Μυστική Αθήνα: η γέφυρα του Όθωνα, ο λίθος του Ιακώβ, και ο Πάνας!

Μια αποκλειστική έρευνα-άρθρο

«Αντίθετα με τα στοιχειά της φύσης που ενοικούν τις γέφυρες στα παραδοσιακά παραμύθια,
είναι κοινός τόπος πως οι γέφυρες στις μεγαλουπόλεις στεγάζουν συχνά παράνομες,
παρασιτικές ή/και έκπτωτες δραστηριότητες των κοντινών κοινοτήτων…» *

Μια από τις πρώτες συνοικίες γύρω από το λόφο του Αρδηττού ήταν το λεγόμενο “βατραχονήσι”. Η ονομασία προέκυψε επειδή στο σημείο αυτό ο ποταμός Ιλισός χωριζόταν σε δύο σκέλη, ανάμεσα στα οποία σχηματιζόταν “νησί” με αμέτρητα βατράχια, που ζούσαν δίπλα στις όχθες. Τα δύο παρακλάδια λίγο παρακάτω, στην κρήνη Καλλιρρόη, έσμιγαν ξανά σε μια μικρή βραχονησίδα (που και αυτή ενίοτε ονομαζόταν βατραχονήσι) σχηματίζοντας καταρράκτες εκατέρωθεν. Το ένα από τα δύο όμως, ύστερα από την καταστροφική πλημμύρα του Αγίου Φιλίππου -τέλη του 1896- επιχωματώθηκε, και ταυτόχρονα το βατραχονήσι έπαψε να είναι νησί! 

Το σκέλος που έμεινε ήταν αυτό που βρισκόταν από την πλευρά του Αρδηττού, το οποίο μάλιστα από σχετικά σχεδιαγράμματα προκύπτει ότι ανοίχτηκε κάποια μεταγενέστερη εποχή (μεσαιωνική κοίτη), ενώ η αρχική πορεία του ποταμού διέγραφε τη διαδρομή του σκέλους που καταργήθηκε. Από εκεί, λοιπόν, μέχρι τη Λεωφόρο Βουλιαγμένης σώζεται στο βατραχονήσι -όπου και η εκκλησία της Αγίας Φωτεινής- ένα μικρό μόνο (ανενεργό πια) τμήμα ακάλυπτης κοίτης, παράλληλα με τη Βασιλέως Κωνσταντίνου προς την πλευρά του Ολυμπιείου, το οποίο έχει χαρακτηριστεί αρχαιολογικός χώρος.

Βρισκόμαστε σε μια παμπάλαια περιοχή της Αθήνας, που σήμερα μπορούμε να λέμε πως περιλαμβάνει μερικά από τα πιο ενδιαφέροντα εναπομείναντα μυστικά σημεία της νέας πρωτεύουσας…

Τα ερείπια του ιερού της Αγροτέρας Αρτέμιδος με την αρχαία πηγή, την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής στη θέση αρχαίου ναού της Εκάτης και βωμού των

Ιλισιάδων Μουσών, τη θέση όπου βρισκόταν η κρήνη Καλλιρόη από την οποία προερχόταν το νερό του Κλήδονα και άλλων τελετών, και τη σπηλιά του Πάνα…

Κοντά μάλιστα στο βωμό των Ιλισιάδων Μουσών υπήρχε πλάτανος “ευθαλής”, όπου συνήθιζε να μεταβαίνει ο Σωκράτης με τους μαθητές του.

Η γέφυρα του Όθωνα στον Ιλισό, δημαρχούντος Ιωάννη Κόνιαρη… 

Εκεί
ήταν κατά τους παλιούς ο νεραϊδότοπος, στο σημείο όπου υπάρχει ακόμα κάτω από
το σημερινό δρόμο η τρίτοξη παλαιά πέτρινη γέφυρα (εποχής Όθωνα) της αρχαίας
κοίτης του Ιλισού, που σώζεται μέχρι σήμερα. Ακριβώς κάτω από την παλιά γέφυρα
διέρχεται η υπόγεια πια κοίτη του σημερινού Ιλισού μέσα από ένα πραγματικά
δαιδαλώδες δίκτυο υπογείων στοών που ξεκινούν,  όπως έχουμε δει, από διάφορες
περιοχές και καταλήγουν στην Καλλιθέα κι από κει στο Φάληρο, αποτελώντας ένα
μέρος του δικτύου των υπονόμων αποχέτευσης ομβρίων υδάτων της πόλης.

Η γέφυρα σήμερα, μπορεί να μας “μαρτυρήσει” μερικά στοιχεία που αφορούν την ιστορία της. Αν παρατηρήσουμε καλύτερα, η πολύ δυσδιάκριτη

επιγραφή που υπάρχει χαραγμένη πάνω ακριβώς από το μεσαίο τόξο αναγράφει:  

ΕΠΙ
ΟΘΩΝΟΣ Α΄

ΔΗΜΑΡΧΟΥΝΤΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΟΝΙΑΡΗ Ο ΔΗΜΟΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΤΗΝ ΓΕΦΥΡΑΝ
ΕΔ……….

Ο Ιωάννης Κόνιαρης (1801-1872) διετέλεσε δήμαρχος Αθηνών δύο φορές, από τις 29 Αυγούστου 1851 ως τις 22 Νοεμβρίου 1853 και εν συνεχεία ως τις 23 Νοεμβρίου 1854. Η γέφυρα αυτή λοιπόν είναι έργο της εποχής εκείνης (1852-1854), επί βασιλείας του Όθωνος Α΄ του πρώτου “Βασιλέα της Ελλάδος”, και μοναδικού που έλαβε τον τίτλο αυτό. 

Κατά την τελευταία υπογειοποίηση του Ιλισού, η γέφυρα εγκιβωτίστηκε από τον τσιμεντένιο σκελετό του υπερκείμενου δρόμου. Η νότια πλευρά των αψίδων φράχθηκε με πέτρινο τοίχο, αφήνοντας όμως περιθώριο επικοινωνίας μεταξύ τους.

Στην άλλη πλευρά τσιμεντένια υποστυλώματα στήθηκαν σε επαφή με το βόρειο μέτωπο, καταστρέφοντας έτσι τα δύο βασιλικά οικόσημα που υπήρχαν εκεί.

Κατά καιρούς δε, γίνεται προσπάθεια για περιορισμό της εισόδου κάτω από τις αψίδες με σιδερένια παραπετάσματα, τα οποία όμως δεν υπάρχουν πια.

 

΄Οψη της καμάρας από μέσα προς τα έξω…

Ακριβώς κάτω από τη λεωφόρο Καλλιρρόης.

Παρακάτω, η γέφυρα σε φωτογραφία του 1960, διαμπερής, με το δρόμο
της εποχής να περνάει από πάνω της, αλλά και τον Ιλισό να διέρχεται κανονικά
από κάτω.

Σήμερα, στη δεξιά καμάρα υπάρχουν φαρδιοί σωλήνες που οδηγούν τα (όποια) νερά στο τούνελ της υπόγειας κοίτης, κάτω από την Καλλιρρόης.

Όλη η περιοχή είναι γεμάτη από ακατανόητα στιγματοειδή
σύμβολα και αραβικά σημάδια, που βρίσκονται γραμμένα παντού με μπογιά. Άραγε ποια να
είναι η σημασία τους;

Ο αρχαιολόγος Στέλιος Λεκάκης
δίνει μια πιθανή εξήγηση: «Προσεγγίζοντας το εσωτερικό του κεντρικού κλίτους της γέφυρας, το
πρώτο που διαπιστώνει κανείς στις πλαϊνές πλευρές του είναι οι αραβικές
λατρευτικές επιγραφές, που συνοδεύονται με απεικονίσεις μουσουλμανικών τεμενών στην ανατολική πλευρά. Με αυτές σχετίζονται οι τάπητες που εντοπίστηκαν (παλαιότερα) στο έδαφος και πιθανώς μαρτυρούν τη χρήση του τόπου ως τόπου προσευχής. Η θρησκευτική δραστηριότητα των μουσουλμάνων εύκολα μπορεί να συσχετισθεί με την απουσία επίσημου τεμένους στην Αθήνα, αν και οι λατρευτικές δραστηριότητες της επίσημης κοινότητας συνήθως στεγάζονται σε μισθωμένα σπίτια στην πρωτεύουσα.»

Όταν κυλούσε ο Ιλισός…

Στις επόμενες φωτογραφίες, ο χρωματισμός δείχνει τα σημεία από όπου περνούσε το νερό, στα βράχια που σώζονται σήμερα στο βατραχονήσι.

Ο χρωματισμός παρακάτω, δείχνει το σημείο οπού έφτανε το νερό του Ιλισού ποταμού.

Στην επόμενη φωτογραφία, η τοποθεσία της νησίδας το 1960 και η Αγία Φωτεινή.

 

Η Αγία Φωτεινή, ο λίθος εκ του φρέατος του Ιακώβ, και ο Άγιος Μπακνανάς!

Η Αγία Φωτεινή πρέπει να είχε χτιστεί αρχικά κατά τον 4^ο αιώνα πάνω στα θεμέλια του προγενέστερου ιερού (βλέπε εισαγωγή), ενώ ο σημερινός ναός είναι έργο του 1872.

Είναι αφιερωμένος στη Σαμαρείτιδα πόρνη που έδωσε στον Ιησού το κύπελλο να πιει απ’ το πηγάδι που είχε ανακαλύψει ο Ιακώβ. Μέσα στην εκκλησία και κάτω από το εικόνισμα της Αγίας Φωτεινής εκτίθεται μάλιστα και ένας “λίθος εκ του φρέατος του Ιακώβ”! Υποτίθεται ότι είναι από τα Ιεροσόλυμα, και ανήκει στο πηγάδι του Ιακώβ.

Επίσης στο εσωτερικό του ναού, υπάρχει και εικόνα με το Μαρτύριο του Αγίου Μιχαήλ του Αθηναίου, του Μπακνανά. Ο Νεομάρτυς Μιχαήλ ο Κηπουρός, ο επονομαζόμενος Μπακνανάς,
γεννήθηκε στην Αθήνα το 1753 και έζησε στη συνοικία της Βλασσαρούς
(Αρχαία Αγορά). Κάποια ημέρα, συνελήφθη από Τούρκους φύλακες και κατηγορήθηκε
ότι μετέφερε κρυφά μπαρούτι για τους Έλληνες. Οδηγήθηκε στον κριτή όπου και διαμαρτυρήθηκε,
αλλά καταδικάστηκε σε θάνατο, εκτός και εάν δεχόταν να ασπασθεί το Μωαμεθανισμό.
Όμως απάντησε αγέρωχα: «Δεν τουρκεύω».

Οδηγήθηκε λοιπόν στον τόπο της εκτέλεσης,
στον αρχαίο ναό του Ολυμπίου Διός (βλ. παρακάτω χάρτη αρ.16). Στην αρχή ο
δήμιος τον χτύπησε με αντεστραμμένο ξίφος στο λαιμό για να τον
εκφοβίσει, προσδοκώντας την μεταστροφή του. Όμως ο γενναίος Αθηναίος τον
παρότρυνε με θάρρος: «Χτύπα για την πίστη». Στην πρώτη κολώνα του Ολυμπιείου, το
ακόλουθο επιγραφικό χάραγμα: «1771 Ιουλίου 9. Απεκεφαλίσθη ο Πακνανάς Μιχάλης»,
αποτύπωσε το γεγονός για την ιστορία.

Το μοναδικό παρεκκλήσιο της Αθήνας, αφιερωμένο στον
Άγιο Μιχαήλ, βρίσκεται στην εκκλησία της Αναλήψεως στο Νέο Κόσμο, περιοχή στην οποία -κατά
την παράδοση- βρίσκονταν οι κήποι του Αγίου. Προς τιμήν του,
ένας από τους κεντρικότερους δρόμους της περιοχής, φέρει το όνομά του (Οδός
Μπακνανά), όπως και η παρακείμενη στάση του τραμ. Στην Αγία Φωτεινή όμως, που
είναι η κοντινότερη εκκλησία στον τόπο του μαρτυρίου, τιμούν κάθε 9 Ιουλίου το θάνατό
του, λειτουργώντας επίσης και επί τόπου, στον πρώτο δηλαδή στύλο του ναού του
Ολυμπίου Διός.

Στο παρακάτω σχέδιο, απεικονίζεται η ευρύτερη περιοχή του Ιλισού, με ότι υπήρχε εκεί από το 86 π.Χ. (κατάληψη Αθηνών από το Σύλλα), έως το 267 μ.Χ. (καταστροφή της πόλης από τους Ερούλους).

Απέναντι από τη θέση της Αγίας Φωτεινής, υπήρχε από αρχαιοτάτων χρόνων η κρήνη Καλλιρρόη (αργότερα Εννεάκρουνος), η μόνη -κατά τον Παυσανία- πηγή στην αρχαία Αθήνα με καλό και πόσιμο νερό (αρ. 18 χάρτη).

Το σπήλαιο του Πανός και η μυστική ανάγλυφη μορφή του θεού!

Πολύ κοντά στην Αγία Φωτεινή, ακριβώς κάτω από το δρόμο, βρίσκεται μια μικρή σπηλιά, που σύμφωνα με αρχαιολόγους, κατά την Πελασγική εποχή ίσως να είχε χρησιμοποιηθεί ως κατοικία.

Ονομάζεται σπήλαιο ή ιερό “του Πανός”, επειδή στο δεξί κατακόρυφο λαξευμένο τοίχωμά της, υπήρχε ανάγλυφο με τη μορφή του θεού Πάνα. Η θέση και το σχήμα της σπηλιάς φαίνεται ευκρινώς και στο σχέδιο που παραθέσαμε στην αρχή, ενώ οι σχετικές με αυτήν λεπτομέρειες υπάρχουν στην παρακάτω αναφορά, που βρίσκεται τοποθετημένη κοντά στη σπηλιά, μαζί με το σχεδιάγραμμα.

Μέρος του σπηλαίου διατηρείται μέχρι σήμερα, η βραχογραφία όμως με τη μορφή του Πάνα, διακρίνεται με πολύ μεγάλη δυσκολία. Να καταστράφηκε άραγε από την ατμοσφαιρική ρύπανση που επέφερε τη διάβρωση του βράχου, ή επειδή απλά κανένας «αρμόδιος» δεν ενδιαφέρθηκε να λάβει τα στοιχειώδη μέτρα προστασίας κατά τις προηγούμενες δεκαετίες;

Ακριβής αναπαράσταση της βραχογραφίας του θεού Πάνα

Αναφορικά με την τύχη του σπηλαίου θα προσθέσουμε ότι σύμφωνα με τοπογραφικό σχέδιο του Υπουργείου Συγκοινωνιών, ο χώρος μετατράπη σε λατομείο για τις ανάγκες των οικοδομών της περιοχής, όπως μας πληροφορεί ο Β. Στάμος.

Το νεκροταφείο των Διαμαρτυρόμενων και η γέφυρα.

Στη γειτονική τώρα περιοχή του Ζαππείου, υπήρξε νεκροταφείο των Διαμαρτυρόμενων (Προτεσταντών) από το 1834, μέχρι το 1914 που μεταφέρθηκε στο Α΄ Νεκροταφείο. Σε άλλες πηγές αναφέρεται και ως νεκροταφείο των Βαυαρών στρατιωτών, και πρέπει πράγματι να αποτέλεσε και τόπο ταφής τους. Να σημειωθεί σχετικά, ότι ο Όθων ήρθε στην Ελλάδα, συνοδευόμενος και από 3850  Βαυαρούς στρατιώτες.

Η παραπάνω φωτογραφία (του Κων/νου Αθανασίου) απεικονίζει το εν λόγω νεκροταφείο το 1890, αλλά και τη γέφυρα του Όθωνα στην αυθεντική της μορφή, χωρίς την προσθήκη που φαίνεται σε παραπάνω φωτό του 1960. Η προσθήκη αυτή έχει εγκιβωτιστεί στη σημερινή μορφή της γέφυρας, κάτι που φαίνεται στη φωτογραφία της εποχής μας.

Κείμενο: Παναγιώτης Δευτεραίος

Φωτογραφίες: Αλέξανδρος Γλαράκης, Παναγιώτης Δευτεραίος
Δραστηριότητα: urban bike exploration & urban speleology & Ομάδα Παυσανίας
Συμμετείχαν: Αλέξανδρος Γλαράκης, Παναγιώτης Δευτεραίος
Πληροφορίες κειμένου (ενδεικτική βιβλιογραφία): 

1. Κ. Τσολάκος, Η ιστορία της Αθήνας, του Ιλισού & των γύρω περιοχών, Αθήνα 2003

2. David W. Rupp, Αθηναϊκοί Περίπατοι, Αθήνα 2004

3. Β. Στάμος "Υπόγεια Αθήνα; Η συνομωσία ενός μύθου", Αθήνα 2003

4. * Στέλιος Λεκκάκης http://armng.wordpress.com/

5. http://www.saint.gr/   

6. http://el.wikipedia.org/

7. Εφημερίδα "Ο Μικρός Ρωμηός", Φύλλο 6 (πληροφορίες & φωτογραφίες  νεκροταφείου)

Πηγή: ΑΣΤΙΚΗ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ