Η Πίστη σε ένα Δίκαιο Κόσμο

ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΔΙΚΑΙΟ: Για κάποιο λόγο, που κανείς δεν γνωρίζει με βεβαιότητα, οι άνθρωποι έχουμε ανάγκη να πιστέψουμε ότι ζούμε σε ένα δίκαιο κόσμο όπου ο καθένας λαμβάνει αυτό που του αξίζει και αυτό που λαμβάνει το αξίζει.

Την υπόθεση αυτή υποστηρίζει η θεωρία του δίκαιου κόσμου (Lerner, 1980) εξηγώντας ότι η ανάγκη να πιστέψουμε στο δίκαιο πηγάζει από τη βαθύτερη επιθυμία μας να εξασφαλίσουμε έλεγχο, ασφάλεια και σταθερότητα στη ζωή μας.

Προφανώς, η πεποίθηση ότι ο κόσμος είναι δίκαιος μας εξασφαλίζει ότι τα πράγματα γύρω μας δεν συμβαίνουν άναρχα ή τυχαία, αλλά υπακούουν σε συγκεκριμένους κανόνες. Η αίσθηση του δικαίου, μας καθησυχάζει ότι αυτό που κυβερνά τον κόσμο είναι μια ορισμένη τάξη και όχι το χάος.

Πώς αντιδρούμε, άραγε, όταν η πίστη μας στο δίκαιο κλονίζεται και κινδυνεύει να καταρρεύσει ερχόμενη αντιμέτωπη με έναν κατάφορα άδικο κόσμο;

Πώς επιλύουμε αυτή την έντονη ασυμφωνία μεταξύ πεποίθησης περί δίκαιου κόσμου και πρόσληψης ενός άδικου κόσμου;

Αν δεν βρούμε τρόπο να διορθώσουμε έμπρακτα την αδικία (π.χ. με το να συντρέξουμε το θύμα της άδικης συμπεριφοράς), επιστρατεύουμε μια σειρά από ψυχολογικούς μηχανισμούς, προσπαθώντας να επιλύσουμε την ασυμφωνία γνωστικά.

Με άλλα λόγια, αν δεν μπορούμε να αλλάξουμε χειροπιαστά την πραγματικότητα, προσπαθούμε (ασυνείδητα) να αλλάξουμε την αντίληψή μας για την πραγματικότητα.

Επιλύοντας την ασυμφωνία, έστω και με αυτό τον τρόπο, καταφέρνουμε να διατηρήσουμε αλώβητη την πολυπόθητη ισορροπία και συνεκτικότητα του δίκαιου κόσμου μας...

Η ΠΙΣΤΗ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΟΣΜΟ ΒΟΗΘΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ

Οι έρευνες της κοινωνικής ψυχολογίας (βλέπε Dalbert, 2009) έχουν αναδείξει μια σειρά από προσαρμοστικές λειτουργίες που επιτελεί η πίστη σε ένα δίκαιο κόσμο:

1. Αφομοίωση της αδικίας

Είναι η περίπτωση κατά την οποία αδυνατώντας να διορθώσουμε μια αδικία, χρησιμοποιούμε μια σειρά από στρατηγικές προκειμένου να τη «χωνέψουμε».

• Αποφασίζουμε, για παράδειγμα, ότι δεν υφίσταται αδικία (άρνηση), όπως στην περίπτωση που θεωρούμε ότι οι τιμωρίες των γονιών προς τα παιδιά δεν είναι ποτέ άδικες, αλλά έχουν πάντοτε παιδαγωγικό χαρακτήρα.

• Ένας άλλος τρόπος να αντέξουμε την αδικία είναι να σκεφτούμε ότι μάλλον υπάρχει κάποιος λόγος που την προκάλεσε (διαστρέβλωση). Υποστηρίζουμε, τότε, ότι το εκάστοτε θύμα είναι το ίδιο υπεύθυνο για την αδικία που υπέστη (απόλυση, ατύχημα, ασθένεια) εξαιτίας του χαρακτήρα του ή της συμπεριφοράς του.

Ακόμα και όταν το θύμα είμαστε εμείς οι ίδιοι, ενδέχεται να αναζητήσουμε εσωτερικές αποδόσεις προκειμένου να δικαιολογήσουμε την αδικία. Ενδέχεται, δηλαδή, να αναζητήσουμε σε εμάς τους ίδιους τα αίτια που προκάλεσαν την αδικία εις βάρος μας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ είναι οι αυτοκατηγορίες που επισύρουν στον εαυτό τους πολλά θύματα βιασμού ή κακοποίησης. 

Αυτό που προσπαθούμε να πετύχουμε κατηγορώντας το θύμα (είτε είναι κάποιος τρίτος είτε ο ίδιος μας ο εαυτός), είναι να διατηρήσουμε τις πεποιθήσεις μας περί δικαίου ανεπηρέαστες. Κατηγορώντας το θύμα καταφέρνουμε να διατηρήσουμε ανέπαφη τη συνοχή του κόσμου μας και να αποτρέψουμε το τρομακτικό ενδεχόμενο της διάλυσης και αναθεώρησής του.

• Τέλος, ένας ακόμα τρόπος να διατηρήσουμε τον κόσμο μας ασφαλή και δίκαιο, εις βάρος της πραγματικότητας, είναι η αντίληψη των πραγμάτων ως δικαιότερων από ό,τι ίσως είναι. Είναι οι περιπτώσεις που εξαιτίας της έντονης πίστης μας ότι ο κόσμος είναι δίκαιος, οδηγούμαστε να πιστέψουμε ότι, όσο και να φαίνεται το αντίθετο… δεν μπορεί… οι βαθμοί των δασκάλων είναι δίκαιοι, οι ποινές των δικαστών είναι δίκαιες, οι κυρώσεις των εργοδοτών είναι δίκαιες…

Ο καθένας παίρνει αυτό που του αξίζει σε αυτή τη ζωή... Ή μήπως όχι;

2. Εμπιστοσύνη στη δικαιοσύνη

Όταν η πεποίθησή μας περί δίκαιου κόσμου είναι ισχυρή, τον περισσότερο καιρό, νιώθουμε αισιοδοξία για το μέλλον και πιστεύουμε ότι τα πράγματα θα εξελιχθούν με σχετικά σταθερό και προβλέψιμο τρόπο.

Απόρροια της πίστης μας στο δίκαιο, είναι και η αυξημένη εμπιστοσύνη που δείχνουμε στη θεσμική δικαιοσύνη, στους κοινωνικούς θεσμούς αλλά και στο ότι οι άλλοι θα μας φερθούν με δίκαιο και έντιμο τρόπο (όπως προσπαθούμε να φερόμαστε και εμείς άλλωστε). Όταν, ενάντια στις προσδοκίες μας, νιώσουμε ότι μας παραπλανούν ή μας εκμεταλλεύονται αντιδρούμε πολύ άσχημα καθώς κλονίζονται οι πυρηνικές πεποιθήσεις μας για το πώς λειτουργεί ο κόσμος.

Επιπλέον, οι άνθρωποι που έχουν ισχυρή πίστη στο δίκαιο κόσμο πιστεύουν ότι το να αγωνίζεσαι επιφέρει καρπούς και ότι οι «καλοί» στο τέλος ανταμείβονται. Θεωρώντας τον εαυτό τους «καλό», αισιοδοξούν και επενδύουν στο μέλλον με την πεποίθηση ότι θα αναγνωριστούν και θα επιβραβευτούν για όσα επένδυσαν.

Προφανώς, η αισιοδοξία ότι τα πράγματα θα εξελιχθούν με θετικό τρόπο και η ισχυρή πίστη στο μέλλον αυτής της κατηγορίας ανθρώπων, μειώνει αισθητά ή εξαλείφει το όποιο κίνητρο θα είχαν για αλλαγή σε κοινωνικό επίπεδο… 

3. Προσωπικό κίνητρο για δικαιοσύνη

Ένα ακόμα χαρακτηριστικό που διέπει τους ανθρώπους με ισχυρή αίσθηση περί δικαίου είναι η αυξημένη αίσθηση κοινωνικής υπευθυνότητας και η πεποίθηση τους ότι είναι απαραίτητο, προσωπικά και καθημερινά, να αγωνίζονται για τη δικαιοσύνη.

Σε αυτή την κατηγορία συναντάμε ανθρώπους που φαίνεται να δεσμεύονται από ένα προσωπικό συμβόλαιο το οποίο τους ορίζει να έχουν δίκαιη συμπεριφορά, αλλά και να συμβάλλουν με ενεργητικές κοινωνικές πράξεις στην αποκατάσταση κάθε αδικίας.

Παραδείγματα, εδώ, είναι οι άνθρωποι που εθελοντικά συντρέχουν θύματα ποικίλων κοινωνικών ομάδων και εκείνοι τους οποίους αποκαλούμε ήρωες οι οποίοι αγωνίζονται και θυσιάζονται προκειμένου να διορθώσουν τις αδικίες που αντιλαμβάνονται γύρω τους.

ΠΟΙΕΣ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΕΠΟΙΘΗΣΗΣ ΠΕΡΙ ΔΙΚΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ;

Είδαμε ότι η πίστη σε ένα δίκαιο κόσμο προσφέρει την αίσθηση ότι ελέγχουμε τα πράγματα και ότι είμαστε υπεύθυνοι για ό,τι μας συμβαίνει. Μας δίνει, επιπλέον, την αίσθηση ότι αν κάνουμε τα σωστά πράγματα δεν θα μας συμβεί κάποιο κακό.

Για παράδειγμα, αν δεν ντυνόμαστε προκλητικά και δεν κυκλοφορούμε μόνοι δεν θα πέσουμε θύματα βιασμού, αν παίρνουμε πάντα τις απαραίτητες προφυλάξεις στο σεξ δεν κινδυνεύουμε να μολυνθούμε με AIDS, αν δεν υπερβαίνουμε το όριο ταχύτητας οδηγώντας δεν διατρέχουμε κίνδυνο ατυχήματος και ούτω καθ’ εξής. Διατηρώντας αυτές τις πεποιθήσεις κερδίζουμε μια υποκειμενική αίσθηση καλής προσαρμογής και ασφαλούς ζωής.

Ασχέτως του ποιοι άνθρωποι είναι περισσότερο επιρρεπείς να πιστέψουν σε ένα δίκαιο κόσμο (κάποιες έρευνες αναφέρουν τους ανθρώπους με αυταρχική προσωπικότητα, τους «δεξιούς» πολιτικά ή άλλους) και πέρα από τα «οφέλη» που προσφέρει, η ισχυρή πίστη στο δίκαιο ενδέχεται να επιφέρει κάποιους «κινδύνους».

• Ενδέχεται να κανονικοποιήσει την αδικία, όταν μας ωθεί να την εκλογικεύουμε, να την συνηθίζουμε και να την ανεχόμαστε σχεδόν σαν κάτι φυσικό.

• Ενδέχεται να ατονήσει το κίνητρο για κοινωνικές αλλαγές, όταν καταλήγουμε να πιστεύουμε ότι με κάποιο σχεδόν μαγικό ή αυτόματο τρόπο, οι μελλοντικές εξελίξεις θα είναι θετικές ή «καλές».

• Τέλος, ενδέχεται, να μας πείσει ότι οι κοινωνικές αλλαγές μικρής κλίμακας που περνούν από το χέρι μας επαρκούν για τη βελτίωση των εκάστοτε συνθηκών χωρίς να είναι απαραίτητες περαιτέρω θεσμικές αλλαγές.

Κλείνοντας τη συζήτηση περί της θεωρίας του δίκαιου κόσμου, θα ήθελα μόνο να προσθέσω ότι ο βαθμός στον οποίο θα πιστέψουμε σε ένα δίκαιο κόσμο και οι τρόποι αποκατάστασης της δικαιοσύνης που θα στηρίξουμε είναι θέμα προσωπικής επιλογής και προσωπικών (ψυχολογικών) αντοχών.

© Βιβή Φατούρου

13.03.2013

Photo credit: http://www.flickr.com/photos/elkaypics/8337824910/ 

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Dalbert, C. (2009). Belief in a just world. In M. R. Leary & R. H. Hoyle 

(Eds.), Handbook of Individual Differences in Social Behavior (pp. 288-297). 

New York: Guilford Publications

Lerner, M. J. (2003). The justice motive: Where social psychologists found it, 

how they lost it, and why they may not find it again, Personality and Social 

Psychology Review, 7 (4), (pp. 388-399)

Lerner, M. J. (1980). The Belief in a Just World: A Fundamental Delusion. New 

York: Plenum Press

vivifatourou

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ