Τουρκικές βόμβες και ταραχές στην Κύπρο: Αναλύοντας τα γεγονότα…

Του William Mallinson - Απόδοση στην Ελληνική: Θοδωρής Μπουχέλος

 Εισαγωγή

Χρειάστηκε μάχη επί περίπου τριάμισυ χρόνια, με την υποστήριξη του Επιτρόπου Πληροφοριών, μέχρις ο τελευταίος να διατάξει το Φόρεϊν Όφις να αποδεσμεύσει ζωτικής σημασίας έγγραφα, τα οποία απεδείκνυαν πώς από το 1974 η Βρετανία είχε επιχειρήσει να παραιτηθεί των βάσεών της στην Κύπρο, αλλά δεν τής το επέτρεψε ο Κίσινγκερ [1]. Μάλιστα μού ενεχείρισαν αντίγραφα των εγγράφων εδώ, στην Αθήνα.

Παρά τα πολυάριθμα εμπόδια τα οποία τίθενται στον ιστορικό της διπλωματίας που θα επιχειρήσει κυνήγι στοιχείων (από τις ορδές πολιτικών και κομματικοδίαιτων δήθεν ακαδημαϊκών), το Φόρεϊν Όφις, είτε ενσυνειδήτως είτε από συνήθεια, ενίοτε συμμορφώνεται με τους κανονισμούς περί αποδεσμεύσεως εγγράφων στα Εθνικά Αρχεία: μόλις ανακάλυψα κάποια απόρρητα έγγραφα τα οποία αποδεσμεύθηκαν περίπου πενήντα έξι χρόνια αφ’ ότου συντάχθηκαν. Αν και τα πενήντα έξι χρόνια παραείναι μεγάλος χρόνος αναμονής για δημόσια έγγραφα, μπορώ να πω ότι και πάλι η κατάσταση είναι καλύτερη από εκείνη των ελληνικών αρχείων. Η Ελλάδα έχει πολλούς σκελετούς στη ντουλάπα της. Υπάρχουν έγγραφα που αφορούν στην Κύπρο τα οποία δεν είναι καν διαθέσιμα, ευτελίζοντας κάθε έννοια ακαδημαϊκής διαφάνειας.

Το γιατί το κοινό έπρεπε να περιμένει τόσο πολύ προκειμένου να διαβάσει ορισμένα μάλλον προφανή πράγματα, επαφίεται στην κρίση του καθενός. Τα έγγραφα που ξέθαψα αποδεικνύουν απλώς ότι η Βρετανία γνώριζε πάρα πολύ καλά ότι οι Τουρκοκύπριοι σχεδίαζαν διαδηλώσεις στη Λευκωσία το καλοκαίρι του 1958, καθώς και ότι τοποθέτησαν βόμβα εναντίον δικών τους, προκειμένου να ρίξουν το φταίξιμο στους Ελληνοκυπρίους. Πριν σχολιάσουμε όλον αυτόν τον κυκεώνα, τη σχέση του με το σήμερα καθώς και τις επιπτώσεις που έχει, ας ρίξουμε μια ματιά σε ορισμένα παραθέματα.

 Τα τηλεγραφήματα

Στις 9 Σεπτεμβρίου 1957, και ενώ η αντιβρετανική εκστρατεία της ΕΟΚΑ [2] βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη, ένα έγγραφο της βρετανικής αντικατασκοπείας ανέφερε τα εξής:

1. Σύμφωνα με μια αρκετά αξιόπιστη πηγή, η τουρκική κατοικία στην ΟΜΟΡΦΙΤΑ, όπου σημειώθηκε έκρηξη στις 31 Αυγούστου 1957, εχρησιμοποιείτο ως εργοστάσιο κατασκευής βομβών επ’ αρκετόν. Δώδεκα άτομα εργάζονταν εκεί σε βάρδιες και “χιλιάδες βομβών” κατασκευάστηκαν εκεί και διανεμήθηκαν σε διάφορα μέρη του νησιού.

(C.6)

2. Τη νύχτα της εκρήξεως, στο σπίτι υπήρχαν αρκετά κιβώτια με βόμβες. Όταν η βόμβα εξερράγη, οι εναπομείνασες βόμβες μεταφέρθηκαν από όσους δεν τραυματίσθηκαν, καθώς και από άλλους Τούρκους γείτονες.

(C.6)

3. Υπάρχουν αρκετά άλλα σπίτια στη ΛΕΥΚΩΣΙΑ όπου οι Τούρκοι κατασκευάζουν βόμβες.

(C.3)

4. Αφότου σημειώθηκε η έκρηξη, η ΒΟΛΚΑΝ έδωσε εντολή στα μέλη της να εξεύρουν κατάλληλες τοποθεσίες εκτός πόλεων και χωριών για την κατασκευή βομβών.

(C.3)

ΑΝΑΦΟΡΑ ΜΥΣΤΙΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ

[Εδώ, οι λογοκριτές έχουν διαγράψει μία παράγραφο]

Οι πληροφορίες της παραγράφου 1 ανωτέρω φαίνεται πιθανόν να είναι υπερβολικές ως προς τον αριθμό των βομβών. Οι πληροφορίες της παραγράφου 2 είναι μάλλον απίθανες ως προς την άμεση επί τόπου άφιξη εκπατρισθέντος προσωπικού. [3]

Στις 4 Ιουνίου 1958 και περί ώραν 18.30, ο κυβερνήτης έγραφε στον Υπουργό Αποικιών:

Τούρκοι χούλιγκαν επιδεικνύουν εντεινόμενη δραστηριοποίηση κατά τις μία-δύο προηγούμενες εβδομάδες και το περασμένο Σάββατο οργάνωσαν διαδηλώσεις κατά τις οποίες οι συμμετέχοντες κατέστρεψαν αγγλικές πινακίδες. Αυτή η κίνηση, η οποία ακολούθησε τις δολοφονίες Τούρκων αριστερών από την ΤΜΤ [4] και την αύξηση του αριθμού φυλλαδίων της TMT στις πιο βίαιες διαδηλώσεις, φαίνεται να καταδεικνύει ότι οι Τούρκοι είναι έτοιμοι για ακόμη περισσότερη βία, η οποία ενδέχεται να εκδηλωθεί πριν γίνει η ανακοίνωση πολιτικής στο Κοινοβούλιο. [5]

Ο Κυβερνήτης είχε δίκιο: στις 8 Ιουνίου και περί ώραν 2.30 πμ, έλαβε την ακόλουθη αναφορά:

ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ

Απόψε σημειώθηκαν σημαντικές ταραχές και εμπρησμοί στη Λευκωσία. Η κατάσταση έμοιαζε σαν να είχε οργανωθεί εκ των προτέρων από Τούρκους, ιδίως δεδομένων των πληροφοριών τις οποίες είχαμε λάβει προ ολίγων ημερών περί του ότι σχεδίαζαν να καταφύγουν σε ταραχές και εμπρησμούς. Ακολουθεί αναφορά της καταστάσεως στις 2.00 πμ ώρα Κύπρου.

2. Στις 22.00 η ώρα, εξερράγη βόμβα στην βεράντα του Τούρκου Συμβούλου Τύπου. Σημειώθηκαν ελάχιστες ζημιές. Τίποτε άλλο δεν συνέβη μέχρι τα μεσάνυχτα, οπότε και Τούρκοι νεολαίοι άρχισαν να συγκεντρώνονται στην περιοχή Πύλης Κερύνειας και σε δρόμους εκτός των τειχών. Πυρπόλησαν δύο αυτοκίνητα και άρχισαν να εκτοξεύουν πέτρες εναντίον άλλων. Ορισμένοι νεολαίοι εθεάθησαν να κρατούν μπιτόνια βενζίνης. Περί ώραν 0.100 [sic] ξέσπασαν φωτιές στην περιοχή Πύλης Αμμοχώστου. Εισέτι μη επιβεβαιωθείσα αναφορά περί έξι πυρκαγιών οι οποίες ξέσπασαν, μία εκ των οποίων σοβαρή (σε αποθήκη ξυλείας) και όλες σε ελληνικές περιουσίες. Αστυνομικοί και πυροσβέστες του Στρατού κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν τις φωτιές και τις έχουν θέσει υπό έλεγχο. Έχει επιβληθεί απαγόρευση κυκλοφορίας η οποία εφαρμόζεται σταδιακώς. Η γραμμή Μέησον-Ντίξον έχει επανδρωθεί με στρατεύματα. Εν τω μεταξύ Έλληνες είχαν αρχίσει να κρούουν καμπάνες εκκλησιών και ομάδες Ελλήνων νεολαίων εθεάθησαν να τοποθετούνται σε σημεία ανά την πόλη. Σημειώθηκαν συμπλοκές μεταξύ νεολαίων αμφοτέρων των κοινοτήτων στην Πύλη Αμμοχώστου. Ορισμένα από τα θύματα διακομίστηκαν στο νοσοκομείο, συμπεριλαμβανομένων και δύο νεκρών Ελλήνων. Οι ομάδες διαδηλωτών διαλύονται και προς το παρόν η κατάσταση φαίνεται να είναι υπό έλεγχο. Σύμφωνα με τις αναφορές, οι Δυνάμεις Ασφαλείας δεν χρειάσθηκε να ανοίξουν πυρ.

3. Ο Ντενκτάς και ο Τούρκος Γενικός Πρόξενος απουσίαζαν αυτό το βράδυ στην Λάρνακα, όπου μιλούσαν απευθυνόμενοι σε μια ελάχιστα ενθουσιώδη συνάντηση της Λέσχης Τούρκων Νεολαίων. Ο Ντενκτάς επέστρεψε μετά τα μεσάνυχτα και επικοινώνησε μαζί του ο Περιφερειακός Επίτροπος. Έμοιαζε ειλικρινώς αναστατωμένος και παρατήρησε: “αυτή τη φορά, πήγαμε γυρεύοντας (σ.σ οι Τούρκοι)”. Έδινε την εντύπωση ότι οι φασαρίες είχαν ξεκινήσει επίτηδες από Τούρκους ταραχοποιούς. Αυτό επιβεβαιώνει την δική μας εντύπωση ότι ότι η βόμβα πιθανώς να είχε τοποθετηθεί από τους ίδιους τους Τούρκους. Ο Ντενκτάς απευθύνθηκε σε πλήθος το οποίο είχε συγκεντρωθεί έξω από το αρχηγείο της Αστυνομίας Περιφερείας Λευκωσίας και τους έπεισε να διαλυθούν.

4. Δεν αναφέρθηκαν επεισόδια σε άλλες περιφέρειες.

5. Η τρέχουσα πρόθεση είναι να διατηρηθεί η απαγόρευση κυκλοφορίας στη Λευκωσία μέχρι και αύριο.

6. Υπάρχουν αναφορές στον τοπικό τουρκικό τύπο για μια μαζική συγκέντρωση στην Κωνσταντινούπολη αύριο. Φαίνεται πιθανό οι εδώ ταραχές να υποκινήθηκαν εν όψει αυτής της συγκεντρώσεως. [6]

Στις 4.45 πμ. της ίδιας ημέρας, ο Κυβερνήτης θεώρησε δέον να αποστείλει επείγον τηλεγράφημα, συνοψίζοντας τα ανωτέρω, στον Υπουργό Αποικιών, κοινοποιώντας το όχι μόνο στις πρεσβείες στην Αθήνα και την Άγκυρα, και στο Γενικό Προξενείο στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και στην πρεσβεία στην Ουάσινγκτων:

Εμπρησμοί και ταραχές προκληθέντα από Τούρκους ξέσπασαν περί τα μεσάνυχτα απόψε στη Λευκωσία. Τούρκοι προκάλεσαν αριθμό πυρκαγιών σε ελληνικές ιδιοκτησίες ανά την πόλη, μία ιδιαιτέρως σοβαρή, αλλά όλες έχουν πλέον τεθεί υπό έλεγχο. Μερικές συγκρούσεις μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων. Έλληνες στη Λευκωσία και σε μερικά γειτονικά χωριά σήμασαν [sic] καμπάνες εκκλησιών και συγκεντρώθηκαν πλήθη αναστατωμένων Ελλήνων. Γνωστά θύματα: δύο Ελληνοκύπριοι και αριθμός τραυματιών. Νωρίτερα το βράδυ είχε εκραγεί βόμβα σε οικία του Τούρκου Συμβούλου Τύπου χωρίς να προκληθούν ζημιές. Ουδένας [sic] ευρίσκετο εντός της οικίας εκείνην την ώρα. Η κατάσταση εξακολουθεί τεταμένη αλλά υπό έλεγχο. Έχει επιβληθεί απαγόρευση κυκλοφορίας στη Λευκωσία και στρατεύματα έχουν επανδρώσει την γραμμή μεταξύ των Τουρκικών και Ελληνικών συνοικιών. Ουδέν πρόβλημα σε άλλο τμήμα της νήσου. [7]

Μόλις ένα τέταρτο της ώρας αργότερα, στις 5.00 πμ., απέστειλε άλλο ένα έκτακτο τηλεγράφημα, αναφερόμενος στο προηγούμενο:

Σχετ.: Το αμέσως προηγούμενο ανάριθμο τηλεγράφημά μου.

Συμβάντα στη Λευκωσία

Η επί των εισέτι διαθεσίμων αναφορών εκτίμησή μας είναι ότι αναμφιβόλως οι εμπρησμοί και οι ταραχές προκλήθηκαν από Τούρκους, επί τη βάσει προαποφασισμένου σχεδίου. Στο υπ’ αριθμόν 727 τηλεγράφημά μου [δεν βρέθηκε, εκτός και αν ο Κυβερνήτης εννοεί το υπ' αριθμόν 724, ανωτέρω] ανέφερα πληροφορίες οι οποίες είχαν τεθεί στη διάθεσή μας περί του ότι οι Τούρκοι ετοιμάζονταν να δημιουργήσουν προβλήματα αυτό το σαββατοκύριακο. Φαίνεται ξεκάθαρο πως ό,τι συνέβη συνάδει με την εν λόγω επιδίωξη.

2. Όλες οι επί του παρόντος ενδείξεις περί της βομβιστικής ενέργειας στην οικία του Τούρκου Συμβούλου Τύπου καταδεικνύουν ότι αυτή οργανώθηκε από Τούρκους ως αφορμή για τους επακόλουθους εμπρησμούς και ταραχές. Είναι άκρως απίθανο Έλληνες να προκάλεσαν εσκεμμένως ταραχές σε αυτή τη συγκυρία, επιτιθέμενοι εναντίον ιδιοκτησίας της Τουρκικής Κυβερνήσεως. Η εκρηκτική ύλη της βόμβας ήταν όμοια με εκείνη η οποία είχε χρησιμοποιηθεί κατά το παρελθόν σε βόμβες οι οποίες είχαν βρεθεί στην κατοχή Τούρκων αλλά δεν έχουμε αναφορές χρήσεως του εν λόγω υλικού από Έλληνες. Η τοποθέτηση της βόμβας καταδεικνύει ότι δεν αποσκοπούσε να προκαλέσει πραγματικές ζημιές. Υπάρχει επίσης και το γεγονός ότι ουδείς βρισκόταν εντός εκείνη την ώρα. Ο Σύμβουλος Τύπου είχε φύγει με τον Τούρκο Γενικό Πρόξενο και τον Ντενκτάς για να παραστούν σε μια συγκέντρωση Τούρκων Νεολαίων στη Λάρνακα, κάτι που πρέπει να ήταν γνωστό στους Τούρκους στη Λευκωσία.

3. Εν ολίγοις, όλα τα στοιχεία είναι ενδεικτικά μιας επί τούτου οργανωμένης από τους Τούρκους απόπειρας, με στόχο να δημιουργήσει φασαρίες. Ενδέχεται, μάλιστα, να είχε επιλεγεί ο συγκεκριμένος χρόνος ως προπομπός των μαζικών συγκεντρώσεων οι οποίες έχουν προγραμματιστεί για αύριο (Κυριακή) στην Τουρκία επ’ ευκαιρία της “Ημέρας της Κύπρου”. Νωρίτερα το ίδιο βράδυ είχε προηγηθεί μία προκλητική εκπομπή του Ράδιο Άγκυρα. Εν αντιθέσει προς προηγούμενες τουρκικές ταραχές, δε μοιάζει σε τίποτα με αυθόρμητη αντίδραση σε κάποια πράξη βίας εκ μέρους των Ελλήνων.

4. Φοβούμαι ότι αυτή θα μπορούσε να είναι η απαρχή μιας ενδοκοινοτικής διαμάχης σοβαρότερης οιασδήποτε έχουμε δει ως τώρα, καθώς είναι ενδεικτική του ότι οι Τούρκοι είναι έτοιμοι να εξαπολύσουν επιθέσεις εναντίον ελληνικής ιδιοκτησίας προκειμένου να εξυπηρετήσουν τους πολιτικούς στόχους τους. Εν τούτοις, στην προκειμένη περίπτωση, ενδέχεται, δεδομένου ότι έκαναν τη διαδήλωσή τους, να περιμένουν επί ένα διάστημα πριν κάνουν την επόμενη κίνηση. Από την άλλη πλευρά, οι Έλληνες μπορεί να καταφύγουν σε αντίποινα βίας.

5. Συναντήθηκα με ηγέτες της Τουρκικής κοινότητας στη Λευκωσία, νωρίς σήμερα το πρωί και τούς μίλησα πολύ ειλικρινώς περί των κινδύνων μιας τέτοιας εσκεμμένης προκλήσεως διακοινοτικής αναταραχής εκ μέρους των Τούρκων, καθώς και περί του καθήκοντός τους να δώσουν στην δική τους κοινότητα ένα ξεκάθαρο προβάδισμα.

6. Η απαγόρευση κυκλοφορίας εντός των τειχών της Λευκωσίας θα διατηρηθεί και καθ’ όλη την αυριανή ημέρα (Κυριακή). Θα ισχύει τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους Τούρκους. Θα χρησιμοποιηθούν επίσης και οδοφράγματα προκειμένου να αποτραπεί η συρροή στη Λευκωσία ατόμων από τα γύρω χωριά. [8]

Οκτώ και κάτι ώρες αργότερα, στις 13.45 (μάλλον χρειαζόταν ύπνο), ο Κυβερνήτης απέστειλε τηλεγράφημα στο Υπουργείο Αποικιών, αναφέροντας τη συνάντησή του με Τούρκους ηγέτες. Ο ίδιος ή όποιος πληκτρολόγησε το (κρυπτογραφημένο) τηλεγράφημα πρέπει είτε να νύσταζε είτε να είχε χάσει την ψυχραιμία του, καθώς έγραψε ημερομηνία 8 Ιουλίου 1958, αντί για Ιουνίου:

Τουρκικές αναταραχές

Στο υπ’ αριθμόν 744 τηλεγράφημά μου, ανέφερα ότι το πρωί είχα συναντηθεί με Τούρκους ηγέτες της Λευκωσίας. Η συνάντηση έλαβε χώρα στις 5.30 πμ. στο Κυβερνείο, αμέσως μετά την επιστροφή μου από την αυτοψία των ζημιών τις οποίες προκάλεσε η φωτιά στην παλαιά πόλη της Λευκωσίας.

2. Οι τέσσερις Τούρκοι ηγέτες τους οποίους κάλεσα ήσαν οι Ντενκτάς, Οσμάν Ορέκ (σημαίνων δικηγόρος και Αντιπρόεδρος του Υπάτου Συμβουλίου του Εβκάφ και Πρόεδρος του Τμήματος Λευκωσίας του Κόμματος “Η Κύπρος είναι Τουρκική”), ο κ. Ουμίτ Σουλεϊμάν (επίσης δικηγόρος, ο οποίος ηγείται της Τουρκικής Σχολικής Επιτροπής στη Λευκωσία) και ο Δρ. Γκοζμέν (πρώην δημοτικός σύμβουλος).

3. Τούς είπα ότι είχα μόλις επιστρέψει από την αυτοψία που έκανα στις πολύ σοβαρές ζημιές τις οποίες προξένησαν Τούρκοι στην πόλη κατά τη διάρκεια της νύχτας. Είπα πως ήμουν βέβαιος ότι όλο αυτό είχε προσχεδιαστεί από τους Τούρκους. Είπα πως γνωρίζαμε εκ των προτέρων ότι ο εμπρησμός ήταν ηθελημένος και πως γνωρίζαμε ότι υπήρχε κίνδυνος αυτός να πραγματοποιηθεί το ίδιο σαββατοκύριακο. Όταν λάβαμε αυτήν την πληροφόρηση, έγιναν κινήσεις σε διάφορα επίπεδα, προκειμένου να τόν αποτρέψουμε. Ο Διοικητικός Γραμματέας είχε δει τον Ντενκτάς, εγώ είχα δει τον Τούρκο Γενικό Πρόξενο, και ο Πρέσβης μας στην Άγκυρα είχε δει τον Τούρκο Γενικό Γραμματέα. Όλες αυτές οι προσεγγίσεις έγιναν προκειμένου να πείσουμε τους Τούρκους να αποτρέψουν την σχεδιαζόμενη βία. Είπα πως ήταν απολύτως ξεκάθαρο ότι τα τραγικά γεγονότα της προηγούμενης νύχτας δεν ήσαν καθόλου αυθόρμητα αλλά αποτελούσαν μέρος ενός μελετημένου σχεδίου και ότι όσοι χρησιμοποίησαν προκλητική γλώσσα θα πρέπει να αναλάβουν μερίδιο της ευθύνης (αυτό, φυσικά, απευθυνόταν στον Ντενκτάς). Είπα ότι δεν χρειαζόταν να υπογραμμίσουμε εκ νέου το τρομερό λάθος της χρήσεως βίας αυτήν την κρίσιμη συγκυρία και ότι είχα απευθύνει έκκληση προς τους ηγέτες των Τούρκων στη Λευκωσία, όπως μάς εξασφαλίσουν την άμεση και ενεργό συνεργασία τους προκειμένου να βάλουμε τέλος στις διακοινοτικές συγκρούσεις οι οποίες θα προκαλούσαν ανυπολόγιστη ζημιά εάν συνεχίζονταν. Είπα ότι είχαν ένα ξεκάθαρο θετικό και αρνητικό καθήκον. Είχαν το αρνητικό καθήκον να αποφύγουν την υποκίνηση και το θετικό καθήκον να συγκρατήσουν τα μέλη της κοινότητάς τους από περαιτέρω πράξεις βίας.

4. Οι τέσσερις Τούρκοι ηγέτες είχαν προφανώς κλονισθεί από τα γεγονότα της προηγουμένης νύχτας. Δεν προσπάθησαν να μού αρνηθούν ότι η βόμβα στο σπίτι του Τούρκου Συμβούλλου [sic] Τύπου είχε τοποθετηθεί από Τούρκους (αν και είπαν ότι δεν θα μπορούσαν να παραδεχθούν κάτι τέτοιο δημοσίως). Είπαν ότι η αναστάτωση μεταξύ μελών της Τουρκικής κοινότητος προκλήθηκε από το γεγονός ότι δεν μπορούσε να δοθεί κάποια εξασφάλιση ότι η ανακοίνωση της νέας πολιτικής θα ήταν αποδεκτή από τους Τούρκους και ότι η Τουρκική κοινότητα ανέμενε ότι η νέα πολιτική δεν θα την ικανοποιούσε καθόλου. Είπαν επίσης ότι εκείνοι τούς οποίους ο Ντενκτάς απεκάλεσε “Τούρκους τεντυμπόηδες”, δεν ελέγχονταν από τους ηγέτες. Ο Ντενκτάς είπε ότι όταν ο Διοικητικός Γραμματέας τόν είδε μόλις επέστρεψε από την Άγκυρα την περασμένη Παρασκευή, τόν ρώτησε περί της πιθανότητας ταραχών μέσα στο σαββατοκύριακο και αντελήφθη ότι δεν υπήρχε πρόθεση εκ μέρους των Τούρκων να καταφύγουν σε βία αυτήν την περίοδο. Εκείνος και οι άλλοι είπαν ότι δεν γνώριζαν κάτι περί προϋπάρχοντος σχεδίου για εμπρησμό ή άλλης μορφής βία χθες το βράδυ. Συμφώνησαν ότι τα χθεσινοβραδινά γεγονότα ήσαν αξιοθρήνητα και ότι θα έπρεπε να γίνει παν το δυνατόν προκειμένου να σταματήσει η συνέχιση ή η εξάπλωση των ταραχών. Μού έδωσαν την εντύπωση ότι είχαν όντως φοβηθεί από ό,τι είχε συμβεί και ότι θα έκαναν ό,τι μπορούσαν για να ελαττώσουν την ένταση. [9]

Και τώρα το Λονδίνο αναλαμβάνει δράση: την ίδια ημέρα (χωρίς αναφορά της ακριβούς ώρας), ο Υπουργός (του Φόρεϊν Όφις) απέστειλε το εξής τηλεγράφημα στον Πρέσβη στην Άγκυρα:

Παρακαλώ όπως αιτηθείτε αμέσου ακροάσεως με τον Τούρκο Πρωθυπουργό ή Υπουργό των Εξωτερικών και συζητήστε μαζί του περί των κάτωθι.

2. Ανησύχησα βαθύτατα μόλις έμαθα για αυτά τα γεγονότα. Δεν μπορώ να πιστέψω ότι θα είχαν συμβεί εάν η Τουρκική Κυβέρνηση – όπως τής έχω επανειλημμένως ζητήσει να πράξει, και δη προσφάτως κατά τη συζήτηση που είχα με τον Τούρκο Πρέσβη στις 3 Ιουνίου – είχε χρησιμοποιήσει την επιρροή της στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα, προκειμένου να παροτρύνει την τελευταία να επιδείξει αυτοσυγκράτηση. Με ανησυχεί ιδιαιτέρως η διαπίστωση ότι αυτών των ταραχών προηγήθηκε προκλητική εκπομπή του Ράδιο Άγκυρα.

3. Τέτοιου είδους συμβάντα, καίτοι δεν θα αποτρέψουν την Κυβέρνηση της Α.Μ. από τις προσπάθειές της να εξεύρει λύση στο Κυπριακό, οπωσδήποτε θα δυσχεράνουν το έργο της περαιτέρω. Ως εκ τούτου, στο πνεύμα της φιλίας μεταξύ της Τουρκίας και του Η.Β. οφείλω να ζητήσω επισήμως από την Τουρκική Κυβέρνηση να ασκήσει όλη την επιρροή της, τόσο στην Τουρκική Κοινότητα στην Κύπρο, όσο και στον Τουρκικό Τύπο και το ραδιόφωνο, προκειμένου να αποφεύγεται η βία και η προκλητική προπαγάνδα. Ειλικρινώς πιστεύω ότι η Τουρκική Κυβέρνηση θα είναι διατεθειμένη να αναλάβει δράση προς αυτήν την κατεύθυνση άνευ ετέρου.[10]

Ενώ ο Κυβερνήτης και οι συν αυτώ μελετούσαν το θέμα, η κατάσταση παρέμενε τεταμένη. Στις 10 Ιουνίου, ο Κυβερνήτης απέστειλε το εξής τηλεγράφημα στον Υπουργό, καθώς και στους Πρέσβεις στην Άγκυρα και την Αθήνα:

Βομβιστική ενέργεια στο Τουρκικό Γραφείο Πληροφοριών

Όπως θα έχετε διαπιστώσει από το υπ ‘αριθμόν 768 τηλεγράφημά μου, θεωρώ σώφρον να μην εκδώσουμε σε αυτήν τη φάση κάποιο επίσημο ανακοινωθέν περί των συμπερασμάτων στα οποία έχουμε καταλήξει μέχρι στιγμής, βάσει των ερευνών που έχουν διεξαχθεί για το περιστατικό, ως προς τον καταλογισμό των ευθυνών. Επιθυμώ, όμως, να παραμείνει στη διακριτική μας ευχέρεια να το πράξουμε εάν το κρίνουμε απαραίτητο. Και αυτό είναι κάτι που κατέστησα σαφές στους Τουρκοκυπρίους ηγέτες. Η κάθε πλευρά, φυσικά, έχει επιρρίψει την ευθύνη στην άλλη, και ο Κιουτσούκ, κατά την ομιλία του στην ανοιχτή συγκέντρωση της Κυριακής στην Κωνσταντινούπολη, έφτασε μέχρι του σημείου να πει –

“Θέλω να σάς μιλήσω για ένα αιματηρό επεισόδιο που έλαβε χώρα χθες το βράδυ. Έχουμε ένα Γραφείο Πληροφοριών που άνοιξε προσφάτως στη Λευκωσία. Αυτή η δολοφονική συμμορία, οι ορδές των παπάδων, οι εγκληματίες, εκτόξευσαν βόμβα στο κτίριο των Πληροφοριών, προξενώντας ζημιές. Μόλις το έμαθαν αυτό, μέλη της Τουρκικής κοινότητας συγκεντρώθηκαν και πραγματοποίησαν πορεία προς την Ελληνική συνοικία, σκοτώνοντας δύο Έλληνες και τραυματίζοντας πέντε.”

2. Υπάρχουν επίσης αναφορές στον Τουρκικό Τύπο ότι εθεάθη Έλληνας νεολαίος να ρίχνει τη βόμβα. Από επίσημες πηγές, δεν υπάρχει απολύτως καμία επιβεβαίωση του ισχυρισμού αυτού.

3. Εάν αναγκαστούμε, ως αποτέλεσμα των συνεχιζόμενων προκλητικών κατηγοριών εκ μέρους των Τούρκων επί του θέματος, να εκδώσουμε επίσημη ανακοίνωση, τα κάτωθι είναι σημεία τα οποία ενδεχομένως θα πρέπει να αναφερθούν: -

(1) Βάσει οιασδήποτε εκτιμήσεως των συνθηκών ασφαλείας και της πολιτικής καταστάσεως, μοιάζει απίθανο να επετέθησαν Ελληνοκύπριοι τρομοκράτες εναντίον περιουσίας της Τουρκικής Κυβερνήσεως σε αυτήν την χρονική συγκυρία και κατ’ αυτόν τον τρόπο.

(2) Η επιλογή του χρόνου και του τρόπου τοποθετήσεως της βόμβας καταδεικνύει ότι στόχος της ήταν να προκαλέσει την ελαχίστη δυνατή ζημία, και δη να αποφευχθεί τυχόν τραυματισμός ή απώλεια ανθρώπινης ζωής.

(3) Η εξέταση του εκρηκτικού μηχανισμού και των θραυσμάτων από ειδικούς καταδεικνύει ότι αμφότερα διέφεραν από όσα είναι γνωστό ότι είχαν χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν από Ελληνοκυπρίους τρομοκράτες, αλλά ήταν είδους που είναι γνωστό ότι είχε χρησιμοποιηθεί προσφάτως σε βόμβες Τουρκοκυπριακής κατασκευής.

4. Είναι επίσης καταγεγραμμένο ότι, όταν ο Ντενκτάς κατέφθασε στον τόπο του περιστατικού, και μάλιστα σε ελάχιστο χρόνο αφότου αυτό συνέβη, είπε στον Περιφερειακό Διοικητή και τον Υποδιοικητή της Αστυνομίας οι οποίοι ήσαν παρόντες: “Ε, λοιπόν, πήγαμε γυρεύοντας”. Τόν ρώτησαν εάν γνώριζε τί είδους βόμβα ήταν, και εκείνος συμφώνησε ότι επρόκειτο περί τουρκικής βόμβας. Ο Περιφερειακός Διοικητής λέει ότι ο Ντενκτάς είπε αυτολεξεί: “Φυσικά και είναι τουρκική βόμβα”. Ένας εκπατρισθείς αξιωματικός των Μυστικών Υπηρεσιών, ο οποίος ήταν παρών, λέει ότι ο Ντενκτάς είπε: “Πήγαμε γυρεύοντας. Οι Έλληνες δεν θα τολμούσαν να κάνουν κάτι τέτοιο. Αυτή τη φορά το παρατραβήξαμε. Δεν μπορώ να το σταματήσω”. Μετά από τη χθεσινή συνάντησή μου με τους Τούρκους ηγέτες, ο Διοικητικός Γραμματέας πήρε τον Ντενκτάς παράμερα και τού υπενθύμισε, αναφερόμενος στο σχόλιό μου ότι δεν θα ήταν προς όφελος της Κυβερνήσεως να δημοσιεύσει τα πορίσματά της για το περιστατικό, ότι είχε καταγραφεί να κάνει τα σχόλια τα οποία παρατίθενται ανωτέρω στον τόπο του περιστατικού. Ο Ντενκτάς δεν προσπάθησε να το διαψεύσει και, μάλιστα, δήλωσε ότι προσωπικώς δεν είχε την παραμικρή αμφιβολία ότι οι Τούρκοι ήσαν υπεύθυνοι.

5. Οι πληροφορίες της προηγουμένης παραγράφου θα πρέπει να αντιμετωπισθούν ως απολύτως εμπιστευτικές, εκτός και αν -ή μέχρι να- αποφασίσουμε να εκθέσουμε τον Ντενκτάς. Διστάζω να το πράξω, εφ’ όσον υπάρχει η παραμικρή ελπίδα να παίξει κάποιον χρήσιμο ρόλο με την Τουρκική κοινότητα. Τυχόν επί του παρόντος αποκάλυψη ότι απεδέχθη πως οι Τούρκοι ήσαν υπεύθυνοι για το περιστατικό, ενδέχεται σοβαρά να θέσει τη ζωή του σε κίνδυνο.

6. Εν τούτοις, εκτιμώ ότι δεν θα υπήρχε αντίρρηση εάν ο Πρέσβης χρησιμοποιήσει, κατά την κρίση του, τα άλλα σημεία που περιγράφονται στην παράγραφο 3 ανωτέρω, σε συζητήσεις του με Τούρκους υπουργούς. Εάν το πράξει, θα πρέπει οπωσδήποτε να υπογραμμίσει το γεγονός ότι εσκεμμένως απέφυγα να δημοσιοποιήσω οτιδήποτε, προκειμένου να μην επιδεινώσω την κατάσταση, αλλά ότι ενδεχομένως να αναγκαστώ να το πράξω σε περίπτωση που εξακολουθήσουν οι προκλητικές κατηγορίες περί Ελλήνων οι οποίοι δήθεν τοποθέτησαν τη βόμβα, και ότι αν έκανα κάτι τέτοιο, τότε σίγουρα δεν θα ήταν προς όφελος της Τουρκικής πλευράς. [11]

Ο κατακρεουργημένος Κοντεμενιώτης, Κώστας Νικολάου Μούρρης, θύμα της βρετανοτουρκικής σφαγής του 1958

Σχόλια

Είναι ξεκάθαρο ότι η νύχτα της 7ης προς 8η Ιουνίου 1958 ήταν ξάγρυπνη για τον Κυβερνήτη και το επιτελείο του, γεγονός που διαφαίνεται και από κάποιες μικρές ασυμφωνίες στα ανωτέρω τηλεγραφήματα. Πρώτον, ο Κυβερνήτης απέστειλε ένα τηλεγράφημα (το υπ’ αριθμόν 744) στις 5 πμ, αναφέροντας ότι είχε συναντήσει ηγέτες της Τουρκικής κοινότητος νωρίτερα το ίδιο πρωί, προφανώς κατά τις μικρές ώρες που προηγήθηκαν της αποστολής του τηλεγραφήματος. Εν τούτοις, το τηλεγράφημα υπ’ αριθμόν 751, το οποίο εστάλη στη 1.45 μμ, ανέφερε ότι τούς είχε συναντήσει στις 5.30, άρα, ως εκ τούτου, αφότου είχε στείλει τηλεγράφημα στο οποίο ανέφερε ότι τους είχε ήδη συναντήσει. Ακόμη πιο διασκεδαστικό στοιχείο του τηλεγραφήματος αυτού είναι ότι φέρει ημερομηνία 8 Ιουλίου, αντί για Ιουνίου. Αυτά συμβαίνουν σε περιόδους εξαιρετικών κρίσεων…

Όσον αφορά στην απαγόρευση κυκλοφορίας η οποία αναφέρεται στο υπ’ αριθμόν 744 τηλεγράφημα του Κυβερνήτου, το γεγονός ότι αναφέρει πως θα ίσχυε τόσο για τους Έλληνες όσο και για τους Τούρκους, είναι παράξενο. Πολύ δύσκολα θα μπορούσε να επιβάλει απαγόρευση κυκλοφορίας μόνο σε μία εκ των δύο κυριοτέρων κοινοτήτων.

Σημαντικότερο όλων είναι το τελευταίο τηλεγράφημα που παρατίθεται, το οποίο ξεκαθαρίζει ότι οι Βρετανοί ήσαν απρόθυμοι να φέρουν σε δύσκολη θέση την Τουρκία και τους Τουρκοκυπρίους. Φυσικά, η συμπεριφορά της Βρετανίας δεν ήταν αδέκαστη απέναντι στις δύο κύριες κοινότητες της Κύπρου. Ήδη πριν την στρατιωτική εκστρατεία της ΕΟΚΑ εναντίον των Βρετανικών δυνάμεων, η Βρετανία συνεργαζόταν με την Τουρκία προκειμένου να διατηρήσει την αποικία της για όσο το δυνατόν περισσότερο, διχάζοντας τις κοινότητες. Τον Φεβρουάριο του 1955, ο Βρετανός Πρέσβης στην Άγκυρα, έγραφε στο Φόρεϊν Όφις:

Πρώτον, οι Τούρκοι αντιπρόσωποι στο εξωτερικό, ιδίως στο Λονδίνο και την Ουάσινγκτων, ενδέχεται να είναι πιο ενεργοί ως προς τη δημοσιοποίηση της Τουρκικής στάσεως στην Κύπρο. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι προσπάθειές του ενδέχεται να κατευθύνονται (με αυτήν τη σειρά) προς: α) Μέλη του Κοινοβουλίου, β) τον εβδομαδιαίο τύπο (βοηθήθηκαν ήδη από την περσινή επίσκεψη των δημοσιογράφων). Το αυτό φαίνεται να ισχύει και στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλες χώρες. Εν τούτοις, η Τουρκική προπαγάνδα θα πρέπει να παρουσιάζεται με τακτ. Επί παραδείγματι, ο Τούρκος Ακόλουθος Τύπου στο Λονδίνο δεν έκανε καθόλου καλά μοιράζοντας φυλλάδια της Ενώσεως “Η Κύπρος είναι Τουρκική”. [12]

Το επόμενο έτος, ένας αξιωματούχος του Φόρεϊν Όφις έγραφε:

Η στάση μας σε αυτό το ζήτημα είναι ότι επιθυμούμε να βοηθούμε τους Τούρκους όσο το δυνατόν περισσότερο με την δημοσιοποίηση της θέσεώς τους, αλλά ταυτοχρόνως θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ώστε να μην φανεί ότι κρυβόμαστε πίσω τους και υποκινούμε αυτές τις δηλώσεις. [13]

Για την ακρίβεια, ενώ η Βρετανία ‘έκανε ιδιαίτερα’ στην Τουρκία ως προς το πώς να προωθεί τις απόψεις της, έπρεπε επίσης να εμφανίζεται προς τα έξω ως ακριβοδίκαιη, ειδικά δεδομένου ότι το βρετανικό ‘fair play’ ήταν πολύ σημαντικό -τουλάχιστον σε επίπεδο εντυπώσεων. Παρά τις προσπάθειες των Βρετανών να κατευνάσουν τα ήθη και να καταφέρουν την Τουρκία να θέσει υπό έλεγχο τους εξτρεμιστές Τουρκοκυπρίους, τελικώς συνέβη το ακριβώς αντίθετο, και οι ταραχές εξακολούθησαν, με πάνω από εκατό νεκρούς, συμπεριλαμβανομένων οκτώ Ελληνοκυπρίων μεταξύ μιας ομάδος τριάντα πέντε ατόμων τα οποία ‘άδειασαν’ οι Βρετανοί κοντά σε ένα χωριό Τουρκοκυπρίων, όταν τους ανακάλυψαν να παραμονεύουν στην κοίτη ενός ποταμού, οπλισμένους με ξύλα και πέτρες. [14] Πολλοί Ελληνοκύπριοι εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους στη Λευκωσία. Ο Κυβερνήτης Hugh Foot, θα έγραφε αργότερα:

Ο Υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, Ζορλού, ήταν ο πλέον αδίστακτος όλων και πιστεύω ότι ήταν ο πιο άξεστος άνθρωπος που γνώρισα ποτέ […]. Δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι όχι μόνο γνώριζε αλλά πιθανώς να ήταν και εκείνος που έδωσε την εντολή για τις Τουρκικές ταραχές και την απόπειρα εμπρησμού της Λευκωσίας. [15]

Σκέψεις

Αν και ο Κυβερνήτης Hugh Foot γνώριζε περί της Τουρκικής ευθύνης για τις ταραχές, δεν την ανέφερε στα απομνημονεύματά του, πιθανώς επειδή δεν του επιτρεπόταν να αποκαλύψει απόρρητες και άκρως απόρρητες πληροφορίες. Κρίμα, διότι έτσι δεν δίνει παρά μία στρεβλή και ημιτελή εικόνα.

Είναι φυσικό να τοποθετεί κανείς το 1955 και το ‘πογκρόμ’ της Κωνσταντινουπόλεως στο ίδιο πλαίσιο με τις ταραχές του 1958 στη Λευκωσία. Η καταστροφή ελληνικών περιουσιών τον Σεπτέμβριο του 1955 ξεκίνησε μετά την (προαποφασισμένη) αποτυχία της διασκέψεως του Λονδίνου και, όπως με τις ταραχές στη Λευκωσία, προηγήθηκε έκρηξη βόμβας στο Τουρκικό Προξενείο στη Θεσσαλονίκη, το οποίο όλως κατά σύμπτωση ήταν το σπίτι στο οποίο είχε γεννηθεί ο Ατατούρκ -ο θεός των Τούρκων. Πέραν της πεποιθήσεως του Christopher Hitchen ότι οι ταραχές του 1955 ήσαν ξεκάθαρα οργανωμένες16, ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών – ο προαναφερθείς άξεστος Ζορλού – τηλεφώνησε από το Λονδίνο στην Κωνσταντινούπολη για να πει ότι “θα ήταν χρήσιμη λίγη δράση”. [17]

Είναι σχετικώς ευρέως γνωστό ότι η αλήθεια είναι η πρώτη απώλεια του πολέμου, αν και αρκετά συχνά αυτή αποκαλύπτεται μετά από χρόνια. Όποτε τολμήσεις να κάνεις κάποια εικασία, αυτομάτως χαρακτηρίζεσαι ‘συνωμοσιολόγος’, όπως θα συνέβαινε και στη δική μου περίπτωση εάν είχα εικάσει ότι οι Τούρκοι είχαν βάλει βόμβα στον εαυτό τους, χωρίς τα έγγραφα τεκμήρια που μόλις έθεσα υπ’ όψιν σας. Κάποια μέρα, ίσως να έχουμε στη διάθεσή μας αδιάσειστες αποδείξεις περί του ότι ήσαν όντως Τούρκοι εκείνοι που τοποθέτησαν τη βόμβα στο Γενικό Προξενείο τους στη Θεσσαλονίκη, παρ’ ότι υπάρχουν ήδη αρκετά βιβλία σοβαρών ακαδημαϊκών τα οποία καταδεικνύουν τους Τούρκους. Και μια που πιάσαμε το θέμα των προβοκατόρων, είναι εξαιρετικώς απίθανο Έλληνες ή Ελληνοκύπριοι να δολοφόνησαν τη Βρετανή νοικοκυρά τον Οκτώβριο του 1958 στην Αμμόχωστο. [18] Θα μπορούσε κάλλιστα να ήταν κάποιος Αμερικανός, ένας Τούρκος ή ακόμη και κάποιος Άγγλος. Δεν μπορούμε παρά να ελπίζουμε ότι κάποια μέρα θα εμφανιστούν αδιάψευστες αποδείξεις και γι’ αυτήν την υπόθεση.

Εν κατακλείδι

Τη στιγμή που η Βρετανία άρχισε να σκέφτεται τη μεταφορά του αρχηγείου Μέσης Ανατολής της στην Κύπρο, στις αρχές του 1952, ερρίφθη ο κύβος της διχοτομήσεως της Κύπρου. [19]Όπως λένε μερικοί (είτε κυνικοί είτε ρεαλιστές) “στον έρωτα και τον πόλεμο όλα επιτρέπονται”. Η Βρετανία και οι ΗΠΑ δεν είχαν την πολυτέλεια να υποστηρίξουν μια πραγματικά ανεξάρτητη Κύπρο, δεδομένου του φόβου που είχαν απέναντι στην τότε Σοβιετική Ένωση. Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα με την Ουκρανία, η οποία βρίθει προβοκατόρων. Ίσως μια μέρα να αποκαλυφθεί η αλήθεια και για εκεί.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Mallinson, William, Cyprus, Diplomatic History and the Clash of Theory in International Relations, I.B. Tauris, London and New York, 2010. Το παράρτημα περιέχει αλληλογραφία μεταξύ του συγγραφέως, του ΦόρεΪν Όφις και του Επιτρόπου Πληροφοριών κατά τη χρονική περίοδο Φεβρουαρίου 2005 – Ιουνίου 2008.

2. Εθνική Οργάνωσις Κυπρίων Αγωνιστών

3. FCO 141/3840, αναφορά ‘PHANTOM Secret’ της ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΚΟΠΕΙΑΣ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ για τις ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ “ΒΟΛΚΑΝ”, 9 Σεπτεμβρίου 1957.

4. Τουρκική Οργάνωση Αντίστασης – Türk Müdafaa Teskilâti.

5. FCO 141/3848, Κυβερνήτης προς Υπουργό Αποικιών, 4 Ιουνίου 1958, τηλεγράφημα υπ’ αριθμόν 724.

6. Ό.π., ΑΝΑΦΟΡΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΣ, 8 Ιουνίου 1958, ώρα 02.30.

7. Ό.π., 8 Ιουνίου 1958, ανάριθμο τηλεγράφημα.

8. Ό.π., 8 Ιουνίου 1958, τηλεγράφημα υπ’ αριθμόν 744.

9. Ό.π., Κυβερνήτης προς Υπηρεσία Αποικιών, επαναληφθέν προς Άγκυρα και Αθήνα, 8 Ιουλίου [sic] 1958, τηλεγράφημα υπ’ αριθμόν 751.

10. Ό.π., Υπουργός Αποικιών (Φόρεϊν Όφις) προς Άγκυρα, 8 Ιουνίου 1958, τηλεγράφημα υπ’ αριθμόν 1399.

11. Ό.π., Κυβερνήτης προς Υπουργό Αποικιών, 10 Ιουνίου 1958, τηλεγράφημα υπ’ αριθμόν774.

12. Μπάουκερ προς Γιανγκ, 15 Φεβρουαρίου 1955, επιστολή, PRO FO 371/117625, φάκελος RG 1081//120, στο Mallinson, William, Cyprus, A Modern History, I.B. Taurus, London and New York, 2005, 2009, 2010 and 2012, σ. 22.

13. Κοξ προς Φίσερ, 13 Ιουλίου 1956, επιστολή, FO 953/1694, φάκελος G11926/23, αυτόθι.

14. Ό.π., Mallinson, σ. 32.

15. Foot, Hugh, A Start in Freedom, Hodder and Stoughton Ltd., London, 1964, σ. 150.

16. Hitchens, Christopher, Hostage to History, Verso, London, 1997, σ. 45.

17. Ό.π., Mallinson, σ. 27.

18. Βλ. Holland, Robert, Britain and the Revolt in Cyprus, 1954-1959, OUP, 1998, σ. 287.

19. Γιούμπανκ προς Κυβερνήτη, Κύπρος, 7 Μαρτίου 1952, επιστολή, 141/141141.

ΜΕΓΑΛΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Ο Αγγλος κυβερνήτης Hugh Foot, ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος και ο Κουτσιούκ

mignatiou

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ