3. Περί Κομβολογίου το Ανάγνωσμα

Κάνοντας ένα γρήγορο πέρασμα από τη μουσική ανθολογία, μπορεί κανείς να βρει αρκετά τραγούδια όπου γίνεται άμεση ή έμμεση αναφορά στο κομπολόι. Χάριν παραδείγματος και μόνο, παρατίθενται μερικοί γνωστοί τίτλοι τραγουδιών που άδουν για το κομπολόι ή το μπεγλέρι.

Ρολόι-κομπολόι Στίχοι – Μουσική: Άκης Πάνου Ερμηνεία: Γρηγόρης Μπιθικώτσης	Στ’ ουρανού την άκρη  Στίχοι: Νίκος Γκάτσος Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις Ερμηνεία: Μανώλης Μητσιάς
Μια γυναίκα, δύο άντρες Στίχοι – Μουσική: Γιώργος Μητσάκης Ερμηνεία: Άννα Χρυσάφη	Ο μαστούρας Στίχοι – Μουσική - Ερμηνεία: Μάρκος Βαμβακάρης
Χάντρα στο κομπολόι σου Στίχοι – Μουσική: Σταύρος Κουγιουμτζής Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας	Ο Σταυρός του Νότου  Στίχοι: Νίκος Καββαδίας Μουσική: Θάνος Μικρούτσικος Ερμηνεία: Αιμιλία Σαρρή
Ξεκινάει τ' αρχοντολόι Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος Μουσική: Στέλιος Βαμβακάρης Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας	Βαρβάκειο Στίχοι: Σαράντος Τσιλιβερδής Μουσική: Πρόδρομος Τσαουσάκης Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας
Μάνα δε φυτέψαμε Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος Μουσική: Μάνος Λοΐζος Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας	Το κομπολογάκι Στίχοι – Μουσική: Γιώργος Μητσάκης Ερμηνεία: Στράτος Παγιουμτζής
Είμαστε το φτωχολόι  Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος Μουσική: Απόστολος Καλδάρας Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας	Στην εποχή του Πάγκαλου Στίχοι – Μουσική: Γιώργος Μητσάκης Ερμηνεία: Γιώργος Νταλάρας
Αντιλαλούνε τα βουνά Στίχοι – Μουσική: Βασίλης Τσιτσάνης Ερμηνεία: Σωτηρία Μπέλλου	Η δουλειά κάνει τους άντρες Στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος Μουσική: Μάνος Λοΐζος Ερμηνεία: Δημήτρης Ευσταθίου

Αναπόφευκτα, η σύνδεση του κομπολογιού με το ρεμπέτικο τρόπο ζωής αποκλείει τη διάδοσή του στην αριστοκρατική κοινωνία της εποχής, αφού ο κάτοχος ενός τέτοιου αντικειμένου κινδυνεύει να υποστεί τις συνέπειες του κοινωνικού στιγματισμού. Έτσι, η ανώτερη αστική τάξη αποφεύγει επιμελώς τη δημόσια χρήση του, αλλά όχι για πολύ: το κομπολόι σε καμία φάση της πολύχρονης ιστορίας του δεν έχει συνδεθεί με μια μόνο συγκεκριμένη κάστα. Απευθύνεται σε κάθε άνθρωπο για διαφορετικούς λόγους κι έτσι σταδιακά καταρρίπτονται οι όποιες κοινωνικές, οικονομικές ή άλλες αναστολές. Κερδίζει συνεχώς έδαφος και, ειδικά μετά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, αρχίζει να εμφανίζεται στα χέρια των θαυμαστών του χωρίς ενοχές. Τότε είναι που υφίσταται άλλη μια μεταλλαγή, απαράδεκτη κατά πολλούς και απόρροια της υιοθέτησής του από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα: οι χάντρες γίνονται μεταλλικές, συχνά ασημένιες, ενώ το σκοινί μετατρέπεται σε αλυσίδα επίσης ασημένια. Μπορεί κανείς πλέον να το δει ως διακοσμητικό των μαονένιων τραπεζιών στα αστικά σαλόνια, κρεμασμένο στον τοίχο ή ως κόσμημα με (ημι)πολύτιμους λίθους να παίζουν το ρόλο των χαντρών. Όπως και να είναι όμως, διατηρεί την ιδιότητά του προς τέρψη των οφθαλμών και της ψυχής, ανεξάρτητα από την εκάστοτε μορφή του. Οι «παραδοσιακοί» συλλέκτες αποκηρύσσουν τη μετάλλαξη αυτή, ισχυριζόμενοι ότι έτσι χάνει την ταυτότητά του. Στην πραγματικότητα, το κομπολόι ακολουθεί τις κοινωνικές επιταγές και την κουλτούρα της κάθε εποχής, όπως έχει συμβεί άπειρες φορές στο παρελθόν.

Ακτινογραφία του κομπολογιού

Κομπολόι από κεχριμπάρι Βαλτικής

Κάθε κομπολόι αποτελεί μοναδικό κομμάτι και συνήθως οι μερακλήδες κομβολογητές έχουν στην κατοχή τους χειροποίητα κομπολόγια κατασκευασμένα ακριβώς στα μέτρα τους και σύμφωνα με το προσωπικό τους γούστο. Έτσι, εκτός από το σχοινί που είναι περασμένες οι χάντρες, το οποίο πρέπει να έχει τέτοιο μήκος όσο χρειάζεται για να τυλίγεται γύρω από την παλάμη κατά το παίξιμο, η επιλογή του υλικού της χάντρας είναι πολύ σημαντική. Βασικό ρόλο παίζει ο τρόπος παιξίματος, π.χ. αν κάποιος χτυπά δυνατά τις χάντρες μπορεί να επιλέξει κοράλλι το οποίο δε σπάει εύκολα, ενώ αν προτιμά πιο χαϊδευτικό παίξιμο, το κεχριμπάρι, ο αχάτης και ο οψιδιανός αποτελούν πολύ καλές επιλογές. Σε μια προσπάθεια αποτύπωσης των πιο διαδεδομένων πρώτων υλών που χρησιμοποιούνται για τις χάντρες, καταλήγει κανείς στις ακόλουθες:

• Κεχριμπάρι (καχραμάν, φατουράν, πράσινο κεχριμπάρι, κεχριμπάρι Βαλτικής, μωσαϊκό κεχριμπάρι)
• Ξύλο (έβενος, απολιθωμένη ρίζα, ελιά, andiz, kordiken, σισμίρ, πάλισενγκ, σανταλόξυλο, κεσμέ)
• Κόκαλο, κέρατο, όστρακο, φίλντισι, κουκούτσι
• Ελεφαντόδοντο
• Ινδική καρύδα ή κουκ
• Κόκκινο κοράλλι, μαύρο κοράλλι (το γνωστό γιούσουρι ή γιουσούρι), ρινίσματα και πάστα κοραλλιού
• Οψιδιανός, όνυχας, Μάτι της Τίγρης, χαλαζίας, χρυσόλιθος, ζαντ, ίασπις, Mother of Pearl, λαμπραδορίτης, αιματίτης, γιουνικίτης, κορνεόλη, Λάπις Λαζούλι, χαολίτης, αχάτης, δενδρίτης, αμέθυστος, βακελίτης
• Τεχνητές ρητίνες, σκόνη από ρετσίνι, μαστίχα, λιβάνι, πολυεστέρας.

Ανεξάρτητα πάντως από το υλικό της χάντρας, το οποίο είναι θέμα υποκειμενικό ή προτίμησης, υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες που τηρούνται κατά την κατασκευή του κομπολογιού. Έτσι, ο αριθμός των χαντρών είναι αυστηρά μονός, συνήθως πολλαπλάσιος του τέσσερα συν ένα, για τρεις λόγους όπως αποκαλύπτει η πείρα των παλαιότερων:

1είναι θέμα καλαισθησίας και ισορρόπησης του κομπολογιού στην παλάμη, αφού η μονή χάντρα που «περισσεύει» στο κάτω μέρος του κομπολογιού δημιουργεί ένα όμορφο ημικύκλιο

2γίνεται ευκολότερο το χαρακτηριστικό παιχνίδι με τις χάντρες, όταν ο κομβολογητής τις αφήνει να πέφτουν σιγά και ρυθμικά σε ζευγάρια. Όταν αυτά τελειώσουν η μονή χάντρα εμποδίζει το κομπολόι να πέσει από τα χέρια του

3κατά την παράδοση, ο μονός αριθμός χαντρών φέρνει καλοτυχία και ευτυχία στον κομβολογητή.

Εκτός από τις χάντρες, ένα παραδοσιακό κομπολόι αποτελείται από το σχοινάκι, τον παπά (μια χάντρα ίδιου υλικού αλλά μεγαλύτερη σε μέγεθος, δεμένη στην κορυφή του κομπολογιού που κλείνει το βρόγχο), το θυρεό και την προαιρετική φούντα (τρίχινη ή ασημένια). Το κενό μεταξύ των χαντρών και του παπά πρέπει να έχει απόσταση ίση με τέσσερα, περίπου, δάχτυλα ανάλογα με το μέγεθος του χεριού του κατόχου.

Κεχριμπαρένιο μπεγλέρι

Θα ήταν σημαντική παράλειψη να μην αναφερθεί μια παραλλαγή του κομπολογιού, ιδιαίτερα δημοφιλής στις νεότερες ηλικιακές ομάδες. Το μπεγλέρι έχει τους δικούς του φανατικούς οπαδούς, είναι σαφώς μικρότερο σε αριθμό χαντρών από το κομπολόι και έχει άλλη μια ιδιαιτερότητα: το σκοινί δε σχηματίζει βρόγχο, με αποτέλεσμα οι δυο άκρες του να είναι ελεύθερες, ενώ το μήκος του φτάνει τα τέσσερα ή πέντε δάχτυλα ανάλογα με το μέγεθος της παλάμης. Οι χάντρες αποτελούνται από δύο ζεύγη των δύο ή τριών και καταλήγουν σε καπάκι ή μικρό θυρεό διαφορετικού υλικού, συχνά ασημένιου. Ο κάτοχος του μπεγλεριού χρησιμοποιεί μόνο το ένα χέρι για να το κινήσει, ενώ το παίξιμο είναι συνήθως γρήγορο και νευρικό, επιδεικνύοντας ιδιαίτερη δεξιότητα με την εκτέλεση πολύπλοκων «ακροβατικών» των δαχτύλων.

Κλείνοντας αυτό το μικρό φόρο τιμής στο κομπολόι, προκύπτει το συμπέρασμα ότι, μέσα σε λίγες παραγράφους, είναι αρκετά δύσκολο να αποτυπωθεί η ομορφιά αυτού του ιδιότυπου «παιχνιδιού», όπως και η εκπληκτική πορεία του μέσα στο χρόνο. Οι θρύλοι πολλοί, οι ιστορίες περισσότερες, τα τραγούδια αλησμόνητα σε γλώσσες ζωντανές ή ξεχασμένες μέσα στους αιώνες, ο χτύπος του όμως ένας και μοναδικός. 

Το βέβαιο είναι ότι το κομπολόι ανέκαθεν έφερε το «βαρύ φορτίο» της σωτηρίας της ψυχής των ευλαβών, των γνήσιων. Παρόλο που, με την εμφάνισή του στην Ελλάδα, απέκτησε και άλλη διάσταση πέραν της θρησκευτικής και μετατράπηκε σε παιχνίδι του λαού, διατηρεί ακόμη σαν ένα είδος κληρονομιάς την εξομολογητική του ιδιότητα. 

«Οι χάντρες σταλάζοντας μουδιάζουν τη σκέψη και τη φαντασία ερεθίζουν» και ο «κομβολογητής» χτυπώντας το «μετράει τους καημούς και τους αναστεναγμούς».

Σχετικοί σύνδεσμοι:

• Μουσείο Κομπολογιού στο Ναύπλιο
• Αθηναϊκό Κέντρο Κομπολογιού
• Catholic Encyclopedia – The New Advent
• Web Gallery of Art
• 

ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ