Η ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΝΑΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣ: Οι στοές του Αρδηττού: η τρύπα της μοίρας & το υπόγειο καταφύγιο

2014: Το ΥΠΕΚΑ αποφασίζει την κατασκευή νέων δημόσιων καταφυγίων, για την αντιμετώπιση καταστάσεων όπως ο σεισμός, ενώ το σχέδιο νόμου περιλαμβάνει την κατασκευή και ιδιωτικών καταφυγίων στα νέα κτίρια. Συμπτωματικά, την ημέρα της ανακοίνωσης ο πρωθυπουργός της Ουκρανίας μιλά περί Γ΄ Παγκοσμίου Πολέμου από τη Ρωσία.

1937: Η κυβέρνηση Μεταξά εκτός από την κατασκευή υπόγειων καταφυγίων εν όψει Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, υποχρέωνε με νόμο και την κατασκευή καταφυγίων στα υπόγεια των κτιρίων. Τα καταφύγια εκείνης της εποχής υπάρχουν μέχρι σήμερα, έχουν εγκαταλειφθεί, αλλά δεν έχουν αντικατασταθεί. Ένα από αυτά βρίσκεται στον Αρδηττό.

Ο λόφος του Αρδηττού τοποθετείται στο κέντρο της Αθήνας πλάι στο Καλλιμάρμαρο, το οποίο καταλαμβάνει τη θέση του αρχαίου Παναθηναϊκού Σταδίου, που είχε κατασκευαστεί από τον Λυκούργο (330-329 π.Χ.) για την τέλεση των αθλητικών αγώνων των Μεγάλων Παναθηναίων. Το στάδιο του Λυκούργου διέθετε μια θολωτή υπόγεια στοά που κατά κανόνα χρησιμοποιούσαν οι αθλητές για να εισέλθουν στο στίβο, και φαίνεται πως είναι το μοναδικό στοιχείο του αρχαίου σταδίου που διατηρήθηκε, παρά τις διαδοχικές ανακατασκευές. Η σήραγγα, μήκους 57 m, στο πέρασμα των αιώνων έλαβε την ονομασία «τρύπα της μοίρας», και φέρεται να σχετίστηκε μυστικά με το πανάρχαιο και απαγορευμένο μαντικό έθιμο του Κλήδονα (σχετικό άρθρο μου έχει δημοσιευτεί στο περιοδικό Mystery, τεύχος 92). Έχει διατομή πλάτους 4 m και σώζεται μέχρι σήμερα αξιοποιημένη, φωτισμένη και επισκέψιμη. Οδηγεί αριστερά στο βάθος του Σταδίου, στο αποδυτήριο που κατασκευάστηκε για τους πρώτους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες το 1896. Η «τρύπα της μοίρας» κατά την αρχαία εποχή χρησιμοποιήθηκε για τη σφαγή θυσιαζόμενων ζώων, ενώ κατά τη ρωμαϊκή εποχή, για τις θηριομαχίες. Αργότερα, σε διάφορες εποχές, καθιερώθηκε η χρήση της σε μαντικές τελετουργίες που περιλάμβαναν θυσίες στη Μοίρα.

ΓΙΑ ΝΑ ΕΜΦΑΝΙΣΤΕΙ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΘΕΜΑ: "διαβάστε περισσότερα"

ο Καλλιμάρμαρο Στάδιο

Τα αξιοθέατα του Καλλιμάρμαρου. Πάνω αριστερά φαίνεται η υπόγεια δίοδος

Η είσοδος της υπόγειας διόδου «της μοίρας» σήμερα

Περπατάμε μέχρι το σημείο που η στοά στρίβει δεξιά (βλέπε εξώφυλλο και άνω σχέδιο) και επιστρέφουμε.

Η φωτογραφία αυτή λήφθηκε αντίστροφα (προς το σημείο εισόδου μας)

Επιστροφή (εντός του σταδίου)

Περνώντας τα χρόνια, το στάδιο του Λυκούργου καταστράφηκε. Γύρω στο 140 μ.Χ. ο Ηρώδης ο Αττικός ανέλαβε να κατασκευάσει ένα νέο στάδιο, επενδύοντας το με λευκό πεντελικό μάρμαρο, ενώ στην κορυφή του λόφου του Αρδηττού ανέγειρε ναό αφιερωμένο στη θεά Τύχη, υπολείμματα από τα θεμέλιά του διατηρούνται μέχρι σήμερα, και έστησε εκεί το γνωστό για την εποχή χρυσελεφάντινο άγαλμά της (βλ. εικόνα εξωφύλλου).

Αρχαία υπολείμματα στον λόφο Αρδηττού, στην τοποθεσία του ναού της Τύχης

Και το στάδιο του Ηρώδη όμως καταστράφηκε σταδιακά κατά το πέρασμα των αιώνων, καθώς τα μάρμαρά του χρησιμοποιήθηκαν από διάφορους κατακτητές σε νεότερες κατασκευές ή στην παρασκευή ασβέστη.

Η τρύπα της μοίρας (είσοδος) το 1895 (πριν κατασκευαστεί το σημερινό στάδιο)

Το σημερινό στάδιο, πολύ πιο σύγχρονο δημιούργημα, κατασκευάστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα (1895), δωρεά του μεγάλου ευεργέτη Γεωργίου Αβέρωφ, για την τέλεση των πρώτων σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων (1896).

Γεώργιος Αβέρωφ

Το σημερινό Καλλιμάρμαρο

Είναι μια σύγχρονη ανακατασκευή από τον αρχιτέκτονα Αναστάσιο Μεταξά, που βασίστηκε σε σχέδια του Ernst Ziller και πραγματοποιήθηκε έτσι ώστε να γίνει ακριβώς όπως ήταν το στάδιο του Ηρώδη. Αρχιτέκτων-εργολάβος αναμαρμάρωσης: Ιωάννης Μαμάης.

Αναστάσιος Μεταξάς και Ιωάννης Μαμάης

Τέλος, αξίζει να αναφέρουμε ότι στην εξωτερική ανατολική πλευρά του σημερινού σταδίου, μπορούμε να δούμε μια περίτεχνη σαρκοφάγο, στην οποία πιθανολογείται ότι τάφηκε ο Ηρώδης το 179 μ.Χ.

Αρχαία επιγραφή δίπλα στη σαρκοφάγο

Η περιοχή του Αρδηττού κατά την αρχαιότητα

Κατά την αρχαιότητα η λοφώδης περιοχή γύρω από το στάδιο ονομαζόταν Ελικών αρχικά, και Άγραι από μια εποχή και έπειτα, λόγω του ομώνυμου αρχαίου Δήμου που βρισκόταν εκεί. Ο λόφος του Αρδηττού (233 m), πήρε το όνομα του από τον αρχαίο φιλόσοφο, λόγιο και φιλειρηνιστή Αρδήττη. Κάτω από το λόφο, οι Αθηναίοι δικαστές μετά την εκλογή τους έδιναν στο όνομα του Δία, του Απόλλωνα και της Δήμητρας τον λεγόμενο Ηλιαστικό Όρκο. Μπροστά από το λόφο και το Στάδιο, κυλούσε κατά μήκος και εξωτερικά των τειχών της Αθήνας ο ιερός ποταμός Ιλισός. Στο σημείο αυτό έρεε δίπλα στους βραχώδεις πρόποδες του Αρδηττού, ανάμεσα σε πλούσια βλάστηση, σε ναούς και ιερά αφιερωμένα στη Δήμητρα, στον Πάνα, τον Αχελώο και τις Νύμφες. Αργότερα, κατά τη ρωμαϊκή εποχή, κατασκευάστηκε μπροστά ακριβώς από το νέο Στάδιο του Ηρώδη πέτρινη γέφυρα με τρία τόξα, για την πρόσβαση από την απέναντι όχθη, η οποία όμως κατεδαφίστηκε από τον Αλή Χασεκή το 1778, για χρήση των δομικών της υλικών στη νέα τουρκική οχύρωση.

Λόφος Αρδηττού

Στην κορυφή του παρακείμενου λόφου (Μετς), δέσποζε ο ναός του Ελικώνος Ποσειδώνα (εξ’ ου και η αρχαιότερη ονομασία της περιοχής), ενώ λίγο πιο κάτω στον ίδιο λόφο βρισκόταν ο ναός της Αγροτέρας Αρτέμιδος, όπου υπήρχε άγαλμα της θεάς, ενώ στον ίδιο χώρο λατρευόταν επίσης η Δήμητρα και η κόρη της, Περσεφόνη. Ο ναός αυτός γνώρισε μεγάλη δόξα και έδωσε τη μεταγενέστερη ονομασία της περιοχής (Άγραι), ενώ παράλληλα ήταν και ο τόπος τέλεσης των Μικρών “εν Άγραις” Ελευσίνιων Μυστηρίων στις αρχές κάθε Άνοιξης. Παρακάτω, βρίσκεται η εκκλησία της Αγίας Φωτεινής που χτίστηκε το 1872, για την οποία έχουμε μιλήσει στο παρελθόν. Γύρω στα μέσα του 19ου αιώνα στην απελευθερωμένη από τον τουρκικό ζυγό Αθήνα και στο γυμνό σχεδόν από δέντρα τοπίο του λόφου του Αρδηττού, έστεκε ένας μοναχικός ανεμόμυλος, χαρακτηριστική εικόνα εκείνης της εποχής...

Η ιστορία του καταφυγίου του Αρδηττού

Από το 1937 που ξέσπασε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στην Ασία, η κυβέρνηση του Ιωάννη Μεταξά κατασκεύασε πολλά καταφύγια σε υπόγεια αθηναϊκών κτιρίων, όπως και μερικά μεγάλα αντιαεροπορικά καταφύγια στα έγκατα κάποιων λόφων της πόλης. Την ίδια χρονική περίοδο διανοίχθηκαν και οι υφιστάμενες υπόγειες στοές στο λόφο του Αρδηττού, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν από το στρατό ως αποθήκη πυρομαχικών και αντιαεροπορικό καταφύγιο. Λέγεται δε, ότι στο ημιτελές εσωτερικό τους μεταφέρθηκαν πολλά από τα εκθέματα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών την άνοιξη του 1941 προκειμένου να γλιτώσουν τη λεηλασία των κατακτητών.

Τοποθεσία εισόδου (Α) στις υπόγειες στοές

Με την κατάληψη όμως των Γερμανών το έργο ούτε ολοκληρώθηκε, ούτε και χρησιμοποιήθηκε επί κατοχής από τον ελληνικό στρατό. Αντιθέτως, οι Γερμανοί το επέταξαν, ολοκλήρωσαν τις στοές του και τις χρησιμοποίησαν για το σκοπό που είχαν αρχικά κατασκευαστεί, δηλαδή ως αποθήκες πυρομαχικών. Προφανώς, τα εκθέματα πρόλαβαν να απομακρυνθούν και να αποτεθούν εκ νέου σε ασφαλέστερο μέρος. Τέλος, κατά την αποχώρησή τους από την Αθήνα οι Γερμανοί, την 1η Οκτωβρίου του 1944, λέγεται ότι προσπάθησαν να ανατινάξουν τμήμα των στοών, αχρηστεύοντας τα πυρομαχικά που ήταν αδύνατον να πάρουν μαζί τους. Φεύγοντας, δεν ήθελαν να τροφοδοτήσουν με πολεμικό υλικό τις αθηναϊκές αντιστασιακές δυνάμεις, των οποίων ο 6ος Λόχος (της Ν. Ελβετίας) τον ίδιο Δεκέμβριο (κατά τα Δεκεμβριανά) κατέλαβε το λόφο, χρησιμοποιώντας τον για ορμητήριο. Το παρακάτω απόσπασμα αναφέρεται στην 7η Δεκεμβρίου του 1944.

«…Κατά τις τρεις το απόγευμα το πεδίο της μάχης έχει γίνει σωστή κόλαση. Οι ελασίτες πολεμούν σαν να βρίσκονται σε γυμνάσια, οι χωροφύλακες όμως έχουν πανικοβληθεί… Κάποιοι σηκώνουν τα χέρια και παραδίνονται… Τη στιγμή που ετοιμάζεται η γενική επίθεση, οι Άγγλοι τους χτυπάνε άλλη μια φορά πισώπλατα. Αιχμαλωτίζουν μερικές δυνάμεις και προσπαθούν να απομονώσουν ολόκληρο το Τάγμα, που μπροστά στον κίνδυνο να εκμηδενιστεί αναγκάζεται να υποχωρήσει στη γραμμή Ιλισού… Κοντά στο ταχυδρομείο ένας μπουραντάς (οι “μπουραντάδες” ήταν αστυνομικοί με τις χαρακτηριστικές κάσκες των SS κι εμφανίστηκαν στο σκηνικό του πολέμου την άνοιξη του 1943) σκοτώνει πυροβολώντας από πίσω έναν ελασίτη. Εκείνη τη στιγμή πετάγεται από ένα σπίτι ένας γέρος εβδομήντα χρονών, σωστό ερείπιο, αρπάζει το όπλο του σκοτωμένου και πριν μπορέσει κανένας να καταλάβει τι κάνει αρχίζει να πυροβολεί εναντίον των μπουραντάδων φωνάζοντας «Παλιοτόμαρα, τόσον καιρό κάνατε μπλόκα στις συνοικίες. Τώρα οι συνοικίες κάνουν μπλόκο σε σας!» Ο ηρωικός γέρος κάθισε και πολέμησε στο πλευρό των νεαρών ελασιτών μέχρι τη στιγμή που, αντιμετωπίζοντας τον κίνδυνο της κύκλωσης, αναγκάστηκαν να αποσυρθούν στον Αρδηττό…»

Η δεύτερη (Β) είσοδος (κλειδωμένη)

Τα επόμενα χρόνια, μετά το 1947 και επί Βασιλέως Παύλου, οι υπόγειοι χώροι του Αρδηττού ανακατασκευάστηκαν για να χρησιμοποιηθεί τελικά το καταφύγιο ως βασιλικό. Μάλιστα αναφέρεται ότι ήταν διαθέσιμο (σε χρήση) μέχρι και το τέλος του 1949, οπότε και υποθέτουμε ότι άρχισε να εγκαταλείπεται σταδιακά.

Το εσωτερικό του καταφυγίου

Οι επενδυμένες με σκυρόδεμα στοές του δεν ξεπερνούν σε ολικό μήκος τα 200 m, ενώ μία ακόμη σήραγγα (ξ) μήκους 100 m, με διατομή ύψους τεσσάρων έως πέντε μέτρων, παραμένει στην αρχική της μορφή, όπως σκάφτηκε στον φυσικό βράχο.

Όλες οι στοές, μαζί με τη μεγάλη αίθουσα του καταφυγίου, καλύπτουν μια περιορισμένη επιφάνεια της τάξης των 500 m², και δεν συσχετίζονται με υπόγειες διόδους του αρχαίου Παναθηναϊκού Σταδίου, κάτι που μάλλον αναφέρεται σε σύγχυση που σχετίζεται με την αρχαία σήραγγα που ονομάσαμε «τρύπα της μοίρας». Επίσης, δεν συνδέονται με την υπόγεια στοά του Ιλισού, που διέρχεται μεν ακριβώς μπροστά από τον λόφο και σε πολύ μικρή απόσταση από τις στοές του καταφυγίου, αλλά σε διαφορετικό όμως ύψος (αρκετά χαμηλότερα).

Το καταφύγιο διαθέτει εκτός από δύο εισόδους, και το ανοιχτό φρέαρ εξαερισμού (Γ) που βρίσκεται προς την πλευρά του Καλλιμάρμαρου και καταλήγει σε έναν μεγάλο σωρό με μπάζα. Είναι πιθανόν δε, κατά τη διάρκεια των πρώτων βομβαρδισμών της Αθήνας, τα αρχαιολογικά εκθέματα να κατέβηκαν από το στόμιό του στο εσωτερικό της στοάς, ώστε να προστατευτούν.

Η πρώτη είσοδος, που εξωτερικά είναι κλεισμένη με τοίχο, μπετόν και σίδερα, πιθανολογείται ότι κατά την αρχαιότητα ήταν λατρευτική σπηλιά (ιερό των νυμφών) και χρησιμοποιήθηκε για τη διάνοιξη του καταφυγίου. Με την κατασκευή του έργου, δημιουργήθηκε -κατά το σύνηθες- και η δεύτερη είσοδος κοντά στην πρώτη, στη θέση της οποίας σήμερα υπάρχει κλειδωμένη βαριά σιδερένια πόρτα (βλ. φωτό παραπάνω) που οδηγεί στο εσωτερικό. Η δε είσοδος της σπηλιάς έχει κλειστεί με τρόπο τέτοιο, ώστε να μείνει μόνο ένα μικρό άνοιγμα στο επάνω μέρος της, το οποίο προφυλάσσεται με ισχυρές σιδερένιες μπάρες οι οποίες όμως έχουν κοπεί, επιτρέποντας μεν την είσοδο, αλλά με μεγάλο κίνδυνο πτώσης και τραυματισμού.

Είσοδος Α

Το άνοιγμα εξωτερικά

Και εσωτερικά

Αρχή σήραγγας α, συρματοπλέγματα

Σήραγγα α, κατάλοιπα των γερμανικών εκρήξεων

(στρίψαμε αριστερά) Σήραγγα β, γκρεμισμένη οροφή

Σήραγγα β

β-γ

Αρχή σήραγγας γ (δεξιά)

Θάλαμος σήραγγας γ (φωτό προς τα πίσω)

Θάλαμος σήραγγας γ, διαβρωμένος οπλισμός σκυροδέματος

Θάλαμος σήραγγας γ

Τέλος σήραγγας γ

(στρίψαμε αριστερά) Χώρος δ, αρχή σκαμμένης στοάς ξ

Χώρος δ, προς την αντίθετη κατεύθυνση, δεξιά το τέλος της σήραγγας γ

Εδώ βγήκαμε ερχόμενοι από τη σήραγγα γ (τέλος σήραγγας γ)

Από τον χώρο δ, έχοντας πίσω μας την αρχή της σήραγγας ξ, στρίβουμε αριστερά και βρισκόμαστε στη μεγάλη αίθουσα ε, μήκους περίπου 80 μέτρων.

Είσοδος τουαλέτας στ

Εσωτερικό τουαλέτας στ

Ο χώρος ζ (χωρίς επένδυση). Αρχή δοκιμαστικής διάνοιξης (;)

Μέσα από τον χώρο ζ (απέναντι η αρχή της σήραγγας θ)

Βγαίνοντας από τον χώρο ζ, προς τα αριστερά, η συνέχεια της μεγάλης αίθουσας ε (στο αριστερό τοίχωμα διακρίνεται η είσοδος της τουαλέτας η)

Εσωτερικό τουαλέτας η

Το τέλος της μεγάλης αίθουσας ε

Η αρχή της σήραγγας θ

Σήραγγα θ

Θάλαμος της σήραγγας θ

Θάλαμος της σήραγγας θ (προς τα πίσω)

Θάλαμος και συνέχεια σήραγγας θ

Λεπτομέρεια: ροή νερού δια μέσου των τοιχωμάτων

Συνέχεια σήραγγας θ, (δεξιά: σήραγγα ι)

Σήραγγα ι (διαθέτει εσοχή χαμηλά στο δάπεδο)

(στρίψαμε αριστερά) Σήραγγα κ

Σήραγγα κ, αποχέτευση υδάτων δαπέδου (Γεωργία Μπουρμπούλη)

Στο τέλος της σήραγγας κ, βλέπουμε τον μικρό χώρο λ

Ο επόμενος χώρος μ, που καταλήγει σε μεταλλική εσωτερική πόρτα

Περνώντας την πόρτα, στα αριστερά: χώρος ν, το τέλος της διάνοιξης (μπάζα)

Στα δεξιά, βρισκόμαστε μέσα από την είσοδο Β

Λεπτομέρεια της κλειδαριάς της πόρτας Β (η κόκκινη προφανώς είναι νεότερη)

Η μεταλλική πόρτα στον χώρο μ, από την οποία φτάσαμε

Εντελώς σύγχρονος πίνακας ηλεκτρικού ρεύματος

Οι ηλεκτρικές εγκαταστάσεις που διακρίνουμε σε αρκετά σημεία των στοών δείχνουν πολύ νέες, και προδίδουν ότι ο χώρος συντηρήθηκε ξανά σχετικά πρόσφατα (βλέπε σύγχρονους λαμπτήρες, περασμένα καλώδια, και τον πίνακα ηλεκτρικού). Ίσως δε να είχαν ξεκινήσει και εργασίες ανακατασκευής των εγκαταστάσεων, όπως φαίνεται ότι συνέβη και πριν από κάποια χρόνια σε ένα άλλο αθηναϊκό καταφύγιο, αυτό που βρίσκεται στο εσωτερικό του λόφου του Λυκαβηττού. Βέβαια, το καταφύγιο του Αρδηττού δεν διατηρείται σε τόσο καλή κατάσταση όσο του Λυκαβηττού, δεδομένου ότι σε πάρα πολλά σημεία το σκυρόδεμα της οροφής είναι -όπως είδαμε- κατεστραμμένο (είτε από ανατινάξεις, είτε από φυσική φθορά) και ο σιδηροπλισμός διαβρωμένος.

Μηνύματα επισκεπτών (αναφέρονται και τα ονόματα Μπαλάνος και Γιαννόπουλος)

Η σκαμμένη στοά ξ και το φρέαρ

Τα υπόγεια του Αρδηττού δεν επικοινωνούν με καμία άλλη τοποθεσία της Αθήνας, αν και αυτό έχει υπονοηθεί ότι μπορεί κάποτε να συνέβαινε από το τέλος της φυσικής στοάς (ξ), που καταλήγει στον πυθμένα του φρέατος αερισμού (Γ). Το καθαρό ύψος του από το δάπεδο της στοάς μέχρι την επιφάνεια του λόφου είναι περίπου 10 m, αν και σήμερα καταλήγει σε ένα μεγάλο σωρό από χώματα, μπάζα και σκουπίδια, που ξεπερνάει την οροφή της σήραγγας. Είναι ακριβώς εκείνο το σημείο που η υπόγεια διαδρομή σταματά μπροστά στη βάση αυτού του σωρού, και δημιουργεί ερωτηματικά για την ενδεχόμενη συνέχεια, είτε της στοάς πέρα από τα μπάζα είτε του πηγαδιού προς τα κάτω, σενάρια που μάλλον αποκλείονται, καθώς δεν μπορούν να αποδειχθούν. (από την κορυφή του σωρού, κάτω από το πηγάδι, δεν διακρίνεται εάν η στοά μπορεί να συνέχιζε ή όχι). Από την άλλη πλευρά, η σύνδεση της “φυσικής” σήραγγας με το υπόλοιπο (τσιμεντένιο) καταφύγιο, φαίνεται να ήταν φραγμένη με τοίχο από μπετόν, ο οποίος στη συνέχεια γκρεμίστηκε. Ίσως κατά την τελευταία ανακατασκευή στα τέλη της δεκαετίας του ’40, να αποκλείστηκε η συγκεκριμένη στοά (και το πηγάδι) από το υπόλοιπο καταφύγιο.

Χώρος δ, αρχή σκαμμένης στοάς ξ

Από το εσωτερικό της στοάς, απεικόνιση της εισόδου και του χώρου δ

Η στοά ξ προς το μέσον της

Η στοά ξ. Διακρίνεται στο βάθος το τέλος της στον σωρό από μπάζα

Ο σωρός φτάνει μέχρι την οροφή της στοάς

Η ανάβαση προς την οροφή είναι δύσκολη (τα μπάζα ολισθαίνουν)

Περνώντας από το πολύ μικρό κενό, βρισκόμαστε κάτω από το φρέαρ Γ!

Πάνω από την κορυφή των μπάζων, κάθετη επικοινωνία με την επιφάνεια (Γ).

Κατά τον κ. Μάριο Μαμανέα (katakomvi.blogspot.gr), στο σημείο αυτό που βρίσκεται ο σωρός, ανάμεσα σε σκόρπιες πέτρες και ξύλα υπάρχουν οξειδωμένα νομίσματα, κυρίως οβολοί και διόβολα (χάλκινα κέρματα του προπερασμένου αιώνα) που ο ίδιος θεωρεί ότι απορρίφθηκαν από το στόμιο του φρέατος, ως αφιερώματα σχετικά με τον παρακείμενο αρχαίο ναό της θεάς Τύχης. Εμείς βρήκαμε μόνο σκουπίδια, και μεταξύ άλλων και την παρακάτω σπασμένη πίπα.