Εμείς εναντίον αυτών: Διαιρώντας τον κόσμο σε αντίθετες δυάδες

Στη διάρκεια της οργάνωσης, της κατηγοριοποίησης και του ποσοτικού προσδιορισμού του κόσμου, ο εγκέφαλος τείνει να ανάγει τα πάντα σε όσο το δυνατόν λιγότερα συστατικά. Στις κρυφές πτυχές του κάτω βρεγματικού λοβού, υπάρχει μια γνωστική λειτουργία που τοποθετεί αφηρημένες έννοιες σε πολωμένες δυάδες, ή δυικούς όρους. Θυμηθείτε τα σχολικά σας χρόνια, όταν μαθαίνατε τις λέξεις σε αντίθετα: πάνω-κάτω, μέσα-έξω, ανοίγω-κλείνω. Πολλοί επιστήμονες πιστεύουν ότι και οι ίδιες νευρικές διεργασίες είναι δυικές, αφού ανοίγουν και κλείνουν περίπου όπως ένας υπολογιστής που χρησιμοποιεί δυαδικό κώδικα (όπου 0 = κλειστό και όπου 1 = ανοιχτό) για να αναλύσει πληροφορίες. Για παράδειγμα, εντός του νευρικού συστήματος υπάρχουν νευρώνες που ενεργοποιούνται μόνο όταν ένα αντικείμενο κινείται προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ο πόνος και η μνήμη επίσης έχουν συνδεθεί με τους δυαδικούς μηχανισμούς ανοίγματος-κλεισίματος του εγκεφάλου.

Σε όρους νευρολογικής ανάπτυξης, είναι ευκολότερο για τον εγκέφαλο να προσδιορίζει ποσοτικά πρώτα τα ζεύγη και μετά να τα κατηγοριοποιεί σε αντίθετες ομάδες: φως ή σκοτάδι, χαρούμενος ή λυπημένος, αλήθεια ή ψέμα, σωστό ή λάθος, ρεπουμπλικανός ή δημοκράτης, κ.λπ. Μαζί, τέτοιου είδους δυάδες αναπαριστούν μια ολοκληρωμένη έννοια. Για παράδειγμα, δεν μπορείτε να αντιληφθείτε την έννοια του πάνω αν δεν το συγκρίνετε με το κάτω, επειδή καθεμιά από αυτές τις λέξεις ορίζεται σε σχέση με την άλλη.

Ο εγκέφαλος τείνει να ανάγει την αιτιακή νόηση σε δυικά υποθετικά σενάρια, επειδή αποτελούν έναν εύκολο και νευρολογικά αποτελεσματικό τρόπο κατανόησης του κόσμου. Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα άγριο ζώο, αρχικά μένουμε ακίνητοι για να αξιολογήσουμε την κατάσταση (είναι επικίνδυνο ή όχι;), και στη συνέχεια αντιδρούμε (το ένστικτο της επιβίωσης). Αν τρέφαμε κάποια ιδιαίτερη αγάπη για το συγκεκριμένο πλάσμα, ίσως να προσπαθούσαμε να γίνουμε φίλοι του, αλλά αυτό απαιτεί πολύ μεγαλύτερη νευρική δραστηριότητα. Και στην περίπτωση ενός δηλητηριώδους ερπετού, πιθανότατα αυτή η πράξη να μην μας εξασφάλιζε την επιβίωση.

Αυτή η νευρική διαδικασία απλοποίησης και γενίκευσης είναι ουσιαστικά μια μορφή βιολογικού στερεότυπου, επειδή δεν λαμβάνει υπόψη τις ατομικές διαφορές και αποχρώσεις. Επιπλέον, άπαξ και συσταθεί μια δυάδα, ο εγκέφαλος επιβάλλει μαι συναισθηματική προκατάληψη σε κάθε ουσιαστικό μέρος της δυάδας. Έτσι, όταν χωρίζουμε αντικείμενα, ανθρώπους και ιδανικά ανά ομάδες, συνήθως εκφράζουμε την προτίμησή μας στη μια και την απέχθειά μας στην άλλη. Υποστηρίζουμε την αγαπημένη μας ομάδα, αλλά μιλάμε υποτιμητικά για τον αντίπαλό της, ή δυσπιστούμε σε ό,τι κι αν λέει η αντίθετη πολιτική παράταξη. Δυστυχώς, τέτοιου είδους προκαταλήψεις δεν περιορίζονται στην πολιτική και τον αθλητισμό. Συμπάθειες ή αντιπάθειες δείχνουμε και σε ανθρώπους με διαφορετικό πολιτισμικό, θρησκευτικό ή εθνοτικό υπόβαθρο. Όπως επιβεβαιώνουν χιλιάδες μελέτες, τα μέλη μιας ομάδας πάντα αναπτύσσουν σενάρια – ψηφίζουν νόμους, μοιράζουν προνόμια, κ.λπ. -, τα οποία είναι λιγότερο ευνοϊκά για όσους βρίσκονται εκτός ομάδας.

Η νοοτροπία «εμείς εναντίον αυτών» υπάρχει ακόμα και όταν ο διαχωρισμός αυτός επιβάλλεται αυθαίρετα. Συστηματική έρευνα που διεξήγαγε ο Χένρι Τάγιφελ, η οποία ξεκίνησε στη δεκαετία του 1970, δείχνει ότι όταν κάποια άτομα τοποθετούνται τυχαία σε διαφορετικές ομάδες υποστηρίζουν πιο ένθερμα την δική τους ομάδα και τείνουν να είναι αρνητικοί ως προς άλλες ομάδες – ακόμα κι όταν δεν διακυβεύονται θέματα όπως η θρησκεία, η σεξουαλική ταυτότητα και πολιτισμός. Επομένως, και μόνο το να ανήκεις σε μια ομάδα, σου γεννά εχθρότητα για τις υπόλοιπες. Όσον αφορά τον άνθρωπο, αυτές οι πεποιθήσεις ίσως να αποτελούν την εξέλιξη των αμυντικών και των επιθετικών συμπεριφορών που χρησιμοποιούν διάφορα ζώα για να κερδίσουν τον έλεγχο μιας περιοχής, την τροφή ή τα ταίρια τους. Διαθέτουμε τη βιολογική ροπή να χωρίζουμε τους ανθρώπους σε ομάδες, να τους κατηγοριοποιούμε και να τους βάζουμε σε καλούπια, κι έπειτα να τους αξιολογούμε ανάλογα με τις θετικές ή τις αρνητικές προκαταλήψεις.

Αυτή η έμφυτη «εμείς εναντίον αυτών» νοοτροπία μπορεί εύκολα να μετεξελιχθεί σε ρατσισμό, όπως απέδειξε με παραστατικό τρόπο το πασίγνωστο πείραμα (http://www.youtube.com/watch?v=onKVeZaDzWg με αγγλικούς υπότιτλους) που πραγματοποίησε μια δασκάλα δημοτικού σχολείου, η Τζέιν Έλιοτ, μετά τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ Τζούνιορ. Μια μέρα, η δασκάλα είπε στους λευκούς μαθητές της, που ανήκαν στη μέση δυτική τάξη, ότι θα χωρίζονταν σε δύο ομάδες: σε παιδιά με γαλανά μάτια και σε παιδιά με καστανά μάτια. Από την πρώτη κιόλας μέρα, τους είπε ότι όσοι έχουν γαλανά μάτια ήταν πιο έξυπνοι, πιο ευγενικοί και πιο καλοβαλμένοι από όσους είχαν καστανά μάτια. Παίνεψε τους γαλανομάτηδες και τους παραχώρησε ειδικά προνόμια. Μέσα σε λίγες ώρες, οι γαλανομάτηδες άρχισαν να βασανίζουν τα παιδιά με τα καστανά μάτια, ακόμα κι εκείνα με τα οποία μέχρι πριν από λίγες ώρες ήταν φίλοι. Την επόμενη μέρα, η δασκάλα είπε στα παιδιά ότι στην πραγματικότητα τα παιδιά με τα καστανά μάτια ήταν καλύτερα από τα παιδιά με τα γαλανά μάτια. Και τις δυο αυτές μέρες, παρατηρήθηκε πτώση της απόδοσης στα παιδιά που ανήκαν την ομάδα που υποτίθεται ότι ήταν κατώτερη και είχε υποστεί διακρίσεις. Δεκαετίες αργότερα, κάποιοι κάτοικοι εκείνης της πόλης εξακολουθούν να είναι εξοργισμένοι με αυτό το πείραμα. Ωστόσο, πολλοί από τους πρώην μαθητές, οι οποίοι έχουν πλέον μεγαλώσει, θυμούνται ακόμη το σπουδαίο μάθημα που τους είχε δώσει η Έλιοτ, αφού τους έκανε να συνειδητοποιήσουν τα δεινά των διακρίσεων και τη σημασία της συμπόνιας. Μελέτες εγκεφαλικής απεικόνισης δείχνουν ότι η αμυγδαλή – το νευρικό κομμάτι του συναισθηματικού μας συστήματος που καταγράφει τον φόβο – πράγματι αντιδρά όταν παρατηρούμε για πρώτη φορά ένα άτομο με διαφορετικό εθνοτικό υπόβαθρο. Ωστόσο, αν μελετήσουμε πιο προσεκτικά τις πιο πρόσφατες έρευνες, θα δούμε ότι υπάρχουν μεγάλες διακυμάνσεις όσον αφορά αυτή την αντίδραση, και οι αντιδράσεις μας βασίζονται σε μια σειρά από εσωτερικές και εξωτερικές επιρροές. Σε μια μελέτη, η αρχική αντίδραση του εγκεφάλου μειώθηκε σε λιγότερο από μισό δευτερόλεπτο, υποδηλώνοντας ότι έχουμε μια έμφυτη τάση στις εχθρικές αντιδράσεις. Με άλλα λόγια, και ο εγκέφαλός μας διαθέτει εγγενείς μηχανισμούς που τον οδηγούν να καταπιέζει, να αγνοεί ή να αντιδρά στην αρχική του απόφαση. Παρ’ όλ’ αυτά, ο ρατσισμός είναι μια εχθρική μορφή διάκρισης, η οποία εξισώνει βιολογικές και γενετικές προδιαθέσεις με συγκεκριμένες αξίες.

Μπορούμε να διδάξουμε στα παιδιά μας να μην απορρίπτουν τους άλλους αυτόματα εξαιτίας της φυλής, του φύλου, της ενδυμασίας ή της οικονομικής τους κατάστασης. Μια τεχνική που χρησιμοποιείται στα σχολεία για να αποδυναμώσει τα αντιθετικά πιστεύω ονομάζεται μηχανικό πριόνι: τα παιδιά τοποθετούνται σε ομάδες μαζί με παιδιά άλλων μειονοτήτων, τους αναθέτουν μια εργασία που απαιτεί τη βοήθεια όλων, οι προκαταλήψεις παραγκωνίζονται, η εχθρότητα σβήνει και τελικά βασιλεύει η συνεργασία.
Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια πεποίθηση που συγκρούεται με τη δική μας, απαιτείται μια μεγαλύτερη προσπάθεια για να ξεπεράσουμε αυτές τις έμφυτες προκαταλήψεις, αλλά όταν το κάνουμε, το πνεύμα μας διευρύνεται. Μπορεί να φτάσουμε ακόμη και στο σημείο να συνειδητοποιήσουμε ότι πολλές έννοιες, όπως το καλό και το κακό, είναι σε μεγάλο βαθμό αυθαίρετες και σχετικές, ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες και καταστάσεις που επικρατούν. Η ιστορία, φυσικά, μας υπενθυμίζει πόσο δύσκολο ήταν να είναι κανείς ανοιχτόμυαλος, ειδικά σε καιρούς πολέμου, όταν από την Τροία ως το Γκέτυσμπουργκ και το Ιράκ, η θέση των δύο πλευρώ ήταν ανέκαθεν μία: «Είμαστε βέβαιοι για την ορθότητα του σκοπού μας και σίγουροι για τις μελλοντικές μας νίκες» (George W. Bush, ομιλία σε μια κοινή συνεδρίαση του Κογκρέσου, 20 Σεπτεμβρίου 2001).

Από το βιβλίο “Γιατί Πιστεύουμε”, Άντριου Νιούμπεργκ και Μ.Ρ. Γουόλντμαν, εκδόσεις ΑΒΓΟ και ο αγγλικός τίτλος:“Why We Believe What We Believe: Uncovering Our Biological Need for Meaning, Spirituality, and Truth”

About these ads

psycheandlife2

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜ
Α