Γιατί οι έξυπνοι άνθρωποι πιστεύουν ανοησίες;

Κάθομαι που λες σε μια παρέα και τους ακούω σιωπηλός να κουτσομπολεύουν ένα ζευγάρι που έχει προβλήματα (δεν στο παίζω υπεράνω…και εγώ θα σχολίαζα αλλά δυστυχώς δεν γνώριζα το ζευγάρι για το οποίο μιλούσαν). Κάποια στιγμή μία από τις κοπέλες με θυμό μας λέει «Εγώ που είμαι απόλυτα λογικός άνθρωπος βρίσκω αυτή τη συμπεριφορά του ζευγαριού απαράδεκτη». Έπειτα από μερικά λεπτά η συζήτηση αυτή τελειώνει και η ίδια κοπέλα ξεκινά να μιλά για ζώδια (facepalm).

Είμαι σίγουρος ότι αν μπορούσα να ρωτήσω κάθε έναν αναγνώστη ξεχωριστά αν θεωρεί τον εαυτό του λογικό άνθρωπο τότε θα απαντούσαν όλοι ανεξαιρέτως με ένα εμφατικό «ναι». Αν πάλι τους ρώταγα αν σέβονται την επιστήμη και τον επιστημονικό τρόπο σκέψης και μέθοδο εργασίας τότε πάλι όλοι θα απαντούσαν καταφατικά. Από την άλλη είμαι εξίσου σίγουρος ότι αν αναφέρω ζώδια, θαύματα αγίων, φαντάσματα, μεταθανάτια ζωή, κρυσταλλοθεραπείες, προφητείες, επισκέψεις εξωγήινων, μάτιασμα και άλλα τα οποία η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα απορρίπτει ως αυθαίρετα και ανόητα τότε η πλειοψηφία του κόσμου πιστεύει έστω σε ένα από αυτά όπως η φίλη που ανέφερα.

Για ποιον λόγο η πλειοψηφία του κόσμου λειτουργεί με λογική α λα καρτ; Γιατί δηλαδή άνθρωποι που είναι ορθολογιστές αγκαλιάζουν ιδέες που είναι αυθαίρετες; Για ποιον λόγο άνθρωποι που είναι έξυπνοι ταυτόχρονα πιστεύουν σε ανόητα πράγματα; Η λίστα των αιτιών είναι τόσο μεγάλη που όχι μόνο μπορείς να δικαιολογήσεις αυτή τη στάση ζωής αλλά ακόμα και να αισθανθείς μη φυσιολογικός αν δεν λειτουργείς και εσύ έτσι.

Ξεκινάμε με την πιο απλή αιτία. Έλλειψη γνώσης για κάποιο θέμα. Μπροστά στην αμηχανία του «δεν ξέρω» ο άνθρωπος πολλές φορές προτιμά να «ξέρει κάτι» ακόμα και αν αυτό που αναπαράγει είναι αυθαίρετο. Το «κάτι» είναι καλύτερο από το τίποτε για κάποιον αμαθή. Είναι βέβαια λυπηρό στην εποχή του ίντερνετ όπου όλη η γνώση είναι διαθέσιμη μια τέτοια στάση να είναι επιλογή.

Ο κόσμος είναι πολύ συχνά χαοτικός, τυχαίος, τα νούμερα και οι πιθανότητες ασύλληπτα, τα μεγέθη διαφορετικά από τη δική μας κλίμακα και σε κανέναν δεν αρέσει αυτό. Προσπαθούμε λοιπόν να φέρνουμε τα πάντα στα μέτρα μας ή προσπαθούμε να βρούμε με το ζόρι νόημα ακόμα και εκεί που δεν υπάρχει. Το αποτέλεσμα είναι ένα σωρό γελοίες θεωρίες και συμπεράσματα που δεν ανταποκρίνονται καθόλου στην πραγματικότητα.

Οι άνθρωποι πολλές φορές κάνουν μια συναισθηματική επιλογή και μετά επιλεκτικά κρατούν όποιο στοιχείο ή πληροφορία τους δικαιώνει. Οι ψυχολόγοι το ονομάζουν αυτό (συγνώμη για την αγγλική ορολογία) confirmation bias. Έτσι κάνουμε κάθε φορά που αναφερόμαστε σε μια ιδιαίτερη σύμπτωση και δεν θέλουμε να τη θεωρούμε σύμπτωση. Την επόμενη φορά που θα σκεφτείς «τι περίεργο που σε σκεφτόμουν, χτύπησε το τηλέφωνο και ήσουν εσύ…φοβερό», σκέψου πόσες φορές σκεφτόσουν κάποιον και το τηλέφωνο δεν χτύπησε ποτέ.

Ο φόβος είναι επίσης ένας μεγάλος παράγοντας και σχετίζεται με τα προηγούμενα σημεία. Μπροστά στον φόβο του άγνωστου και του ασύλληπτου, ο άνθρωπος θα εφεύρει οτιδήποτε τον καθησυχάζει. Εκεί βασίζονται οι θρησκείες και όλοι οι ταρλατάνοι. Φυσικά εκεί βασίζονται και οι πολιτικοί…στην απόγνωση. Ο άνθρωπος θα αγκαλιάσει οτιδήποτε του χαϊδεύει τα αυτιά και τον ανακουφίζει ακόμα και αν είναι ο ορισμός του παράλογου και του φαιδρού. Εκτός από τον φόβο μπορεί να είναι η ανάγκη να αισθανθεί ότι ελέγχει την κατάσταση ή και το αντίθετο…τη μεταφορά ευθύνης σε κάποια άλλη αόρατη και αόριστη δύναμη (οι θεωρίες συνωμοσίας εξυπηρετούν ακριβώς αυτές τις ανάγκες).

Ας μην ξεχνάμε ότι πολλές φορές είναι απλώς τεμπελιά και αδυναμία. Ο κόσμος αν εξερευνηθεί έχει πολλές εκπλήξεις και μαγικά για εμάς. Όμως για να ανακαλύψουμε αυτή τη μαγεία χρειάζεται μελέτη και δουλειά. Δεν είναι όλοι διατεθειμένοι να την κάνουν και έτσι ικανοποιούν την ανάγκη τους για μαγεία με πιο εύκολο τρόπο.

Είναι επίσης αποτέλεσμα έλλειψης δομημένης και επαγωγικής σκέψης. Δυστυχώς στο σύστημα εκπαίδευσής μας προωθούμε την άκριτη αποστήθιση και όχι την κριτική και επιστημονική σκέψη.

Τέλος έχει και μια εξελικτική εξήγηση καθώς είναι ασφαλέστερο να πιστέψουμε σε κάτι που μάλλον δεν ισχύει με βάση τη λογική προκειμένου να μην πάρουμε κανένα ρίσκο. Μέσα στο σκοτάδι αν ακούσουμε έναν θόρυβο καλύτερα να πιστέψουμε ότι ένας κίνδυνος παραμονεύει παρά να πούμε αποκλείεται επειδή δεν έχουμε κανένα στοιχείο για κάτι τέτοιο.

Το συναίσθημα και το ένστικτο από τη μια πλευρά και η λογική και ο επιστημονικός τρόπος σκέψης από την άλλη είναι δύο ισχυρές δυνάμεις που καθορίζουν την ιστορία μας. Κανείς δεν μπορεί να ζήσει μια δημιουργική και ευχάριστη ζωή δίχως ένα από αυτά. Στη χώρα μας έχουμε περίσσευμα πάθους και συναισθημάτων οπότε λίγη περισσότερη επιστήμη και ορθολογισμός θα χρειάζονταν ώστε να κάνουμε συλλογικά καλύτερες επιλογές.

Ας σκεφτούμε πόσο ορθολογιστές τελικά είμαστε και σε πόσα πράγματα πιστεύουμε τα οποία δεν ταιριάζουν με την περιγραφή που θα κάναμε για τον τρόπο σκέψης μας. Ας σκεφτούμε και τις αιτίες και ίσως καταλάβουμε καλύτερα τους εαυτούς μας.

Σπύρος Κιτσινέλης

protagon

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ