Πολιτισμική Εξέλιξη

                             

Οι Βιολόγοι έχουν μια πολύ καλή γνώση για το πώς οι μύγες κατέστησαν ανθεκτικές στο  DDT και για το  πώς οι άνθρωποι  διαχωρίστηκαν από τα άλλα πρωτεύοντα κατά το παρελθόν. Αυτό συμβαίνει διότι ο μηχανισμός που βρίσκεται κάτω από τις διαδικασίες

αυτές είναι κοινός. Χρησιμοποιώντας την εξέλιξη μπορούμε να κατανοήσουμε πως οι οργανισμοί μετέβαλαν τις γενετικές πληροφορίες του (DNA και  RNA), μεταβάλλοντας τα παρατηρήσιμα χαρακτηριστικά τους και διαφοροποιούμενοι. Ωστόσο δεν κατανοούμε το ίδιο καλά πώς εξελίχθηκαν οι κουλτούρες. Η πλειονότητα της ανθρώπινης εξέλιξης δεν περιλαμβάνει μεταβολές στο DNA μας, αλλά μάλλον μεταβολές στη γιγαντιαία βιβλιοθήκη μη γενετικών πληροφοριών, την κουλτούρα δηλαδή που διαθέτει το είδος μας. Αυτή η βιβλιοθήκη είναι τάξεις μεγέθους μεγαλύτερη από τη γενετική πληροφορίας μας και τα στοιχεία των διαφόρων ραφιών της, έχουν νόημα μόνο σε σχέση με άλλα στοιχεία. Πράγματι υπάρχει μια μακρά και πικρή διαμάχη, ακόμη και  για το αν είναι λογικό να χρησιμοποιούμε τον όρο εξέλιξη προκειμένου να προσδιορίσουμε τις μεταβολές στην κουλτούρα μας. Άλλωστε η κουλτούρα αποτελείται από επικαλυπτόμενα φαινόμενα, από τις γλώσσες, τις θρησκείες, τους θεσμούς και τις κοινωνικά μεταβιβαζόμενες σχέσεις εξουσίας, ως τις πληροφορίες που ενσωματώνονται στις κατασκευές μας, από τα θραύσματα των αρχαίων αγγείων ως τα αεροσκάφη jumbo. Η μελέτη των πολιτισμικών μεταβολών εκτός των κλάδων της βιολογίας και των κοινωνικών επιστημών αφορά και τους κλάδους των ανθρωπιστικών επίσης. Παρά τις μεγάλες δυσκολίες στην σύνθεση μιας ολοκληρωμένης θεωρίας της πολιτισμικής μεταβολής που να προσδιορίζεται επαξίως ως εξελικτική, έχει αρχίσει να σημειώνεται πρόοδος προς αυτήν την κατεύθυνση. Έχουμε αρχίσει να κατανοούμε τα πρότυπα των πολιτισμικών μεταβολών και το ρόλο της φυσικής επιλογής στη διαμόρφωσή τους. Και στο βαθμό που κάθε τι, από τα όπλα μαζικής καταστροφής ως την υπερθέρμανση του πλανήτη, είναι αποτελέσματα των μεταβολών της κουλτούρας του ανθρώπου στο διάβα του χρόνου, η απόκτηση μιας θεμελιώδους κατανόησης της πολιτισμικής εξέλιξης ίσως να αποτελέσει το κλειδί για τη διάσωση του πολιτισμού από τον ίδιο τον εαυτό του.ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟ ΕΥΡΥΤΕΡΩΝ ΠΡΟΤΥΠΩΝ στην πολιτισμική μεταβολή υπάρχουν από τότε σχεδόν που υπήρξαν ιστορικές καταγραφές. Στους νεώτερους χρόνους de Montesquieu (1689-1755) προσδιόρισε τη γονιμότητα του εδάφους, το κλίμα και τους γεωγραφικούς φραγμούς ως παράγοντες διαμόρφωσης του πολιτισμού. Στην πραγματικότητα ο Montesquieu  προανήγγειλε την ανάλυση που υπήρχε  στο κλασικό βιβλίο του  Jared Diamond  Όπλα, Σπόροι και Ατσάλι. Ο  Montesquieu ενδιαφερόταν επίσης πολύ για το πως η πολιτισμική μεταβολή εκδηλώνεται, εξετάζοντας ζητήματα διακυβέρνησης όπως η διάκριση των εξουσιών, θέματα δηλαδή που είχαν επίσης κινήσει το ενδιαφέρον διανοητών όπως ο Αριστοτέλης και ο Locke. Άλλωστε η διατήρηση των αντιλήψεων που συμβάλλουν στη διατήρηση της διάκρισης των εξουσιών είναι ένα  θέμα που ανησυχεί του Αμερικανούς πολιτικούς από το 1770 ως τις μέρες μας.Ένα μεγάλο μέρος της διαμάχης εστιάστηκε στο αν οι μεταβολές στην κουλτούρα αποτελούν απλώς «ιστορία» ή πρότυπα. Αυτή η διαμάχη εν μέρει οφείλεται στο ότι μερικοί θεωρούν την πολιτισμική εξέλιξη ως «προοδευτική»: Το ξετύλιγμα δηλαδή ενός προκαθοριστικού νόμου που οδηγεί από τις «πρωτόγονες» κοινωνίες κυνηγών και τροφοσυλλεκτών στις «ανεπτυγμένες» βιομηχανικές. Οι βιολόγοι από παλιά έχουν εγκαταλείψει την ιδέα ότι η  εξέλιξη είναι προοδευτική. Μια προσεκτική ματιά στις κουλτούρες δείχνει ότι οποιαδήποτε προσπάθεια να προσδιοριστεί το τι είναι «ανεπτυγμένο» είναι ατυχής. Αντιθέτως ο Joseph Tainter και ο  Robert Edgerton προσδιόρισαν τα στάνταρτς σύμφωνα με τα οποία κάποιες κοινωνίες μπορούν να θεωρηθούν «άρρωστες», καθώς ακολουθούν πρακτικές που οδηγούν στην καταστροφή τους.Αν επιθυμούμε να κατανοήσουμε και να προβλέψουμε τις πολιτισμικές μεταβολές γενικώς, η θεώρηση της κουλτούρας ως ένα εξελισσόμενο γνώρισμα κατ’ αναλογία με την γενετική εξέλιξη, είναι μια καλή αφετηρία. Αν οι γενετιστές μπορούν να προβλέψουν την αντίσταση των βακτηρίων στα αντιβιοτικά και να ανακαλύψουν τρόπους για να την επιβραδύνουν, μπορούν άραγε οι εξελικτικοί του πολιτισμού να επινοήσουν συστάσεις για το πώς μια διαμάχη δεν θα εξελιχθεί σε πόλεμο; Μπορούν να μας καθοδηγήσουν ώστε να αποσοβήσουμε την κλιματική μεταβολή; Πολλοί ερευνητές που ενδιαφέρονται για τις πολιτισμικές μεταβολές έχουν προσπαθήσει να εφαρμόσουν μοντέλα που βασίζονται στη Δαρβινική εξέλιξη. Ατυχώς υπάρχει ένα μείζον πρόβλημα σε αυτές τις προσεγγίσεις: Αγνοούν τον τρόπο με τον οποίο οι ιδέες γεννιούνται και διαδίδονται στους πολιτισμούς. Την εποχή του Δαρβίνου υπήρχαν πολλές ανταγωνιστικές ιδέες για τη βιολογική εξέλιξη. Ίσως η καλύτερα γνωστή ήταν αυτή του Jean-Baptiste Lamarck, σύμφωνα με την οποία οι οργανισμοί μεταβάλλονται ανάλογα με τη χρησιμοποίηση ή την αχρηστία των χαρακτηριστικών τους και ότι μεταβιβάζουν τα αποτελέσματα στους απογόνους τους (λ.χ. οι καμηλοπαρδάλεις τεντώνοντας το λαιμό τους για να φτάσουν τα φύλλα που βρίσκονται ψηλά, μεταβιβάζουν στην επόμενη γενιά το μεγαλύτερο λαιμό τους). Ο  Lamarck έσφαλε αναφορικά με το μηχανισμό της εξέλιξης και το λάθος στη θεώρησή του (που είναι ακόμη και τώρα διαδεδομένο) είναι ότι η εξέλιξη έχει κατεύθυνση από την απλότητα στην πολυπλοκότητα. Ο θρίαμβος του Δαρβίνου ήταν ότι ανεγνώρισε ότι οι οργανισμοί στο πλαίσιο των πληθυσμών ποικίλουν, ότι τα χαρακτηριστικά τους μπορούν να μεταβιβαστούν στους απογόνους και ότι οι απόγονοι που φέρουν κάποια χαρακτηριστικά αναπαράγονται περισσότερο από τους απογόνους που φέρουν άλλα. Ο Δαρβίνος και ο Alfred Russell Wallace κατάλαβαν ότι μια τέτοια «φυσική επιλογή» ήταν η πρωταρχική δημιουργική δύναμη για ότι σήμερα αναγνωρίζουμε ως γενετική εξέλιξη.Αυτό όμως δεν μοιάζει με ότι γνωρίζουμε για την πολιτισμική εξέλιξη. Οι γονείς για παράδειγμα μεταβιβάζουν στα παιδιά τους την εμπειρία που απέκτησαν κατά τη διάρκεια της ζωής τους και όχι μόνο αυτήν που έλαβαν οι ίδιοι από τους δικούς τους γονείς. Τα μοντέλα της πολιτισμικής μεταβολής, ξεκάθαρα έχουν την ανάγκη ενός μείζονος Λαμαρκιανού συστατικού.   Οι συνάδελφοί μου στο Stanford, Luca Cavalli-Sforza και  Marcus Feldman έχουν κάνει πρωτοποριακή εργασία στην πολιτισμική εξέλιξη, συμπεριλαμβάνοντας τα Λαμαρκιανά χαρακτηριστικά της. Ήταν οι πρώτοι που εξέτασαν συστηματικά τα πρότυπα της πολιτισμικής μεταβίβασης και της διάδοσης των συμπεριφορών που προκαλεί. Για παράδειγμα ο Cavalli-Sforza και ο  Feldman «μοντελοποίησαν» διάφορους τύπους μεταβίβασης σε μικρού μεγέθους οικογένειες, μεταξύ γυναικών για το χρονικό διάστημα 1800-1950, λαμβάνοντας υπόψη το μειονέκτημα στη φυσική επιλογή που θα μπορούσε να συμβεί (σημ. μτφρ. εννοεί ως προς το μικρό μέγεθος οικογενειών). Απέδειξαν ότι η νέα ιδέα των ολιγάριθμων οικογενειών μπορεί να είναι αρκετά ελκυστική, ώστε να ξεπερνά την πίεση της φυσικής επιλογής εναντίον τους. Πράγματι η σημασία των πολιτισμικών μεταβολών υπογραμμίζεται από τη δυνατότητά τους να αντιπαρατίθενται στη φυσική επιλογή,  όπως αποδεικνύει η σύγχρονη τάση για μικρότερα μεγέθη οικογενειών στην πλειονότητα των εθνών.Υπάρχουν ξεκάθαρα πρότυπα στην πολιτισμική εξέλιξη  που είναι εντελώς αντίστοιχα με αυτά που κυριαρχούν στην γενετική εξέλιξη. Πολλά άλλα παραδείγματα έχουν βρεθεί στα οποία συμπεριλαμβάνεται η αύξηση των κρατών στα οποία ο λαός δεν είναι ελεύθερος να είναι ξεφύγει από την εξουσία δεσποτικών ηγετών, οι επαναλαμβανόμενες επιτυχίες του Ρόμμελ στη Βόρεια Αφρική κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και η αποτυχία των Αζτέκων, λόγω της έλλειψης ζώων που μπορούν να έλκουν, να χρησιμοποιήσουν τον τροχό στις μετακινήσεις και τον πόλεμο, σε αντίθεση με τους Ασσυρίους.Οι εξελικτικοί του πολιτισμού όπως οι  George Basalla, Robert Boyd, Barry Hewlett, Peter Richerson, και Everett Rogers έχουν κάνει αξιοσημείωτες προόδους στη μελέτη των προτύπων με τα οποία ερμηνεύεται το πώς και το γιατί οι κουλτούρες εξελίσσονται. Ο τομέας όμως αυτός δεν έχει ακόμη αναδείξει το Δαρβίνο του, κάποιον δηλαδή που να αποδείξει πειστικά την ύπαρξη μια μείζονος γενεσιουργού δυνάμεως στην πολιτισμική εξέλιξη. Και βεβαίως δεν έχει εμφανιστεί ένας Μέντελ να διατυπώσει με σαφήνεια τι είναι αυτό που μεταβάλλεται, καθώς μια κουλτούρα εξελίσσεται.  Οι τολμηρές εικασίες του Richard Dawkins γύρω από τα μιμίδια (αναλογικά με τα γονίδια), τις διακριτές μονάδες της πολιτισμικής κληρονομικότητας, δεν έχουν αποδειχθεί ιδιαιτέρως γόνιμες  και η αναλογία τελικώς είναι υπερβολική. Τα γονίδια μεταβιβάζονται μονόδρομα από τους γονείς στους απογόνους και οι παραλήπτες τους δεν μπορούν παρά να τα αποδεχτούν. Τα μιμίδια μπορούν να πηδήσουν εκατοντάδες γενιές με ένα άλμα (από τον Αριστοτέλη π.χ. σε σας), να μεταβιβαστούν οριζοντίως μεταξύ συνομιλήκων (από παρέα σε παρέα), να οπισθοδρομήσουν (να μάθετε λ.χ. κάτι από τα εγγόνια σας) κ.α. Και αντίθετα από τα γονίδια η πολιτισμική κληρονομικότητα εκτός του ότι μπορεί να μη γίνεται αποδεκτή, μπορεί και να τροποποιείται κατά το δοκούν. Ωστόσο η έλλειψη επιτυχιών δεν πρέπει να μας απογοητεύει. Η Μοριακή Γενετική απέρριψε γρήγορα κάποιες από τις απλοϊκότητες σχετικά με τη φύση και τη δράση των γονιδίων, χωρίς να συμβούν μεγάλες αλλαγές στη θεωρία της μακροεξέλιξης. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια απλούστερη αρχή για να ξεκινήσουμε.

Paul Ralph Ehrlich Διάσημος εντομολόγος, ερευνητής και συγγραφέας του οποίου η προσοχή εστιάστηκε στο θέμα του ανθρώπινου υπερπληθυσμού. Με το βιβλίο του: «Η βόμβα του πληθυσμού» , που εκδόθηκε το 1968 άσκησε μεγάλη επίδραση στην επιστημονική σκέψη και τις αντιλήψεις μας για τα σύγχρονα προβλήματα. Κύριος καθηγητής στο τμήμα Πληθυσμιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Stanford

ΠΡΟΣΦΑΤΩΣ Ο  SIMON LEVIN και εγώ, προτείναμε μια υπόθεση που θα μπορούσε να υποβάλλει τις κανονικότητες της πολιτισμικής εξέλιξης σε ένα εμπειρικό τεστ. Πιστεύουμε ότι η εξέλιξη των τεχνολογικών προτύπων είναι γενικώς ταχύτερη από την εξέλιξη των ηθικών προτύπων. Άλλωστε οι τεχνολογικές μεταβολές συχνά υποβάλλονται σε δοκιμασία άμεσα και σε σχέση με τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Ο στρογγυλός τροχός έναντι του εξαγωνικού δοκιμαζόταν και εγκρινόταν, κάθε φορά που χρησιμοποιείτο. Από την άλλη τα ηθικά συστήματα δεν μπορούν με εύκολο και μη αμφισβητήσιμο τρόπο να συγκριθούν το ένα με το άλλο. Τα στάνταρτς της επιτυχίας συχνά διαφέρουν από παρατηρητή σε παρατηρητή και αποτελούν αντικείμενο συνεχιζόμενων αντιπαραθέσεων.Πόσο γρήγορα για παράδειγμα η ατομική ελευθερία αντικατέστησε τη δουλεία και τη δουλοπαροικία στις διάφορες κοινωνίες; Πώς συνέβη το αντίστοιχο με την  κατώτερη κοινωνική θέση της γυναίκας σχεδόν σε όλες τις κοινωνίες; Αποτελεί η ελευθερία με κάποιο σημαντικό τρόπο αντικείμενο δοκιμασίας ως προς το περιβάλλον;Προσπαθώντας να βρω ένα μοντέλο με το οποίο να ελεγχθεί η υπόθεση ότι η πολιτισμική εξέλιξη προχωρά με διαφορετικά τάχη ανάλογα με τον περιβάλλον αποφάσισα να στραφώ στα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της Πολυνησίας. Αυτή είναι η γεωγραφική περιοχή στην οποία ο Homo sapiens εγκαταστάθηκε σχετικά πρόσφατα (πριν από περίπου 2500 χρόνια) και μια από αυτές στις οποίες ο αποικισμός δεν έχει καλυφθεί σχεδόν καθόλου, από αρχαιολογικά, γλωσσολογικά και γενετικά ευρήματα. Επίσης υπάρχουν προϋπάρχουσες εθνογραφίες για τις περισσότερες από τις κουλτούρες των νησιών του Ειρηνικού.Εν πρώτοις προσπάθησα να συγκρίνω τις  γεωργικές καλλιέργειες και τις τεχνικές (που ξεκάθαρα συγκρίνονται ως προς το περιβάλλον) με τον αριθμό των θεών (που δεν  φαίνεται ότι σχετίζεται με το περιβάλλον) στις διάφορες κουλτούρες. Ατυχώς οι εθνογραφίες μοιάζουν να έχουν συγγραφεί περισσότερο ως νουβέλες, παρά ως επιστημονικές μελέτες, ώστε να είναι αδύνατο να είσαι βέβαιος για όλες τις καλλιέργειες και για τον αριθμό των θεοτήτων που μετράς.  Τότε ανεκάλυψα ένα μεγάλο και πλούσιο σε δεδομένα έργο από τους ανθρωπολόγους Alfred Cort Haddon και  James Hornell πάνω στα κανό της Ωκεανίας, από το οποίο μπόρεσα να προσδιορίσω τα χαρακτηριστικά τους. Μεταξύ αυτών υπήρχαν χαρακτηριστικά λειτουργικά όπως αν ήταν σκαφτά μονόξυλα ή κατασκευασμένα από πολλές συνδεδεμένες σανίδες. Υπάρχουν επίσης συμβολικά χαρακτηριστικά, όπως αν είναι διακοσμημένα με ένθετα κελύφη ή έφεραν γλυπτές κεφαλές. Σύμφωνα με την υπόθεσή μου τα πρώτα χαρακτηριστικά θα έπρεπε να ήταν περισσότερο συγκρίσιμα μεταξύ τους ως προς το περιβάλλον, απ’ ότι τα δεύτερα.   Είναι δύσκολη η ορθή κατηγοριοποίηση των χαρακτηριστικών όπως επίσης να πραγματοποιήσεις την σύνθετη στατιστική ανάλυση που απαιτείται για να ελέγξεις την υπόθεση της μεταβολής της κουλτούρας. Ευτυχώς η συνεργάτις μου ήταν ικανή να ταξινομήσει την πολυπλοκότητα των χαρακτηριστικών των κανό (96 λειτουργικά χαρακτηριστικά, 38 συμβολικά). Μετά τις αναλύσεις της ήταν εμφανές ότι τα λειτουργικά χαρακτηριστικά, αυτά δηλαδή που πιστεύουμε ότι επηρεάζουν την επιβίωση, τη μετανάστευση και την αναπαραγωγή, εξελίσσονται πιο αργά από τα συμβολικά.  Έτσι η αρχική υπόθεση των Ehrlich-Levin απορρίφθηκε. Αναδρομικά η αιτία ήταν προφανής: Αν οι συνδεδεμένες σανίδες έκαναν το κανό καταλληλότερο για ένα μακρύ ταξίδι, το χαρακτηριστικό αυτό ασκεί μεγαλύτερη επίδραση στη δυνατότητα επιβίωσης, από το αν το σκάφος του ήταν ζωγραφισμένο με ένα ελκυστικό πρότυπο.

Στην περίπτωση αυτή η φυσική επιλογή φαίνεται να ευνόησε βαθμιαίες μεταβολές στη σχεδίαση των κανό, παρά να υιοθέτησε ταχέως τους σχεδιαστικούς νεωτερισμούς. Προφανώς η επιλογή επιβράδυνε τη μεταβολή των δομικών χαρακτηριστικών, καθώς τα πρότυπα που ελέγχονται στη διάρκεια των χρόνων, προσδίδουν αυξημένη επιτυχία στην επιβίωση, τη μετανάστευση, το ψάρεμα και τον πόλεμο, από τις τυχαίες μεταβολές στην κατασκευή του κανό. Ένα παράλληλο παράδειγμα θα μπορούσε να ήταν αυτό του περάσματος των κοινωνιών από  τους εξαγωνικούς τροχούς στους κυκλικούς, στο οποίο η επιλογή σταθεροποίησε το στρογγυλό σχήμα τροχών, έναντι ας πούμε του ελλειπτικού. Αντιθέτως η διακόσμηση εξελίχθηκε ταχέως,  πιθανώς διότι οι άνθρωποι επιθυμούσαν να διακρίνουν τους εαυτούς τους από τους άλλους (σκεφτείτε τα σύμβολα των εθνών και τους τρόπους ένδυσης). Υπάρχει λίγο ή και καθόλου εξελικτικό κόστος γι΄αυτό καθώς η μεταβολή στη διακόσμηση ενός κανό δεν είναι δυνατό να το καταστήσει ακατάλληλο για τη θάλασσα. Η σημαντικότητα των αποτελεσμάτων μας δεν έγκειται στο τι μας έμαθε για τα κανό. Ερευνήσαμε άμεσα μια θεωρία για την πολιτισμική εξέλιξη. Η εργασία μας βοήθησε να αποκαλύψουμε ένα μέρος από τη μεγαλύτερη και συνθετότερη διαδικασία της πολιτισμικής μεταβολής και έδειξε ότι είναι λογικό να προσεγγίζουμε αυτή τη μεταβολή με όρους εξέλιξης. Η φυσική επιλογή μπορεί να λειτουργεί στην πολιτισμική εξέλιξη, όπως και στη γενετική εξέλιξη. Αν και τα χαρακτηριστικά των κανό μπορεί να μη σχετίζονται με τα γενετικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων που τα κατασκευάζουν και τα χρησιμοποιούν, αν και η φυσική επιλογή δεν μοιάζει να είναι η κεντρική δύναμη της πολιτισμικής εξέλιξης, μια ολοκληρωμένη θεώρηση της πολιτισμικής εξέλιξης φαίνεται πλέον δυνατή. Και παρά την τεράστια πολυπλοκότητα, πιστεύω ότι κάποια μέρα θα κατανοήσουμε πώς εξελίσσονται οι πολιτισμοί, κάτι που θα συμβάλλει στην επιβίωση όλων μας.

Του  Paul Ralph Ehrlich

ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ