Ο Πλούταρχος αναφέρει στα συμποσιακά μία συζήτηση αναφορικά με αυτούς που έχουν την ικανότητα να προκαλούν βασκανία, ενώ είναι αυτός που αναφέρει και την περίπτωση της αυτοβασκανίας.

Ο Φίλαρχος έλληνας ιστοριογράφος αναφέρει ότι κάποιοι λαοί, που κατοικούν κοντά στον Πόντο, προκαλούν ακόμη και το θάνατο σε παιδιά αλλά και άνδρες με το βλέμμα τους και μόνο.

Ο Δημόκριτος αναφέρει ότι εκπέμπουν τα μάτια του βασκάνου εικόνες που έχουν αισθήσεις και ορμή και φέρνουν μαζί τους τη μοχθηρία και το φθόνο του, επηρεάζοντας και προκαλώντας διαταραχές στον βασκανόμενο.

Μαγικό χαρακτήρα είχαν οι κυκλικοί χοροί, ιδιαίτερα αναπτυγμένοι στη μινωική Κρήτη, καθώς ο κύκλος εφαρμόζεται σε διαβατήριες τελετές και μαγικές πράξεις για την εξασφάλιση υγείας, καλής τύχης και προστασίας από το κακό.«Η έννοια του χορού σχετίζεται άμεσα με το κυκλικό σχήμα και με τις περιοδικές κυκλικές κινήσεις των ουράνιων σωμάτων και κατ΄ επέκταση με τον κύκλο της Ζωής και της Φύσης. Και αυτός ο συσχετισμός είχε ως αποτέλεσμα να αποκτήσουν ο κύκλος και οι κυκλικοί χοροί ιδιαίτερη συμβολική σημασία, ενίοτε και με μαγικές προεκτάσεις» λέει ο αρχαιολόγος κ. Νεκτάριος Γιούτσος.

Κλείνοντας ας αναφερθούμε στο παλαιότερο σωζόμενο Ελληνικό κείμενο που περιγράφει το αποτέλεσμα του κακού ματιού. Η αναφορά γίνεται για τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου ο οποίος περιγράφει χαρακτηριστικά πως η Μήδεια με το κακό της μάτι κατάφερε να σταματήσει τον Ταλώ, τον χάλκινο άνδρα – ρομπότ που φύλαγε το νησί της Κρήτης, από το να πετάει τεράστιες πέτρες στο καράβι του Ιάσονα εμποδίζοντας τον έτσι να πλησιάσει το νησί.

Ο,τι όμως σήμερα φαίνεται προκλητικό και χυδαίο, στην αρχαιότητα ήταν φυσιολογικό και η χρήση του φαλλού ως αποτροπαϊκού συμβόλου είχε στόχο την προστασία των ανθρώπων. «Ποια εντύπωση θα προκαλούσε στις μέρες μας ένα μικρό παιδί που θα φορούσε στον λαιμό του ένα φυλαχτό σε σχήμα φαλλού; Ή αν σε ένα σπίτι βλέπαμε κρεμασμένο έναν φαλλό με κουδουνάκια, που χτυπούσαν με τον αέρα»

O αρχαιολόγος κ.Γρηγόρης Βαφειάδης αιφνιδιάζει, αλλά δίνει ο ίδιος την απάντηση: «Οι αρχαίοι πολιτισμοί αντιμετώπισαν με τον δικό τους ιδιόμορφο και ιδιαίτερο τρόπο το θέμα των δοξασιών, των προκαταλήψεων και των δεισιδαιμονιών,και θέλησαν να αποδώσουν θεϊκές ιδιότητες ακόμη και σε όργανα του σώματος που οι σύγχρονοι άνθρωποι τα θεωρούν όχι μόνο αποτροπαϊκά, αλλά επικίνδυνα και προσβλητικά για τη δημόσια ηθική. Δεν μπορούμε όμως να τους κρίνουμε σύμφωνα με τους δικούς μας κανόνες».

Ειδώλια σε σχήμα φαλλού, αγγεία, λυχνάρια, ανάγλυφες στήλες, φυλαχτά, περίαπτα, όλα με φαλλό, χρησιμοποιήθηκαν επομένως σε όλη την αρχαιότητα ως ύψιστο αποτροπαϊκό μέσο εναντίον κάθε επιβουλής.

Το πρόσωπο της Γοργόνας Μέδουσας που η θωριά του πέτρωνε όποιον το αντίκριζε είναι ένα αρχαιότατο αποτροπαϊκό σύμβολο. Αυτή ήταν η αρχική σημασία της αρχαίας λέξης αποτρόπαιος και της μεταγενέστερης αποτροπιαστικός δηλ. «που απομακρύνει το κακό ή τις συμφορές», αλλά, αφού οι δικές μας άλλαξαν σημασία, χρησιμοποιούμε τον ελληνογενή όρο από την Αγγλία για τα φυλαχτά. [αποτροπαϊκός, -ή, -ό  συν. αποτρεπτικός  αποτροπαϊκό μάτι, συνήθειο, το παρόμοιο εκείνο σύμβολο έχει προστατευτικό χαρακτήρα, αποτροπαϊκό των κακών πνευμάτων.]

Αποτροπαϊκά προσωπεία μπορούσε κανείς να δει στα τείχη των πόλεων, στη μία πλευρά νομισμάτων, όπως λ.χ. στους ασημένιους στατήρες από τη Νεάπολη που κόβονται λίγο πριν το 500 π.κ.ε. στα φάλαρα των αλόγων, στις μετόπες ή τις προσόψεις ναών.

Το προσωπείο λειτουργεί και αποτροπαϊκά. Γοργόνεια αναρτούνταν στις πόρτες οικιών ή εργαστηρίων, ώστε αυτός που μπαίνει να τρομάζει (ένα σκιάχτρο λ.χ. διώχνει τα πουλιά) και να δείχνει, έστω και από φόβο, τον προσήκοντα σεβασμό.

Το αποτροπαϊκό προσωπείο, η Μέδουσα, αποτελεί θέμα και μεταγενέστερων περιόδων της τέχνης, σε κάθε περίπτωση όμως εξυπηρετεί διαφορετικές ανάγκες. Για παράδειγμα, ο Τζ. Μπ. Μαρίνο συγκέντρωσε σε μια συλλογή, με τίτλο Lagalleria, ποιήματα που είχαν ως αναφορά πίνακες και ζωγράφους. Σε αυτή τη φανταστική πινακοθήκη γύρω από τον θεατή παρατάσσονται οι πιο ονομαστές σαδιστικές αναπαραστάσεις κομμένων κεφαλιών, ανάμεσά τους και η Μέδουσα του Καραβάτζο, σπουδή πάνω στην έκφραση, τη σκοτεινιά και τη φρίκη.  Ωστόσο, η Μέδουσα του Καραβάτζο προσομοιάζει στον αρχαίο μύθο, καθόσον ο ζωγράφος στερέωσε την ελαιογραφία που έκανε σε μουσαμά πάνω σε κυρτή ασπίδα (από ξύλο λεύκας), θυμίζοντας την κίνηση της Αθηνάς, όταν ο Περσέας της έφερε το κεφάλι της Μέδουσας.

Η Μήδεια, τραγουδώντας μαγικά τραγούδια, κάλεσε τις θεές του θανάτου, τα μαγικά σκυλιά του Άδη, γονατιστή τα κάλεσε τρεις φορές με προσευχές. Έβαλε το κακό στο νου της και με το κακό της το μάτι έριξε κατάρα στα μάτια του Ταλώ, «πατέρα Δία, τρόμος με πιάνει και θαμπώνομαι σαν σκέφτομαι ότι ο φρικτός θάνατος μας βρίσκει όχι μόνο από αρρώστεια ή από λαβωματιά αλλά και από κάποιον που μας κάνει κακό από μακρυά» (η μαγεία στον Ελληνικό και Ρωμαϊκό κόσμο)

terrapapers

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ