Στοχασμοί μεγάλων διανοητών που μπορούν να βοηθήσουν να ξεπεράσουμε το άγχος θανάτου

Μερικές γραμμές γεμάτες ουσία ή ένα απόφθεγμα γραμμένο από έναν φιλόσοφο ή κάποιον άλλο στοχαστή μπορούν πολλές φορές να μας βοηθήσουν να κάνουμε ωφέλιμες σκέψεις γύρω από το δικό μας άγχος θανάτου και τον τρόπο με τον όποιο εμείς πραγματώνουμε τη ζωή μας.

Μέσα απ’ την ιδιοφυΐα τής διατύπωσης, μέσα απ’ τη ρητορική*ή μέσα απ’ τον ήχο τον φράσεων αυτών, ή ακόμα επειδή είναι σφιχτοτυλιγμένες σάν ελατήριο καΐ γεμάτες μέ κινητική ενέργεια — κάτι τέτοιες σκέψεις μεγάλων διανοητών μπορούν μ’ ένα τίναγμα νά βγάλουν έναν μοναχικό άναγνώστη ή έναν θεραπευόμενο έξω άπό έναν τρόπο ύπαρξης οικείο μέν άλλά στατικό. *Ισως, όπως εΐπα προηγουμένως, νά εΐναι άνακουφιστικό νά γνωρίζουμε ότι και οί ϊδιοι οί μεγάλοι στοχαστές όλων τών έποχών άγωνίστηκαν μέ τέτοιες πένθιμες άνησυχίες και τις νίκησαν θριαμβευτικά. Ισως κάτι τέτοια άξιομνημόνευτα λόγια νά μάς άποδεικνύουν ότι ή άπόγνωση μπορει νά μεταμορφωθεί σέ τέχνη.

Ό Νίτσε, ό μεγαλύτερος άποφθεγματιστής άπ’ όλους, μάς δίνει τήν πιό εύστοχη περιγραφή τής δύναμης τών μεγαλόπνοων στοχασμών: "Ένα καλό άπόφθεγμα εΐναι πολύ σκληρό γιά τά δόντια του χρόνου καί δέν άναλώνεται, όσες χιλιετίες και άν περάσουν, παρότι χρησιμεύει ώς τροφή γιά κάθε έποχή: Έτσι τό μεγάλο παράδοξο τής λογοτεχνίας, τό διαρκές έν μέσω του μεταβαλλόμενου, εΐναι ή τροφή πού έξακολουθει νά χαίρει πάντοτε σεβασμού, σάν τό άλάτι, και πού δέν χάνει ποτέ τή γεύση της ".

Μερικά άπ’ τά παρακάτω άποφθέγματα αφορούν συγκεκριμένα τό άγχος θανάτου. ’Άλλα μάς ένθαρρύνουν νά κοιτάξουμε βαθύτερα και ν’ άντισταθουμε στήν άνάλωσή μας σέ άσήμαντες ανησυχίες.

  "Ολα ξεθωριάζουν: Οί επιλογές αποκλείουν"  

Στό θαυμάσιο μυθιστόρημα του John Gardner Γκρέντελ  τό βασανισμένο τέρας του μύθου του Μπέογουλφ ψάχνει νά βρει έναν σοφό άνθρωπο, γιά νά μάθει τήν απάντηση στό μυστήριο τής ζωής. Ό σοφός του λέει:"Τό υπέρτατο κακό εΐναι ότι ό Χρόνος άενάως πεθαίνει, κι ότι ή πραγματική ύπαρξη εμπεριέχει τόν άφανισμό". Συνόψισε τούς συλλογισμούς πού έκανε στή διάρκεια τής ζωής του σέ τέσσερις εμπνευσμένες λέξεις, δύο λακωνικές βαθυστόχαστες προτάσεις: "Όλα ξεθωριάζουν: οι επιλογές άποκλείουν". Έχοντας ήδη πει πολλά γιά τή φράση "Όλα ξεθωριάζουν", θά στραφώ τώρα στά όσα συνεπάγεται ή δεύτερη πρόταση. "Οι έπιλογές άποκλείουν"  εΐναι ό αφανής λόγος πού πολλοί άνθρωποι άποδιοργανώνονται μπροστά στήν άναγκαιότητα νά πάρουν μιά άπόφαση. Γιά κάθε ναΐ πρέπει νά ειπωθεί ένα όχι, καΐ κάθε θετική επιλογή σημαίνει ότι *Είσαι υποχρεωμένος νά παραιτηθείς άπό άλλες. Πολλοί άπό μας κάνουμε πίσω μή θέλοντας νά συλλάβουμε πλήρως τά όρια, τή συρρίκνωση καΐ τήν απώλεια πού συνδέονται άμεσα μέ τήν ύπαρξη.

  «Όταν είμαστε κουρασμένοι, μας επιτίθενται ιδέες, τις οποίες είχαμε πριν άπό πολυ καιρό κατατροπώσει»  - φράση του Νίτσε

Νά ξαναζείς μιά πανομοιότυπη ζωή πάλι και πάλι στους αιώνες των αιωνων στό τάδε έφη Ζαρατούστρα ο Νίτσε ζωγράφισε τό πορτρέτο ένός ήλικιωμένου προφήτη, γεμάτου ώριμη σοφία, πού άποφασίζει νά κατεβεί άπ’ τήν κορυφή τού βουνού και να μοιραστεί τά όσα έχει μάθει μέ τούς άνθρώπους.

Άπ ’ όλες τις ιδέες πού κηρύσσει, μία θεωρεί τήν "πιό μεγαλόπνοη σκέψη του" - τήν ιδέα τής αιώνιας έπανάληψης. Ό Ζαρατούστρα θέτει ένα προκλητικό δίλημμα: τί θά συνέΒαινε, άν έπρόκειτο νά ξαναζούμε πάλι και πάλι γιά μιά αιωνιότητα μιά πανομοιότυπη ζωή - πώς θά μάς άλλαζε αύτό τό ένδεχόμενο; Τά παρακάτω λόγια πού φέρνουν σύγκρυο εΐναι ή πρώτη του περιγραφή τού πειράματος τής "αιώνιας έπιστροφής" . Τά έχω διαβάσει πολλές φορές μεγαλόφωνα σέ ασθενείς μου. Δοκιμάστε νά τά διαβάσετε μεγαλόφωνα οι ϊδιοι στόν έαυτό σας. Τί θά συνέβαινε, άν κάποια μέρα ή νύχτα ένας δαίμονας κατόρθωνε νά τρυπώσει στήν πιό μοναχική σας μοναξιά και σάς έλεγε: "Αύτή τή ζωή, όπως τή ζεις κι δπως τήν έχεις ζήσει ώς τώρα, θά είσαι υποχρεωμένος νά τήν ξαναζήσεις δχι μία άλλά άναρίθμητες φορές. Καί σ’ αύτήν δέν θά υπάρχει τίποτα καινούργιο, άλλά κάθε πόνος και κάθε χαρά και κάθε σκέψη κι άναστεναγμός και καθετί πού εΐναι άνείπωτα μικρό ή μεγάλο στή ζωή σου, θά ξαναγυρίζει υποχρεωτικά σ’ έσένα, όλα στήν ιδια διαδοχική σειρά και ακολουθία — άκόμα κι αύτή ή άράχνη κι αύτό τό σεληνόφως άνάμεσα στά δέντρα, άκόμα κι έτούτη ή στιγμή κι έγώ ό ίδιος μαζί της. Ή αιώνια κλεψύδρα τής ύπαρξης γυρίζει πάνω-κάτω ξανά καΐ ξανά κι έσύ μαζί της, ένας κόκκος άμμου!"

  "Εμείς και μόνο εμείς είμαστε ύπεύθυνοι γιά τις κυριότερες πλευρές τής κατάστασης στήν όποία βρίσκεται ή ζωή μας, και μόνο έμεις έχουμε τή δύναμη νά τήν άλλάξουμε.

Κι άκόμα κι άν άντιμετωπίζουμε έξωτερικούς περιορισμούς πού ένδεχομένως μας πτοουν, έξακολουθοΰμε νά έχουμε τήν έλευθερία και τή δυνατότητα έπιλογής νά υιοθετήσουμε διάφορες στάσεις άπέναντί τους. Μιά άπ’ τις πιό άγαπημένες φράσεις του Νίτσε είναι ή amor fa ti ( άγάπα τό πεπρωμένο σου ): μέ άλλα λόγια, δημιούργησε τό πεπρωμένο που ν' αγαπήσεις.

Στήν άρχή ο Νίτσε πρότεινε πολύ σοβαρά τήν ιδέα τής αιώνιας έπιστροφής. Άν ό χρόνος εΐναι άπειρος κι ή ύλη πεπερασμένη, σκέφτηκε λογικά, τότε οί ποικίλες διατάξεις της ύλης θά πρέπει νά έπαναλαμβάνονται μέ τυχαίο τρόπο ξανά καί ξανά, όπως ένα ύποθετικό πλήθος πιθήκων δακτυλογράφων μέσα σέ διάστημα ένός δισεκατομμυρίου έτών θά κατέληγε με έντελώς τυχαίο τρόπο νά συνθέσει τόν "Αμλετ του Σαίξπηρ. Στό σημείο αύτό τά μαθηματικά κομπιάζουν καί δέχονται δριμεια κριτική άπό τούς λογικούς φιλοσόφους.

Ό Νίτσε υποστήριξε δύο "γρανιτένιες" προτάσεις πού ήταν αρκετά σκληρές γιά ν’ άντέξουν στή διάβρωση τού χρόνου: " Γίνε αύτός πού είσαι" και " Ό,τι δέν μέ σκοτώνει, μέ κάνει πιό δυνατό". Καί πράγματι άντεξαν, κι έχουν κι οί δυο εισαχθεί στό ιδίωμα τής ψυχοθεραπείας. Θά έξετάσουμε την καθεμιά μέ τή σειρά.

  «Γίνε αυτός που είσαι»

Ό προβληματισμός της πρώτης γρανιτένιας φράσης - "Γίνε αύτός πού εΐσαι" - εΐχε ήδη άπασχολήσει τόν ’Αριστοτέλη και μέσα άπ’ τόν Σπινόζα, τόν Αάιμπνιτς, τόν Γκαΐτε, τον Νίτσε, τόν’Ίψεν, τήν Karen Horney, τόν Abraham Maslow και τό κίνημα τών άνθρωπίνων δυνατοτήτων τής δεκαετίας του 1960, έφτασε στή σύγχρονή μας έννοια τής αύτοπραγμάτωσης. Ή ιδέα τού νά γίνεις "αύτός πού είσαι" συνδέεται στενά καί μέ τις άλλες ρήσεις τού Νίτσε, "’Ανάλωσε τή ζωή σου" και "Πέθανε τή σωστή στιγμή". Σέ όλες αύτές τις παραλλαγές ό Νίτσε μάς παροτρύνει ν’ άποφύγουμε τήν άβίωτη ζωή. Μάς λέει, πραγμάτωσε τόν έαυτό σου, πραγματοποίησε τις δυνατότητές σου, ζήσε μέ τόλμη και μέ πληρότητα.Τότε και μόνο τότε, ττέθανε χωρίς να μετανιώνεις γιά τίποτα.

   «Ό,τι δέν με σκοτώνει, με κάνει πιο δυνατό »

‘Η δεύτερη γρανιτένια  φράση του Νίτσε έχει χρησιμοποιηθεί άπό πολλούς σύγχρονους συγγραφείς - θά μπορούσε να μιλήσει κανείς ισως και γιά κατάχρηση. Λόγου χάρη, ήταν ένα άπ’ τά άγαπημένα μοτίβα τού Χέμινγουεϊ. ( Στόν *Αποχαιρετισμό στα όπλα ο Χέμινγουεϊ προσθέτει: "Γινόμαστε πιό δυνατοί στά σημεία 0που έχουμε σπάσει".) Όπωσδήποτε ή σύλληψη αύτή εΐναι μιά πολύ δραστική ύπενθύμιση ότι οι δυσμενείς έμπειρίες μπορούν νά μάς άφήσουν πιό δυνατούς και πιό ικανούς νά προσαρμοστούμε στίς δυσμενείς συνθήκες. Τό άπόφθεγμα αύτό συνδέεται στενά μέ τήν ιδέα τού Νίτσε δτι ένα δέντρο, περνώντας τις πιό δυνατές καταιγίδες και βυθίζοντας τις ρίζες του δλο και βαθύτερα στή γή, ψηλώνει και δυναμώνει.

   «Ορισμένοι άνθρωποι αρνούνται το δάνειο τής ζωής, γιά ν ’αποφύγουν το χρέος του θανάτου»

Αύτου του είδους τά δυναμικά εΐναι κάτι πολύ κοινό. Νομίζω ότι οι περισσότεροι άπό μάς έχουμε γνωρίσει άνθρώπους πού μουδιάζουν οι ίδιοι τόν έαυτό τους κι άποφεύγουν νά μπουν στή ζωή καΐ νά τήν άπολαύσουν, επειδή τούς τρομοκρατεί ή ιδέα μήπως χάσουν πάρα πολλά.

*Υπάρχει δμως ένα κόστος! Άναδυόμενος, έπεκτεινόμενος καΐ ξεχωρίζοντας άπό τή φύση, ό άνθρωπος έρχεται άντιμέτωπος μέ τό άγχος ζωής, μέ μιά τρομακτική μοναξιά, ένα αίσθημα εύαλωτότητας, μιά άπώλεια τής θεμελιώδους σύνδεσης μ’ ένα εύρύτερο όλον. Όταν αύτό τό άγχος ζωής γίνεται άφόρητο, τί κάνουμε; Παίρνουμε μιά άλλη κατεύθυνση: βαδίζουμε πρός τά πίσω. Υποχωρούμε άπό τη διαχωρισμένη ύπαρξη και βρίσκουμε άνακούφιση στή συγχώνευση - δηλαδή στό νά γινόμαστε ένα και νά παραδίνουμε τόν έαυτό μας στόν άλλον.

Ωστόσο, παρά τήν άνακούφιση και τή ζεστασιά πού προσφέρει, ή λύση τής συγχώνευσης εΐναι άσταθής: τελικά ό άνθρωπος κάνει πίσω, μπροστά στήν άπώλεια του μοναδικού έαυτοΰ και στήν αίσθηση τής άπόλυτης στασιμότητας. Έ τσι, ή συγχώνευση γεννά τό "άγχος θανάτου". Άνάμεσα στούς δύο αύτούς πόλους -τό άγχος ζωής και τό άγχος θανάτου, ή τήν αύτονόμηση και τή συγχώνευση- οι άνθρωποι πηγαινοέρχονται ολόκληρη τή ζωή τους. Ή περιγραφή αύτή άποτέλεσε άργότερα τή ραχοκοκαλιά του έξαιρετικου βιβλίου του Ernest Becker'// άρνηση τον θανάτου.

αποσπάσματα από το βιβλίο του IRVIN D. YALOM - ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ TOY ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ (Αφήνοντας πίσω τον τρόμο του θανάτου )

ΑΝΤΙΚΛΕΙΔΙ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ