Δευτέρα 14 Απριλίου 2014

ΤΟ ΨΥΧΙΚΟ ΤΡΑΥΜΑ

(Η Διόπτρα, Rene Magritte (1963)
Το ψυχικό τραύμα και η μέθοδος EMDR (Απευαισθητοποίηση και επανεπεξεργασία μέσω οφθαλμικών κινήσεων)

*της Κρυσταλίας Πατούλη

Όταν κάποια πίεση ξεπεράσει τα όρια του σώματός μας, επέρχεται σωματικός τραυματισμός: το δέρμα μας ανοίγει, οι μύες και οι τένοντες παθαίνουν θλάση, τα κόκκαλα σπάνε. Τι συμβαίνει ομως με την ψυχή μας όταν έρθουμε αντιμέτωποι με μία εξαιρετικά στρεσογόνο εμπειρία, π.χ.από μια φυσική καταστροφή, έως ένα βίαιο ψυχικό ή σωματικό επεισόδιο, ή ένα σοβαρό ατύχημα, κλπ;
Ως τραυματική μπορεί να βιωθεί ακόμα και μια εμπειρία όπως π.χ. μια δύσκολη γέννα ή η απώλεια εργασίας κλπ., αλλά και ένα περιβάλλον από το οποίο η αγάπη απουσιάζει ή η απόρριψη κυριαρχεί είναι βέβαιο μακροπρόθεσμα ότι θα λειτουργήσει τραυματικά.
Αν οι προσπάθειές μας να ξεπεράσουμε τα βιώματα αυτά δεν επαρκούν, τότε δημιουργούνται εσωτερικά «ρήγματα».
Οι εμπειρίες κλειδώνονται ανεξίτηλα στο νευρικό μας σύστημα και στη μνήμη μας προκαλώντας «ψυχικά τραύματα».

Ο κλάδος της ψυχολογίας που ασχολείται με τη δημιουργία και τις συνέπειες των ψυχικών τραυματισμών είναι η Ψυχοτραυματολογία.
Τα τραυματικά βιώματα επηρεάζουν άμεσα το σώμα και τον νου, με αντίκτυπο στο άτομο, την οικογένεια και την κοινωνία.
«Οι απωθημένες τραυματικές εμπειρίες της παιδικής μας ηλικίας αποθηκεύονται στο σώμα μας και, παρόλο που παραμένουν ασυνείδητες,εξακολουθούν να επιδρούν επάνω μας, ακόμα και όταν είμαστε ενήλικες» έχει πει η Alice Miller (1).
Πώς αφομοιώνουμε ένα βίωμα (και κατ’ επέκταση ένα τραύμα)
Ο Roger Sperry το 1966, μίλησε για τον εγκέφαλο και τα δύο αυτόνομα αλλά αλληλεξαρτώμενα μέρη του:
Τα δυο μέρη του εγκεφάλου, αν και αυτόνομα, συνδέονται έτσι ώστε τελικά ο εγκέφαλός μας να λειτουργεί ως σύνολο συνθετικά.
Ο αριστερός εγκέφαλος δίνει σχήμα και δομή, μορφοποιεί τον φυσικό και νοητικό μας κόσμο. Είναι η βάση των γνωστικών κατηγοριοποιήσεων και ταξινομήσεων, των εννοιολογικών δομών της γλώσσας. Προωθεί τα διαζευκτικά, τα στεγανά, τα κουτάκια.
Ο δεξιός εγκέφαλος φτιάχνει σύνολα, εικόνες, αναπαραστάσεις. Εκεί παίρνουν μορφή τα βιώματά μας, χωρίς λόγια.
Έτσι και η αλλαγή, κάθε ουσιαστική αλλαγή, είναι πρωταρχικό θέμα του δεξιού εγκεφάλου (Waltzlawick, 1986). Δεν επιτυγχάνεται με τη λογική αλλά με το βίωμα (συγκινησιακά φορτισμένη εμπειρία, που χρειάζεται τη συνεργασία και των δύο ημισφαιρίων!).
“Ό τι μαθαίνουμε να κάνουμε, το μαθαίνουμε κάνοντας το” Αριστοτέλης
Με επιχειρήματα ποτέ κανένας δεν άλλαξε κανέναν.
Όταν βιώνεται μια τραυματική εμπειρία ο οργανισμός βρίσκεται σε σοκ και τα δύο ημισφαίρια δεν συνεργάζονται επαρκώς, με αποτέλεσμα να μπλοκάρεται η επικοινωνία τους και κατ’ επέκταση να κλειδώνεται η εμπειρία στο νευρικό μας σύστημα.
Είναι ένας βιολογικός μηχανισμός επιβίωσης (τέσσερις μηχανισμοί άμυνας υπάρχουν για την αντιμετώπιση μιας τραυματικής εμπειρίας: φεύγω, επιτίθεμαι, παγώνω, παραδίδομαι).
Έτσι ένα βίωμα τραυματικής εμπειρίας δεν αφομοιώνεται αν δεν συνεργαστούν τα δύο ημισφαίρια για να το επανεξεργαστούν.
«Η εκπαίδευση είναι εξαιρετικό πράγμα. Αλλά ό,τι αξίζει να μάθουμε, δυστυχώς δεν μπορεί να διδαχθεί» είχε πει ο Όσκαρ Ουάιλντ.
Μόνο με τη λογική, κανείς δεν μπορεί να μας «διδάξει», πώς θα θεραπευτούμε από ένα ψυχικό τραύμα.(3), (8)

Πώς θα θεραπευτούμε από ένα ψυχικό τραύμα

Όλα τα βιώματα (από την οικογένεια, την κοινωνία κλπ) που έχουν καταγραφεί στον εγκέφαλό μας, επηρεάζουν τη συμπεριφορά, τις σχέσεις, τις συνήθειες, και όλη μας τη ζωή.
Αυτά οργανώνουν την πληροφορία και δίνουν κατεύθυνση στη νόηση.
Πώς λοιπόν θα αλλάξουμε την καταγραφή ενός ψυχικού τραύματος, όταν όλος ο προγραμματισμός μας είναι βασισμένος σε αυτά, τα παλιά βιώματα (συμπεριλαμβανομένου του τραυματικού);
Δεν είναι κομπιούτερ ο εγκέφαλος, να βγάλει τη μία δισκέτα και να βάλει την άλλη, ενώ το παλιό πρόγραμμα δεν αποδέχεται μεμονωμένες καινούργιες πληροφορίες.
Καλούμαστε λοιπόν να φτιάξουμε ένα καινούργιο πρόγραμμα που να μας επιτρέπει συγχρόνως να μένουμε ανοιχτοί στα ερεθίσματα που αφορούν τόσο γνωστικές όσο και συγκινησιακές πληροφορίες:
Που να επιτρέπει όχι μόνο την εισροή ερεθισμάτων, αλλά και τη σύνθεσή τους.
Αλλιώς, το τραύμα σταματά το χρόνο. Παγώνει δηλαδή, το χρόνο, στη στιγμή του τραύματος, με το να το επαναλαμβάνει ασυνείδητα… (3), (4)

Τι είναι το ψυχικό τραύμα

Είναι το αποτέλεσμα και η αντίληψη μιας εμπειρίας που:
  • είναι ρεαλιστική και πραγματική απειλή της ζωής (ένας σεισμός, μια εγκληματική επίθεση, ένας πόλεμος κ.λπ.),
  • συνοδεύεται από την αίσθηση πλήρους αδυναμίας, ανικανότητας(π.χ. σε έναν βιασμό, το άτομο παγώνει, νιώθει ανήμπορο, ανίκανο να υπερασπιστεί τον εαυτό του), έντονων συναισθημάτων και κατακλυσμιαίου άγχους, ανεξαρτήτως γεγονότος,
  • οδηγεί στην εκδήλωση/ανάπτυξη της μετατραυματικής αγχώδους διαταραχής (PTSD),
  • είναι ανεξάρτητη από την ενεργό συμμετοχή μας σε ξαφνικά απρόβλεπτα γεγονότα (π.χ. ένας σεισμός),
  • είναι ανεξάρτητη του ρεαλιστικού μεγέθους του γεγονότος.
Στον 20ό αιώνα οι ειδικοί επιστήμονες της Ψυχοτραυματολογίας ανακάλυψαν -ύστερα από μακρόχρονη έρευνα δεκαετιών- μια ανομοιογενή «ομάδα»:
τους ανθρώπους που έχουν βιώσει ένα τουλάχιστον τραυματικό γεγονός από:
1.  θάνατο αγαπημένου προσώπου
2.  κάκωση προς τους ίδιους ή προς άλλους – με συναισθήματα φόβου, ανημπόριας ή φρίκης
3.  Σεξουαλική βία ή άλλου είδους ψυχική ή σωματική βία και κακοποίηση – ανεξαρτήτως φύλου και   ηλικίας
4.  Οικογενειακή ψυχική ή σωματική βία, εγκατάλειψη, απουσία φροντίδας κλπ. 
5.  Εγκληματική βία
6.  Πόλεμο, ομηρία, αιχμαλωσία, βίαιη μετανάστευση, βασανιστήρια
7.  Φυσικές καταστροφές (πχ. καταστροφική φωτιά).
Όλοι είναι «επιζώντες» της βίας του ψυχικού τραύματος (ο όρος «επιζώντες» έχει κατακυρωθεί διεθνώς), οι οποίοι κουβαλούν μέσα τους συνήθως ανείπωταψυχικά τραύματα (αδιαχείριστα) που τους καθιστούν συχνά ασθενείς της περίφημης Μετατραυματικής Αγχώδους Διαταραχής. (4)
Τα συμπτώματα της Μετατραυματικής Αγχώδους Διαταραχής (PTSD – Post Traumatic Stress Disorder)
Είναι η πιο συνηθισμένη διαγνωστική κατηγορία που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε συμπτώματα που προκαλούνται από τραυματικές εμπειρίες, όπως είναι:
1. Η υπερδιέγερση:
ενδείξεις αυξημένης διέγερσης, όπως η υπερβολική επαγρύπνηση ή η υπερβολική αντίδραση σε πράγματα που συμβαίνουν ξαφνικά. Το ανθρώπινο σύστημα αυτοάμυνας φαίνεται –ακόμη και εντελώς ασυνείδητα- να βρίσκεται σε συνεχή συναγερμό, σαν να πρόκειται ο κίνδυνος να επανέλθει οποιαδήποτε στιγμή.
2. Η παρεμβολή ή παρείσφρηση:
όπως αναδρομές στο παρελθόν ή εφιάλτες, όπου βιώνεται εκ νέου το τραυματικό περιστατικό. Αφού περάσει ο κίνδυνος, για πολύ καιρό το τραυματισμένο άτομο ξαναζεί το γεγονός σαν να συμβαίνει συνεχώς στο παρόν.Είναι σαν ο χρόνος να έχει σταματήσει στη στιγμή του τραύματος.
Συχνά οι ενήλικες, καθώς και τα παιδιά, νιώθουν την ανάγκη να αναπαραστήσουν ασυνείδητα τη στιγμή του τρόμου, με την ψευδαίσθηση ότι θα μεταβάλουν την κατάληξη της τραυματικής συνάντησης με αποτέλεσμα, ό,τι φοβούνται να κινδυνεύουν να το προκαλέσουν! Σε αυτή τους την προσπάθεια μπορεί να εκθέσουν τον εαυτό τους σε κίνδυνο μεγαλύτερης επικινδυνότητας.
3. Η συρρίκνωση ή αποφυγή:
όταν ένα άτομο είναι τελείως ανίσχυρο, όταν θεωρεί ότι οποιαδήποτε μορφή αντίστασης είναι άσκοπη, τότε είναι πιθανό να καταθέσει τα όπλα. Το σύστημα αυτοάμυνας διακόπτεται τελείως. Το ανίσχυρο άτομο ξεφεύγει από αυτή την κατάσταση όχι ενεργώντας μέσα στην πραγματικότητα, αλλά τροποποιώντας τη συνειδησιακή κατάστασή του.
Η αποφυγή συμβαίνει όταν το άτομο προσπαθεί να μειώσει την επαφή του με ανθρώπους ή αντικείμενα που μπορεί να προκαλέσουν τα παρεισφρητικά συμπτώματά του.
Οι δύο αντικρουόμενες αντιδράσεις της παρεμβολής και της συρρίκνωσηςεπιβάλλουν έναν ρυθμό με μεταπτώσεις. Και τα δύο συμπτώματα δεν επιτρέπουν την αφομοίωση του τραυματικού γεγονότος. Το άτομο είναι αιχμάλωτο ανάμεσα στα άκρα της αμνησίας και της αναβίωσης του τραύματος, ανάμεσα σε κατακλυσμό από έντονα, ανυπόφορα συναισθήματα και σε καταστάσεις κενού. Με την πάροδο του χρόνου αυτή η αντιφατικότητααυξάνει. (4)
Τα τραυματικά συμπτώματα ενδεχομένως είναι προσαρμοστικά και αρχικά έχουν εξελιχθεί για να μας βοηθούν να αναγνωρίζουμε και να αποφεύγουμε επικίνδυνες καταστάσεις.

Άλλα συμπτώματα που μπορεί να προκύψουν

Η κατάθλιψη, το άγχος και ο ψυχικός διχασμός ή διάσχιση μπορεί να προκύψουν μερικές φορές έπειτα από τραυματικές εμπειρίες, ή ακόμη καισωματόμορφες διαταραχές.
Διαφορές μπορεί να διαπιστωθούν από τον τρόπο με τον οποίο κάθε άτομο αντιμετωπίζει ή εξωτερικεύει το άγχος του, και επηρεάζουν τόσο την ένταση όσο και τον τύπο των συμπτωμάτων που βιώνονται.

Ο ψυχικός διχασμός ή διάσχιση

Ώς έναν βαθμό, σχεδόν όλοι αποσυνδέονται από ένα τραυματικό γεγονόςόπως “περιγράφει” στην αρχή, ο ζωγραφικός πίνακας “Η Διόπτρα” του Rene Magritte (1963).
Τα δύο ημισφαίρια αποσυνδέονται: Ο ουρανός είναι που «κόβεται» στη μέση; Έξω από το παράθυρο φαίνεται σκοτάδι; Ή μέσα στο δωμάτιο είναι σκοτάδι; Στα τζάμια είναι ο ουρανός; Αυτό που έχει σημασία, είναι ότι η πραγματικότητα έχει πια αλλοιωθεί.
Μετά από ένα ψυχικό τραύμα δεν μπορούμε να δούμε όλη την «εικόνα», την πραγματική εικόνα. Δεν αντιλαμβανόμαστε, ούτε βιώνουμε, την πραγματικότητα στο σύνολο αλλά σε κομμάτια.
Κομμάτια που είναι πίσω στο χρόνο, κομμάτια που είναι στο τώρα, κομμάτια που δεν «δένονται» μεταξύ τους. Κομμάτια λογικά αλλά μη επεξεργαζμένα με εκείνα που τους… λείπουν: τα ασυνείδητα, τα απωθημένα. Κομμάτια παγωμένα. Κομμάτια που καίνε.
Ζούμε σε μια δική μας πραγματικότητα, με κάποιο τρόπο…
“Όταν γεννιέται ο άνθρωπος,
ένας καημός γεννιέται,
όταν φουντώνει ο πόλεμος, –> (τραύμα)
το αίμα δε μετριέται.
Καίγομαι καίγομαι, — > (έντονα αδιαχείριστα συναισθήματα)
ρίξε κι άλλο λάδι στη φωτιά,
πνίγομαι πνίγομαι, —> (παγωμένα συναισθήματα που μας κάνουν ανήμπορους)
πέτα με σε θάλασσα βαθιά”
Ο ψυχικός διχασμός είναι μια αρκετά φυσιολογική στρατηγική αντιμετώπισης εν όψει υπερβολικού άγχους, αλλά οι ακραίες διχαστικές τάσεις μπορεί να είναι παθολογικού χαρακτήρα.
Τα δύο ημισφαίρια, δείχνουν να μην συνεργάζονται για να διαχειριστούν την συγκεκριμένη ανάμνηση του τραυματικού γεγονότος.
Μια επιζώσα από βιασμό περιγράφει: «Σε εκείνο το σημείο βγήκα από το σώμα μου. Βρέθηκα δίπλα στο κρεβάτι και παρακολουθούσα αυτό που συνέβαινε… Απλώς βρισκόμουν εκεί. Όταν στη φαντασία μου ξαναβλέπω το δωμάτιο, δεν το βλέπω από το κρεβάτι. Το βλέπω από το πλάι του κρεβατιού. Από εκείνο το σημείο παρακολουθούσα».

Επίσης τα άτομα μπορεί να:

1.  κατακλύζονται από εικόνες, σκέψεις και συναισθήματα που σχετίζονται με την τραυματική εμπειρία,
2.  παρουσιάζουν δυσκολία συγκέντρωσης,
3.  έχουν γενικευμένο άγχος,
4.  έχουν δυσκολία στον ύπνο,
5.  βλέπουν συχνά εφιάλτες,
6.  έχουν εκρήξεις θυμού,
7.  παρουσιάζουν κρίσεις πανικού ή φοβίες,
8.  υποφέρουν από κατάθλιψη,
9.  σκέφτονται πως η ζωή τους είναι χωρίς νόημα,
10. δυσκολεύονται να δημιουργήσουν ή να διατηρήσουν στενές σχέσεις,
11. έχουν ψυχοσωματικές αντιδράσεις (πονοκέφαλοι, ταχυκαρδίες).

Παράγοντες κινδύνου

Χρόνιες ή πολλαπλές τραυματικές εμπειρίες ίσως είναι πιο δύσκολο να ξεπεραστούν από τις περισσότερες στιγμιαίες τραυματικές καταστάσεις.
Η Μετατραυματική Αγχώδης Διαταραχή είναι πιο πιθανή αν παθητικές άμυνεςόπως το «πάγωμα» ή ο ψυχικός διχασμός χρησιμοποιούνται ασυνείδητα, αντί για τις ενεργητικές άμυνες (που παρατηρούμε στα ζώα όταν απειλούνται), όπωςο αγώνας ή η φυγή.

Ψυχικές επιπτώσεις σε ενήλικες (οικογενειακή βία–εγκατάλειψη)

Εκτός από τη διαταραχή μετατραυματικού στρες, οι συχνότερες επιπτώσεις για τους ενήλικες, που κυρίως όταν ήταν παιδιά είχαν υποστεί κάποια μορφή οικογενειακής βίας ή εγκατάλειψης, είναι:
  • Δυσκολεύονται να λειτουργήσουν επαρκώς στις διαπροσωπικές τους σχέσεις ως ενήλικοι.
  • Νιώθουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους άλλους, φόβο εγκατάλειψης και φόβο μήπως ο άλλος πάθει κάτι κακό. Στην προσπάθειά τους να ανταποκριθούν στα συναισθήματα, τις σκέψεις και τις συμπεριφορές των άλλων, χάνουν την επαφή με τις δικές τους ανάγκες και αναλαμβάνουν πολύ μεγαλύτερη ευθύνη για τη σχέση από όση τους αναλογεί. Αγωνίζονται να αποκτήσουν και να διατηρήσουν στενές σχέσεις, ιδιαίτερα με τα μέλη της οικογένειάς τους, αλλά συχνά χωρίς επιτυχία.
  • Βιώνουν ακραία αντιφατικά συναισθήματα για τους γονείς τους, που κυμαίνονται από την απέχθεια ή την οργή μέχρι την κατανόηση και τη συμπόνια. Επίσης αποφεύγουν να μιλήσουν σε άλλους για τα τραυματικά γεγονότα του παρελθόντος.
  • Τα απωθημένα επώδυνα ή απειλητικά συναισθήματα, όπως ο πόνος, ο θυμός και ο φόβος της εγκατάλειψης, τους οδηγούν σε μη παραγωγικές στρατηγικές επίλυσης των συγκρούσεων στις σχέσεις τους. Υιοθετούν ιδιαίτερα παθητική στάση για να διατηρήσουν την ηρεμία στη σχέση, στενοχωρούνται πολύ για οποιαδήποτε σύγκρουση καιαδυνατούν να αξιολογήσουν με κάποια αντικειμενικότητα τις ευθύνες τις δικές τους ή του άλλου. Συγχρόνως, όταν ανατρέπεται η ισορροπία ή πληγώνονται, μπορεί να αντιδράσουν με ακραίο ή και βίαιο τρόπο. Επομένως αποφεύγουν την ανοιχτή ανταλλαγή συναισθημάτων, καθώς δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν και να εκφράσουν τα αυθεντικά συναισθήματά τους και τελικά, παρά τις υπερπροσπάθειές τους, οι σχέσεις τους δεν είναι ουσιαστικά στενές.
  • Παρουσιάζουν κάποια από τα συμπτώματα συνδρόμου μετατραυματικού στρες. (7)

Τα «μικρά τραύματα»

Δεν είναι μόνο τα σοβαρά τραυματικά γεγονότα που μπορεί να προκαλέσουν ψυχολογική διαταραχή. Μερικές φορές, η επεξεργασία ενός ασήμαντου περιστατικού της παιδικής ηλικίας -όπως όταν κάποιος είχε γίνει αντικείμενο εμπαιγμού από συνομηλίκους του ή εξευτελισμού από τους γονείς του- μπορεί να μην έχει ολοκληρωθεί.
Τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος (όπως στην παιδική ηλικία), ιδίως αν παρατείνονται ή επαναλαμβάνονται, μπορεί να αυξήσουν τον κίνδυνο ανάπτυξης της PTSD έπειτα από την έκθεση σε κάποιο ψυχικό τραύμα μετά την ενηλικίωση. Τα μικρότερα παιδιά, άλλωστε, δυσκολεύονται περισσότερο να προβλέψουν, να αποφύγουν, να συναισθανθούν ή να αμυνθούν αποτελεσματικά σε ιδιαίτερα δυσάρεστες καταστάσεις, όπως για παράδειγμα η οικογενειακή βία ή η εγκατάλειψη.

Δευτερεύων τραυματισμός

Μια άλλη πλευρά της έκθεσης σε ψυχικά τραύματα επηρεάζει κυρίως τουςεργαζόμενους που βοηθούν θύματα ψυχικών τραυμάτων και καταστροφών (αλλά και των μαρτύρων, δηλαδή εκείνων των ατόμων που βρέθηκαν άθελά τους σε μια σκηνή τραυματικού γεγονότος ως παρατηρητές ακόμη και από μια οθόνη τηλεόρασης πχ. Δίδυμοι πύργοι). Στα άτομα αυτά περιλαμβάνονται ψυχολόγοι και άλλοι ειδικοί στην ψυχική υγεία, καθώς επίσης και εργαζόμενοι σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης (αστυνομικοί, διασώστες, πυροσβέστες, ένορκοι, δημοσιογράφοι, φωτορεπόρτερ, κλπ.) οι οποίοι μένουν υπερβολικά εκτεθειμένοι, στη βία, τον πόνο ή και τον βίαιο θάνατο των θυμάτων. Στα επαγγέλματα αυτά υπάρχει πάντα ο κίνδυνος του “δευτερεύοντος” τραυματισμού, με όλα τα επακόλουθα.

Η μέθοδος EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing – Απευαισθητοποίηση και επανεπεξεργασία μέσω οφθαλμικών κινήσεων)

Η EMRD είναι μια συνθετική, απόλυτα δυναμική, βαθιά, και με γρήγορα αποτελέσματα μέθοδος θεραπείας του τραύματος:
  •  Για ενήλικες, εφήβους και παιδιά, που ανακάλυψε η εβραία, Francine Shapiro (Ψυχολόγος-Senior Research Fellow στο Mental Research Institute του Palo Alto, στις ΗΠΑ, www.emdr.com).
  • Από στοιχεία πολλών αποτελεσματικών ψυχοθεραπειών, ώστε να μεγιστοποιούν τα θεραπευτικά αποτελέσματα, όπως ψυχοδυναμικές, γνωσιακές–συμπεριφοριστικές, διαπροσωπικές, βιωματικές και σωματοκεντρικές θεραπείες.
  • Για τη θεραπεία βιωματικών διαταραχών και συναισθηματικών δυσχερειών που οφείλονται σε επώδυνες εμπειρίες που προκαλούνται από τραυματικά γεγονότα. Η (ανθρωπιστική) αρχή που τη διέπει είναι ότι κάθε άνθρωπος διαθέτει μια φυσική τάση για επεξεργασία και αφομοίωση των αρνητικών εμπειριών του.
  • Που εμπερικλείει την απευαισθητοποίηση και την επιταχυνόμενη επεξεργασία πληροφοριών τραυματικών γεγονότων τα οποία είναικλειδωμένα στην αρχική τους μορφή με τις εικόνες, τα συναισθήματα, τις αρνητικές σκέψεις και πεποιθήσεις, και τις σωματικές αισθήσεις όπως ακριβώς βιώθηκαν.
«Το πλαίσιο μέσα στο οποίο εξετάζεται ένα περιστατικό βασίζεται στο μοντέλο ότι οι μνήμες μας αποθηκεύονται σε συνειρμικά δίκτυα που αποτελούν τη βάση της αντίληψης, της αντίδρασης, των στάσεων, της αυτοαντίληψης, των χαρακτηριστικών προσωπικότητας, των συμπτωμάτων. Η προσέγγισή της αντιλαμβάνεται τα θέματα του θεραπευόμενου ως σωματικά αποθηκευμένα σε μνημονικά δίκτυα, και αποτελεί σωματικό σύστημα επεξεργασίας πληροφοριών» μας εξηγεί η Τέσσα Πράττου, Ψυχολόγος–Ψυχοθεραπεύτρια, ειδική στην EMDR.

Η ιστορία

Το 1987, η Shapiro έκανε την αρχική παρατήρηση που οδήγησε στην ανάπτυξη της EMDR. Ανακάλυψε ότι η ελεγχόμενη κίνηση των ματιών μείωνε την ένταση των αρνητικών σκέψεων που προκαλούν δυσφορία. Έκανε την πρώτη ερευνητική μελέτη (Shapiro, 1989) εξετάζοντας την αποτελεσματικότητα της στη θεραπεία ψυχικά τραυματισμένων απομάχων του πολέμου του Βιετνάμ και θυμάτων σεξουαλικής βίας. Ζήτησε από τους θεραπευόμενους να εστιάζονται  στην ανάμνηση που τους τάραζε συναισθηματικά και παράλληλα να εστιάζονται σε ένα διεστιακό εξωτερικό ερέθισμα (με κίνηση των ματιών αριστερά–δεξιά). Τα αποτελέσματα της μελέτης αυτής έδειξαν ότι η EMDR μείωσε σημαντικά τα συμπτώματα τραύματος των θεραπευόμενων. (http://emdr.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=15&Itemid=29, 20.02.2008)

Στόχος της EMDR

Στόχος της είναι η μετατροπή της δυσλειτουργικής αφομοίωσης μιας τραυματικής εμπειρίας σε λειτουργική μέσα σε ασφαλές θεραπευτικό πλαίσιο. Δεν αρκείται απλώς στην εξάλειψη των συμπτωμάτων, αλλά αποσκοπείστην επεξεργασία της αρνητικής εμπειρίας ή των δυσλειτουργικών σκέψεων και συναισθημάτων σε επίπεδο ψυχολογικό, σωματικό και νευροφυσιολογικό. Η επεξεργασία με τη μέθοδο αυτή προσφέρει στον θεραπευόμενο ένα σίγουρο πλαίσιο και του επιτρέπει να επαναπροσεγγίσει την αρνητική εμπειρία χωρίς να πλημμυρίζεται από δυσβάσταχτα συναισθήματα,αποφεύγοντας έτσι το ενδεχόμενο ενός επανατραυματισμού.
Η μεγαλοφυής τεχνική της Francine Shapiro επιτρέπει με τις κινήσεις των ματιών (με την εναλλαγή επίγνωσης ανάμεσα στις δύο πλευρές του σώματός μας) να έχουμε εύκολη πρόσβαση (και εκτόνωση) στη συναισθηματική φόρτιση μιας τραυματικής εμπειρίας.
Με την εφαρμογή της (εναλλαγή της επίγνωσης) μπορούμε να εγκαταστήσουμε όποια νέα θετική πεποίθηση επιλέξουμε.

Ειδικότερα η EMDR έχει σκοπό:

α) τη διευκόλυνση της επίλυσης αναμνήσεων από προηγούμενες εμπειρίες (π.χ. γνωσιακή αναδιοργάνωση, προσαρμοστικές συγκινήσεις και σωματικές αντιδράσεις),
β) την απευαισθητοποίηση ερεθισμάτων που ενεργοποιούν-πυροδοτούν δυσφορία στο παρόν ως αποτέλεσμα εξαρτημένης μάθησης δεύτερης τάξης (second-order conditioning) και
γ) την ενσωμάτωση προσαρμοστικών στάσεων, δεξιοτήτων και επιθυμητών συμπεριφορών για βελτιωμένη λειτουργία στο μέλλον.

Πώς εφαρμόζεται η EMDR στην πράξη (σε 8 φάσεις)

Η θεραπεία EMDR εστιάζεται στα αντιληπτικά στοιχεία της μνήμης(συγκινησιακό, γνωσιακό και σωματικό) ώστε να επισπεύσει την πρόσβαση και την επανεπεξεργασία των γεγονότων που προκαλούν δυσφορία για να διευκολύνει με αυτόν τον τρόπο μια συνοδευτική διαδικασία μάθησης – βάζοντας σε συνεργασία και τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου.
Η μέθοδος EMDR δεν αποτελεί νέα ψυχοθεραπευτική σχολή, αλλά προϋποθέτει μια βασική ψυχοθεραπευτική εκπαίδευση, ενώ η εφαρμογή της απαιτεί αρκετή κλινική εμπειρία.
«Aποτελείται από μια προσέγγιση οκτώ φάσεων που βασίζεται σε ένα μοντέλο επεξεργασίας πληροφοριών που θεωρεί ότι η παθολογία οφείλεται σε αντιληπτικές πληροφορίες που έχουν αποθηκευτεί δυσπροσαρμοστικά και εστιάζει στα αντιληπτικά στοιχεία της μνήμης (συγκινησιακό, γνωσιακό και σωματικό) ώστε να επισπεύσει την πρόσβαση και την επανεπεξεργασία των γεγονότων που προκαλούν δυσφορία και να διευκολύνει μια συνοδευτική διαδικασία μάθησης». (http://emdr.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=14&Itemid=27, 20.02.2008)
Χρησιμοποιώντας ένα διεστιακό ερέθισμα (διπλής προσοχής, που ενεργοποιεί δηλαδή συγχρόνως και τα δύο ημισφαίρια), ο θεραπευτής βοηθά τον θεραπευόμενο να επεξεργαστεί τραυματικές εμπειρίες, δίνοντας νέες, αποτελεσματικές λύσεις στα θέματα που τον απασχολούν, με στόχο τηνεπανεπεξεργασία της τραυματικής εμπειρίας στον εγκέφαλο. Η νέα αυτή μάθηση προκύπτει όταν δημιουργούνται νέοι συνειρμοί, με υλικό που είναι ήδη αποθηκευμένο στη μνήμη.
Ένα βασικό στοιχείο της EMDR έγκειται στην αλλεπάλληλη διαδοχή του «τότε» (τραυματική εμπειρία) και του «τώρα» (ασφάλεια στη θεραπευτική σχέση και θεραπευτικός διάλογος), του «μέσα» (εσωτερική διεργασία) και του «έξω» (διεστιακό ερέθισμα).
1η φάση
Η πρώτη φάση είναι μια συνεδρία που αφορά το ιστορικό του θεραπευόμενου.
Μετά την λήψη ιστορικού και την εγκαθίδρυση της θεραπευτικής σχέσης αφιερώνεται αρκετός χρόνος (συνεδρίες) ώστε ο θεραπευόμενος να νιώσει ασφαλής και αποδεκτός στο «εδώ και τώρα» και να επανασυνδεθεί με τα «θετικά στοιχεία» του. Αυτή είναι η «φάση της σταθεροποίησης». Στη διάρκειά της, ο ειδικός εκτιμά κατά πόσον είναι έτοιμος για την EMDR και αποφασίζει το σχέδιο θεραπείας και πιθανές τραυματικές μνήμες-στόχους.
2η φάση
Στη διάρκεια της δεύτερης φάσης της θεραπείας, ο ειδικός βεβαιώνεται ότι ο θεραπευόμενος διαθέτει αρκετές δεξιότητες για να χειριστεί το πιθανό συναισθηματικό βάρος και τις αναγκαίες ικανότητες για να την αντιμετωπίσει, και ότι βρίσκεται σε σχετικά σταθερή κατάσταση.
3η–6η φάση
Στην τρίτη φάση και μέχρι την έκτη:
Ι)     προσδιορίζεται μια τραυματική μνήμη-στόχος, ο οποίος γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας με τη χρήση διαδικασιών EMDR. Με αυτές, ο θεραπευόμενος προσδιορίζει:
α) την πιο ζωντανή οπτική εικόνα που συνδέεται με την ανάμνηση του τραυματικού γεγονότος,
β) μια αρνητική πεποίθηση που έχει για τον εαυτό του σε σχέση με αυτήν,
γ) σχετικά συναισθήματα (συνήθως αρνητικά) και αισθήσεις του σώματος,
δ) αλλά και μια προτιμώμενη θετική πεποίθηση που θα ήθελε να νιώθει γι’ αυτή την ανάμνηση. Η εγκυρότητα αυτής της πεποίθησης αξιολογείται, με αριθμητική αξιολόγηση από το 1 ως το 7 (όπως και η ένταση της ψυχικής ταραχής, συνήθως με αριθμητική αξιολόγηση από το 0 μέχρι το 10).
ΙΙ).   Στη συνέχεια ο θεραπευόμενος καθοδηγείται από τον ειδικό να εστιάσει την προσοχή του στη μνήμη-στόχο, στην αρνητική σκέψη και συναισθήματα που προκύπτουν από αυτήν και στις αισθήσεις του σώματος, και ταυτόχρονα να κουνήσει τα μάτια του δεξιά-αριστερά εστιάζοντας το βλέμμα στο κινούμενο χέρι του ειδικού για 20-30 δευτερόλεπτα (μέθοδος διεστιασμού), ανάλογα με τον χρόνο που χρειάζεται. Οι ειδικοί χρησιμοποιούν επίσης ακουστικούς τόνους, ελαφρά χτυπήματα ή άλλους τύπους ερεθισμών μέσω της αφής, π.χ. επαναληπτικά χτυπήματα με τα δάχτυλά τους διαδοχικά, μία στο δεξί και μία στο αριστερό χέρι του θεραπευόμενου. Κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας, ο θεραπευόμενος αφήνεται ελεύθερος στους συνειρμούς του, που μπορεί να είναι αναμνήσεις, εικόνες, σκέψεις ή σωματικές αισθήσεις.
ΙΙΙ). Ύστερα από κάθε ενεργοποίηση, ο θεραπευτής ενθαρρύνει τον θεραπευόμενονα παρατηρήσει και να εκφράσει όποια σκέψη, συναίσθημα, εικόνα, ανάμνηση ή αίσθηση παρουσιάστηκε στο μυαλό του.
ΙV)   Ανάλογα με την αφήγηση του θεραπευόμενου, ο θεραπευτής θα τονδιευκολύνει στα επόμενα σημεία που πρέπει να προσέξει και ξαναρχίζει τη διαδικασία διεστιασμού, η οποία επαναλαμβάνεται πολλές φορές στη διάρκεια της συνεδρίας. Σε αυτή τη φάση γίνεται ταχεία επεξεργασία των πληροφοριώναπό τον εγκέφαλο σχετικά με την αρνητική εμπειρία, που θα την φέρει σε θέση«προσαρμοστικής επίλυσης».
V).    Όταν ο θεραπευόμενος δεν αναφέρει κάποια ανησυχία σχετικά με τη μνήμη-στόχο, ο θεραπευτής του ζητάει να σκεφτεί την προτιμώμενη θετική πεποίθησηπου προσδιορίστηκε στην αρχή της συνεδρίας, ή κάποια καλύτερη εφόσον αυτή έχει προκύψει, και να εστιάσει την προσοχή του στη μνήμη-στόχο, κατά τη διαδικασία του διεστιασμού.
VΙ.    Έπειτα από αρκετές δοκιμές, εν γένει οι θεραπευόμενοι αναφέρουν αυξημένη εμπιστοσύνη σε αυτή τη νέα, θετική πεποίθηση. Σύμφωνα με τη Shapiro, αυτό σημαίνει:
  • μείωση των συμπτωμάτων,
  • μετακίνηση από μια αρνητική πεποίθηση του θεραπευόμενου σε μια νέα,
  • προοπτική βελτιστοποίησης της λειτουργικότητας του ατόμου.
7η φάση
Στην έβδομη φάση, την ολοκλήρωση, ο ειδικός ρωτά τον θεραπευόμενο αν στη διάρκεια της εβδομάδας επανέλαβε τις δραστηριότητες–ασκήσεις (με στόχο την επανεγγραφή του τραυματικού γεγονότος και την εστίαση στη θετική πεποίθηση που έλαβε από τον ίδιο ώστε να χαλαρώνει τον εαυτό του.
8η φάση
Με συζήτηση πάνω στην πρόοδο που έχει επιτευχθεί.
Μετά το τέλος της διαδικασίας EMDR, οι θεραπευόμενοι γενικά αναφέρουν ότι η συναισθηματική καταπόνηση που συνδέεται με τη μνήμη έχει εξαλειφθεί,ή έχει μειωθεί σημαντικά, και ότι έχουν αποκτήσει σημαντική γνωστική διορατικότητα. Αυτές οι συναισθηματικές και γνωστικές αλλαγές συνήθως καταλήγουν σε αυθόρμητη συμπεριφορική και προσωπική αλλαγή.
  • Η θεραπεία EMDR μπορεί να διαρκέσει από 1-4 συνεδρίες για ένα τραύμα έως ένα έτος ή περισσότερο για πιο σύνθετα προβλήματα.

Μηχανισμός δράσης της EMDR

Μια υπόθεση που προτείνεται συχνά για τον μηχανισμό δράσης είναι ότι τα αμφίπλευρα ερεθίσματα προσοχής προκαλούν αντίδραση προσανατολισμού (McCulloch & Feldman, 1996) που είναι πιθανό να ενεργοποιεί νευροβιολογικούς μηχανισμούς που ενεργοποιούν τη μνήμη επεισοδίων και την ένσωμάτωσή τους στη φλοιώδη σημασιολογική μνήμη (Stickgold, 2002). Πολλές μελέτες (Andrade et al, 1997, Van den Hout et al, 2001) έχουν δείξει ότι η κίνηση των ματιών και άλλα ερεθίσματα επηρεάζουν την αντίληψη της ανάμνησης στην οποία εστιάζεται ο θεραπευόμενος, μειώνοντας τη ζωντάνια των εικόνων και το συσχετιζόμενο αρνητικό συναίσθημα.
Υπάρχουν συνεχείς έρευνες για τον πιθανό μηχανισμό με τον οποίον η EMDR διευκολύνει την επανεπεξεργασία της ανθρώπινης εμπειρίας. Αυτό που ήδη είναι σαφές στους ερευνητές είναι ότι τα συμβάντα του παρόντος μπορούν ναεπανενεργοποιήσουν-πυροδοτήσουν αρνητικές σκέψεις, συναισθήματα και σωματικές αισθήσεις που προέρχονται από παλιότερες εμπειρίες και που δεν έχουν πάψει να αποτελούν λόγο αναστάτωσης και ταραχής στον θεραπευόμενο. Η EMDR μπορεί να αλλάξει τον συσχετισμό αυτών των συμβάντων. Μερικές υποθέσεις που εξηγούν τον τρόπο με τον οποίον η EMDR κινητοποιεί τη γρήγορη επεξεργασία γνωσιακού και συναισθηματικού υλικού είναι:
α) η σύνδεση των στοιχείων της ανάμνησης,
β) η συνειδητή προσοχή,
γ) ο ελεύθερος συνειρμός,
δ) η επαναλαμβανόμενη πρόσβαση στην τραυματική εικόνα και η εγκατάλειψή της,
ε) η κίνηση των ματιών και άλλων διεστιακών ερεθισμάτων.

Ενδείξεις – εφαρμογές

Αρχικά εφαρμόστηκε σε περιπτώσεις μετατραυματικού στρες, σε χρόνιες μετατραυματικές διαταραχές και σε αποσυνδετικές διαταραχές, αλλά τα τελευταία χρόνια εφαρμόζεται επίσης με επιτυχία σε άτομα:
  • με χρόνιες ασθένειες,
  • που έχουν βιώσει σημαντικές απώλειες (π.χ. αγαπημένου προσώπου),
  • με διαταραχές άγχους ή επαγγελματική εξουθένωση,
  • με πρόσφατες τραυματικές εμπειρίες (π.χ. ύστερα από ατύχημα, ή από μια τραυματική εμπειρία απώλειας εργασίας),
  • πριν και μετά από χειρουργικές επεμβάσεις,
  • με σοβαρή σωματική ασθένεια,
  • με φοβίες και κρίσεις πανικού (που σχετίζονται με τραύμα),
  • με θέματα αυτοεκτίμησης,
  • με άγχος απόδοσης,
  • με ψυχοσωματικούς πόνους και χρόνιους πόνους γενικότερα,
  • με εθισμούς,
  • με περιπλεγμένο πένθος.
Εφαρμόζεται παγκοσμίως σε θύματα φυσικών καταστροφών (από τυφώνες, πλημμύρες, σεισμούς κ.ά.) καθώς και στους επαγγελματίες οι οποίοι συνδράμουν στη διαχείριση κρίσεων (πυροσβέστες, αστυνομικοί, γιατροί, νοσοκόμοι, εκπαιδευτικοί, εθελοντές κ.ά.) όπως και σε θύματα πολέμων, τρομοκρατικών επιθέσεων, εγκληματικών επιθέσεων, βιασμών, βασανιστηρίων κ.ά.

Αποτελεσματικότητα

Εμπειρικά στοιχεία δείχνουν ότι η EMDR είναι μια από τις πιο αποτελεσματικές μεθόδους θεραπείας της διαταραχής μετατραυματικού στρες και ότι είναι πιο αποτελεσματική από άλλες θεραπείες τραύματος (Van Etten & Taylor, 1998, Power et al, 2002, Jaberghaderi et al, 2004, Rothbaum & Marsteller, 2005). Μελέτες υποδεικνύουν ότι μπορεί να είναι αποτελεσματική στη θεραπεία διαφόρων ψυχικών διαταραχών, μεταξύ αυτών ειδικών φοβιών (De Jongh et al, 1999 & 2002), άγχος απόδοσης (Maxfield & Melnyk, 2000), διαταραχή πανικού(Goldstein & Feske, 1994), διαταραχή δυσμορφίας σώματος (Brown, McGoldrick, & Buchanan, 1997), συμπτώματα τραύματος στα παιδιά(Chemtob et al, 2002), περιπλεγμένο (complicated) πένθος (Sprang, 2001) καιχρόνιου πόνου (Grant & Threlfo, 2002).
Πολυάριθμες έρευνες έχουν αποδείξει ότι επιτυγχάνει σε συντομότατο χρονικό διάστημα τη θεραπευτική επεξεργασία των εμπειριών αυτών και των συμπτωμάτων του μετατραυματικού στρες. Η αποτελεσματικότητά της είναι αναγνωρισμένη από την American Psychiatry Association καθώς και την International Society of Traumatic Stress Studies.
  • Μέχρι σήμερα πάνω από 53.000 ψυχοθεραπευτές ανά τον κόσμο έχουν εκπαιδευτεί στη μέθοδο EMDR, ενώ υπολογίζεται πως τουλάχιστον 2.500.000 άνθρωποι έχουν βοηθηθεί από αυτήν.
—————————>>>

Όταν το τραύμα γίνεται μαργαριτάρι

«Καμιά φορά συμβαίνει να εισχωρήσει σε ένα στρείδι ένας κόκκος άμμου ή ένα ξένο σώμα. Εάν το στρείδι δεν μπορεί να το αποβάλει, τότε το ξένο αυτό σώμαδιαταράσσει την ισορροπία του. Γύρω του δημιουργείται ένα είδος μόλυνσης, σκλήρυνσης ή σήψης. Αυτή η διαταραχή μπορεί να κάνει όλο το βιολογικό σύστημα του στρειδιού να νοσήσει.

Για να αμυνθεί, το στρείδι χτίζει αλλεπάλληλα στρώματα πέρλας γύρω από τον κόκκο της άμμου. Έτσι δημιουργείται σιγά σιγά το μαργαριτάρι. Ο κόκκος απομονώνεται από το περιβάλλον του και δεν μπορεί πια να βλάψει το στρείδι.Το μαργαριτάρι εξασφαλίζει στο στρείδι την επιβίωση. Ίσως γι’ αυτό παρομοιάζουν το μαργαριτάρι με δάκρυ, επειδή με κάποιον τρόπο εμπεριέχει τον πόνο».

(http://www.travmatotherapeia.com/, 20.02.2008)

Ο ανθρώπινος οργανισμός ύστερα από μια τραυματική εμπειρία κατά την οποία ένιωσε ανήμπορος και αβοήθητος μπορεί να αντιδράσει σαν το στρείδι, όχι όμως για να… δημιουργήσει μαργαριτάρι:

Οι αναμνήσεις, οι εικόνες και οι αισθήσεις τις οποίες δεν μπορούμε να επεξεργαστούμεαπομονώνονται σωματικά και ψυχικά.Αποσυνδέονται από το σύνολο. Κάποιες φορές δεν θυμόμαστε καν τι έγινε.

Όταν όμως υπάρξει η κατάλληλη αφορμή, ή σε μια κρίσιμη περίοδο της ζωής μας, ο τρόμος και η απόγνωση έρχονται στην επιφάνεια.

Το στρείδι ανοίγει.

Συνέπεια μπορεί να είναι η εκδήλωση μιας μετατραυματικής διαταραχής, κατάθλιψης, φοβίας ή ψυχοσωματικών συμπτωμάτων.

Τα συμπτώματα αυτά, όμως, όσο δυσάρεστα κι αν είναι, μπορεί να αποτελέσουν και την ευκαιρία επούλωσης του ψυχικού τραύματος!

Κατά τη διάρκεια της Τραυματοθεραπείας επιστρατεύονται όλες μας οι δυνάμεις και ικανότητες.

Ανακαλύπτουμε τον εσωτερικό πλούτο του ψυχισμού μας και ελευθερώνουμε το παρόν από τον τρόμο του παρελθόντος.

Το καθαυτό γεγονός παραμένει κομμάτι της προσωπικής μας ιστορίας.

Μετά την επανεπεξεργασία του όμως, είναι σχεδόν βέβαιο ότι μπορεί να αποκτήσει άλλο νόημα και θέση στη ζωή μας: Σαν ένα ακριβό μαργαριτάρι μέσα στον θησαυρό των εμπειριών μας.

Όλοι ξέρουμε –κι ας το ξεχνάμε- ότι η ανακάλυψη των μαργαριταριών, γίνεται μετά από επίπονη και εξονυχιστική έρευνα του βυθού, αφού εντοπιστούν τα στρείδια και τέλος, ΑΝΟΙΧΤΟΥΝ από δυνατούς, σε έναν βαθμό ριψοκίνδυνους και ηλιοκαμένους βουτηχτάδες… -


——————————>>>*
Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρωπίνων Σχέσεων (ΕΔΑ)
Β’ ΕΤΟΣ (4ος/ 2008)
Εκπαιδεύτρια: Ρέππα Ειρήνη
Το ψυχικό τραύμα και η μέθοδος EMDR (Απευαισθητοποίηση και επανεπεξεργασία μέσω οφθαλμικών κινήσεων)
Εργασία της Κρυσταλίας Πατούλη
«Η AliceMiller συνδέει την ψύχωση με τα καταπιεμένα τραύματα της παιδικής ηλικίας και κατηγορεί τους περισσότερους θεραπευτές, μεταξύ των οποίων και τον Φρόυντ, ότι συνήθως δεν αντέχουν να ακούν ιστορίες κακοποίησης και αποθαρρύνουν τους θεραπευόμενούς τους να μιλήσουν γι’αυτές». (1),(2).
Η παρούσα εργασία αφιερώνεται σε όλους τους ψυχοθεραπευτές που αντέχουν να ακούν τέτοιες ιστορίες (από θύματα αλλά και θύτες!). Αφιερώνεται επίσης σε όλους εκείνους που ασυνείδητα προκαλούν ψυχικά τραύματα και μέλλεται όχι μόνο να το συνειδητοποιήσουν, αλλά και να αναζητήσουν θεραπεία.
Ευχαριστώ:
την Τέσσα Πράττου ΜΑ, ΜΑΑΤ-ειδικό της EMDR, για την πολύτιμη συμβολή της στην παρούσα εργασία μου, την αδελφή μου Έφη Πατούλη, την Ελένη Νίνα, κλινικό ψυχολόγο – ψυχοθεραπεύτρια, την εκπαιδεύτριά μου Ειρήνη Ρέππα, συμβουλο – ψυχοθεραπεύτρια που μου άνοιξε νέους ορίζοντες, αλλά και όλο το Β έτος ΔΕΠΣΣΥ που συμπορεύτηκε –συγκινητικά- μαζί μου στην εκπαίδευσή μας, στο  ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ.
—————————————->>>
Βιβλιογραφία
(στην εργασία παρουσιάζονται κομμάτια και πληροφορίες από τα παρακάτω βιβλία)
 (1). Οι φυλακές της παιδικής μας ηλικίας, Alice Miller, (Εκδόσεις Ροές, 2005)
(2). Με γόμα και καθρέφτη, Χάρις Κατάκη, (Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2003, Σειρά: Ανθρώπινα Συστήματα), σελ. 134 – 136
(3). Το μωβ υγρό, Χάρις Κατάκη, (Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 1997, Σειρά: Ανθρώπινα Συστήματα), σελ. 106-107
(4). Η βία – επακόλουθα ψυχικά τραύματα – θεραπεία, Judith Lewis Herman, Εκδόσεις Θετίλη, 1996
(5). Σώμα υγιές σε νου υγιή, Γιώργος Καλαρρύτης – Τσαμπίκα Παφίτη, (Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2005, Σειρά: Ανθρώπινα Συστήματα), βλ. Τραύμα, EMDR και συστημική θεραπεία, Τέσσα Πράττου, σελ. 194-198
(6). Το ξύπνημα της Τίγρης, Peter A. Levine & Ann Frederick, (Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 1999)
(7). Με χάρτη και πυξίδα, Χάρις Κατάκη – Αθηνά Ανδρουτσοπούλου, (Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2005), σελ. 109, 117, 187
(8). Η γλώσσα της αλλαγής, Paul Watzlawick, (Εκδόσεις Κέδρος, 1986)
ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ
στις

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Επειδη Η Ανθρωπινη Ιστορια Δεν Εχει Ειπωθει Ποτε.....Ειπαμε κι εμεις να βαλουμε το χερακι μας!

Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.